Masakr u Zvorniku

Prema popisu stanovništva iz 1991, općina Zvornik imala je 81.111 stanovnika: od čega su 48.208 (59,4%) bili Bošnjaci, a 30.839 (38%) Srbi. U gradu Zvorniku živjelo je ukupno 14.600 stanovnika, od čega su 8.942 (61%) bili Bošnjaci, 4.281 (29.2%) Srbi, 74 (0.5%) Hrvati i 1.363 (9.3%) stanovnika koji su se izjašnjavali da pripadaju nekoj drugoj nacionalnosti.^[3]

Kao pogranični grad na rijeci Drini, Zvornik je bio od velikog strateškog značaja. Značajan je jer su Bosna i Hercegovina i Srbija u to vrijeme bile povezani ne samo drumskim mostom između urbane zone Zvornika i industrijske zone Karakaja i još jedinom mostom u samom Zvorniku, nego i željezničkim mostom između Karakaja i Čelopeka. On predstavlja važnu vezu na liniji Beograd–Sarajevo, kao i na liniji Beograd–Tuzla.^[3]

Zvanično nije postojao garnizon bivše Jugoslavenske narodne armije (JNA) na teritoriji Zvornika. Zvornička regija bila je pod kontrolom 17. tuzlanskog korpusa. Do jeseni 1991, 17. korpus sastojao se od tri brigade i jedne partizanske brigade, a bio je dio Prve vojne oblasti Beograda. Nakon reorganizacije JNA u proljeće 1992, Zvornik je formalno pao pod komandu Druge vojne oblasti Sarajeva, ali je najvjerovatnije ostala pod kontrolom Prve vojne oblasti Beograda.^[3]

Do 1991/1992, preliminarne tenkovske jedinice (navodno iz napuštenog Jastrebarskog garnizona u Hrvatskoj) bile su stacionirane u blizini Zvornika. Do februara ili marta 1992 (u vrijeme referenduma o nezavisnosti) u Zvorniku su bile stacionirane dodatne jedinice bivših tenkovskih jedinica JNA i artiljerijske i protivvazduhoplovne pozicije. Tenkovi su isprva i dalje nosili oznake JNA. Tek kasnije ih je zamijenila srpska zastava i grb. Na obali rijeke Drine u Srbiji mogle su se identificirati i različite pozicije tenkova. Tu su postavljene dodatne snage, uključujući artiljeriju, protivvazduhoplovno naoružanje i tenkove.^[3]

Napad na Zvornik počeo je 8. aprila 1992. samo nekoliko dana nakon Masakra u Bijeljini. Prema izjavama svjedoka, tokom napada bili su uključeni bivši pripadnici JNA iz sljedećih garnizona:^[3]

Tuzlanski garnizon: neki od tenkova koji su korišteni u Zvorniku pripadali su jedinicama koje su prebačene iz Jastrebarskog (Hrvatska) u Tuzlu.

Bijeljinski garnizon: pješadijske divizije bivše JNA bile su rezervne jedinice mobilizacijske baze u Bijeljini.

Avioni i helikopteri koji su učestvovali navodno su bili iz Tuzle. Prije napada, jedinice iz Novog Sada, Šapca, Sremske Mitrovice i Valjeva djelimično su bile smještene duž obale rijeke Drine u Srbiji, a dijelom i na strani u BiH. Bili su opremljeni mitraljezima (M 52, M 65, M 66, M 70A, M 70B, M 72); raketnim bacačima (Zolja); jurišnim puškama Kalašnjikov; avionima MIG 21 i SOKO J-21 Jastreb; helikopterima (MT 6 ili MT 8 i drugim) i noževima. Pješadijske jedinice nisu bile sastavljene samo od "redovnih članova" bivše JNA i mobilisanih rezervnih snaga, već i od volontera.^[3]

Vojni napad na Zvornik počeo je 8. aprila 1992. Kasnije, sporadične vojne operacije s jedinicama bivše JNA sarađivale su s paravojnim jedinicama. Ove operacije uglavnom su bile fokusirane na srednjevjekovnu tvrđavu Kula Grad, jugozapadno od Zvornika, gdje je desetak boraca pružalo otpor. Međutim, 26. aprila ova tvrđava je osvojena u zajedničkom napadu bivših pripadnika JNA, uz pomoć vazdušne podrške i paravojnih jedinica. Neposredno nakon pada Kulagrada, napadnuto je mjesto Divič, južno od Zvornika. Divič je gotovo isključivo bio naseljen Bošnjacima i bio je smješten na hidroelektrani. Napad na grad sproveden je sa obje strane Drine, koristeći tenkovske snage, artiljeriju i pješadijske jedinice s prenosnim minobacačima. Jedinice JNA sarađivale su s paravojnim jedinicama. Arkanovci su djelovali na liniji fronta, preuzimajući grad. Njihovi ključni vojnici napustili su grad nakon uspješnog napada da pripreme napad na sljedeći grad, Bratunac.^[3]

Napad je počeo ujutro 8. aprila, s minobacačkom vatrom na gradske četvrti Bukovik i Meterize, kao i na bošnjačke položaje odbrane na Debelom Brdu. Prvi metak ispaljen je u predgrađu Meterize. Napad je uglavnom vršila teška oprema JNA (artiljerija i tenkovi). Također postoje izvještaji o snajperima Arkanovaca koji pucaju iz Malog Zvornika na suprotnoj obali rijeke i snajperista s položaja na visokogradnji u samom Zvorniku. Bošnjačka odbrana na Debelom Brdu, međutim, pala je istog dana i brdo je okupirano.^[3]

