Jerusalem

Arheološki nalazi navode dokaze o naseljenosti ovog područja još u bakarnom dobu, oko 4.000 godine p. n. e.^[6][7]; sa dokazima o trajnim naseljima iz perioda ranog Bronzanog doba 3.000-2.800 godine p. n. e.^[8][9].

 

Lista proklinjanja, poznata i kao Zabranjena lista (eng. Proscription Lists) iz 19. vijeka p. n. e. u vrijeme Srednjeg Egipatskog Carstva, gdje se spominje grad po imenu Roshlamem ili Rosh-ramen ^[8]. Također, tu su i "Amarna" pisma ili "Amarna" glinene tablice (eng. Amarna letters, Amarna tablets) iz 14. vijeka p. n. e. koja predstavljaju vjerovatno najstarija pisana svjedočanstva o gradu ^[10]. Neki arheolozi, uključujući Kathleen Kenyon, vjeruju da je Jerusalem ^[11] kao grad osnovan od strane zapadnosemitskog naroda koji su gradili naselja još oko 2.600 godine p. n. e. U skladu sa jevrejskim predanjima Jerusalem su osnovali Sam i "Eber", Ibrahimovi (Abrahaamovi) potomci. Prvo spominjanje u Bibliji navodi da je Jerusalem bio pod vlašću Melhisedeka (po sufijskoj tradiciji njegovo ime je al-Khidr) Ibrahimovog saveznika. Nešto kasnije grad se nalazio na teritoriji plemena Benjamin (jednog od Dvanaest izraelskih plemena), ali još uvijek pod vlašću Jebuzita, (kanaanskog plemena), sve dok ga Davud (David) nije načinio glavnim gradom ujedinjenog Izraelskog Kraljevstva (oko 1.000 godine p. n. e.) ^[12][13] (zanimljivo je da prema ranijim arheološkim iskopavanjima nisu pronađeni tragovi nasilnog osvajanja grada). Skora iskopavanja velikih kamenih struktura su protumačena od strane pojedinih arheologa kao potvrda navoda iz svetih knjiga.

Prema hebrejskim zapisima, kralj Davud je vladao do 970 godine p. n. e. Naslijedio ga je njegov sin Solomon (Sulejman) ^[14] koji je izgradio hram na brdu Moriah. Solomonov hram (kasnije poznat kao Prvi hram) igrao je ključnu ulogu u jevrejskoj historiji kao mjesto gdje je bio pohranjen Kovčeg Saveza ^[15]. Preko 450 godina, sve do babilonskih osvajanja 587. godine p. n. e., Jerusalem je bio politički glavni grad prvo ujedinjenog Kraljevstva Izraela a zatim Judejskog kraljevstva, dok je hram bio religiozni centar Izraelćana ^[16]. Ovaj period je u historiji poznat kao doba Prvog hrama ^[17]. Poslije Solomonove smrti (oko 930. godine p. n. e.) deset sjevernih plemena su se odvojili od Kraljevstva Izraela. Pod vodstvom Kuće Davuda i Solomona Jerusalem je ostao glavni grad Judejskog kraljevstva.

Nakon što su Asirci osvojili Kraljevstvo Izrael, 722. godine p. n. e., Jerusalem je bio preplavljen izbjeglicama iz sjevernog kraljevstva. Period Prvog hrama se završio oko 586. godine p. n. e., nakon što su Babilonci zauzeli Izrael i Jerusalem, te uništili Hram. Godine 538. p. n. e., nakon pedeset godina babilonske okupacije, perzijski kralj Kirus Veliki pozvao je Jevreje da se vrate u Judeju i obnove Jerusalem i Hram. Izgradnja drugog hrama je završena 516. godine p. n. e., tokom vladavine Darija Velikog, sedamdeset godina nakon uništenja Prvog hrama ^[18][19]. Tim je Jerusalem povratio svoju ulogu glavnog grada Judeje i centra judaizma. Nakon što je Makedonski vladar Aleksandar Veliki osvojio Perziju, Jerusalem i Judeja su potpali pod makedonsku kontrolu, tačnije pod kontrolu dinastije Ptolemeja sa Ptolemejom I. Godine 198. p. n. e. Ptolomej V je izgubio Judeju i nad njom su prevlast uspostavili Seleukovići sa Antiohom III na čelu. Seleukovići su pokušali da reorganizuju Jerusalem kao helenistički polis, a tim nastojanjima je došao kraj 168. godine p. n. e. sa Makabejskim ustankom vođenim od strane Mattathiasa, velikog svećenika, i njegovih pet sinova. Potom je uspostavljeno Hasmonejsko kraljevstvo (152. godine p. n. e.) sa glavnim gradom Jerusalemom ^[20].

Kako je Rim postajao snažniji postavio je Heroda za marionetskog kralja. Herod Veliki, kako je bio nazivan, dao je sebi zadatak