Noću je bilo teško granatiranje grada. Zauzimanje grada nije počelo sve do narednog dana, 9. aprila. Ujutro su ponovo započeli pregovori s Arkanom, koji su završili ultimatumom za predaju oružja i grada do 8 sati ujutru. U 8 sati ponovo je započela artiljerijska vatra, nakon čega je pješadija zarobila grad. Arkanovci su trebali preuzeti vodeću ulogu u preuzimanju grada, prolazeći sjeverno kroz gradske četvrti Bukovik i Meterize, krećući se prema centru grada. Pored toga, pješadijske jedinice JNA u saradnji sa srpskim dobrovoljcima (Šešeljevci, Beli Orlovi) učestvovale su u zauzimanju grada. Približili su se gradu prvenstveno sa zapada, u drugom talasu. Prijavljeno je da su prvog dana, kao i tokom narednih sedmica, postojala nasumična pogubljenja, silovanja i masakr. U njima su bile uključene i jedinice Šešeljevaca, Belih Orlova i Teritorijalne odbrane. Zvornik je 10. i 11. aprila okupiran. Zvornička tvrđava sjeverno od Zvornika i grad Divič, koji se graniči sa Zvornikom na jugu, još nisu okupirani.^[3]

Artiljerijski napadi na Kulagrad započeli su 9. aprila, a napadačke jedinice očekivale su jači otpor bošnjačkih snaga. Od 11. aprila pa dalje, gotovo svakodnevno male borbene grupe iz različitih paravojnih jedinica pokušale su zarobiti tvrđavu. Međutim, ovi pokušaji nisu uspjeli uprkos činjenici da je Kulagrad stalno bio pod napadom minobacača, protivavionskih topova i tenkova. Ova naselja su zarobljena do maja.^[3]

Odmah nakon okupacije grada uveden je noćni policijski čas. Tokom dana, muškarcima je bilo dozvoljeno da se kreću samo uz dozvolu koju je izdavala srpska policija u Zvorniku. Mnogi mušarkci koji su otišli u Karakaj (ili kasnije u policijsku stanicu u Zvorniku) s namjerom da se prijave za "dozvolu", bili su deportovani u jedan od logora u industrijskoj zoni Karakaj. Stoga se mnogi muškarci nisu usudili da sami pokupe svoje pristupnice već su ostajali da se skrivaju u kućama. Međutim, čak i osobe s dozvolom nisu bile sigurne od nasumičnih agresija koje su činile brojne paravojne jedinice u gradu.^[3]

Od početka okupacije, Bošnjacima je bilo zabranjeno da rade, osim osoba koje su smatrane neophodnima. Svakodnevni život bio je protkan terorom paravojnih jedinica, koje nisu bile pod kontrolom državnih organa, nad bošnjačkim stanovništvom Zvornika.^[3] Slijedilo je i sistematsko rušenje bošnjačkog kulturnog dobra, među njima i Mehmed Čelebijina džamija u Kozluku sagrađena u 17. vijeku.

Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju optužio je Vojislava Šešelja za zločine nakon okupacije Zvornika.^[8] Haški tribunal osudio je Biljanu Plavšić na 11 godina i Momčila Krajišnika na 20 godina zatvora.^[9]

Vojin Vučković, komandant Žutih osa, kao i njegov brat Duško, 1996. osuđeni su za ubistvo 17 civila u Čelopeku, predgrađu Zvornika 1992.^[10]

Tužilaštvo za ratne zločine u Beogradu 25. novembra 2005. pokrenulo je suđenje Zvorničkoj grupi (Branko Grujić, Branko Popović, Dragan Slavković, Ivan Korać, Siniša Filipović, Dragutin Dragićević i Duško Vučković). Optuženi su za ubistvo najmanje 22 i prisilno deportovanje 1822 Bošnjaka.^[11]

Darko Janković uhapšen je 4. januara 2010. zbog sumnje da je ubio najmanje 19 Bošnjaka u Čelopeku.^[12]

Beogradski sud je u junu 2010. donio presudu i osudio troje ljudi za ratne zločine u Zvorniku. Dragan Slavković osuđen je na 12 godina, Ivan Korać na devet godina i Siniša Filipović na tri godine zatvora. Četvrti osumnjičeni Dragutin Dragičević oslobođen je svih optužbi. Za tri osuđenika rečeno je da su mučili i ubili najmanje 19 od 162 ilegalno zarobljena bošnjačka civila iz Diviča u "Domu kulture" u Čelopeku.

Na suđenjima Miću Stanišiću i Stojanu Župljaninu 1. oktobra 2010, koji su bili optuženi za zločine od 1. aprila do 31. decembra 1992, u 20 općina širom Bosne i Hercegovine, uključujući i Zvornik, bivši pripadnik Srpske demokratske stranke (SDS) svjedočio je da su viši srpski zvaničnici bili obaviješteni o zvjerstvima koja su počinjena u Zvorniku.^[13]

Branko Grujić, općinski zvaničnik, i Branko Popović, bivši komandant teritorijalne odbrane, 22. novembra 2010. osuđeni su na šest i 15 godina zatvora za ulogu u Zvorničkoj grupi koja je "zatvorila, nehumano postupala i ubila oko 700 ljudi" u Zvorniku od maja do jula 1992. Presuda je utvrdila da je više od 1.600 civila moralo napustiti područje Zvornika. Od rata su pronađena i identificirana tijela 352 žrtve.^[14] Tužilaštvo za ratne zločine izjavilo je da će uložiti žalbu na presude, navodeći da su kazne "neadekvatne s obzirom na odgovornost optuženih u pogledu broja žrtava, masovnog i brutalnog karaktera zločina".^[15]

• Koncentracijski logor Liplje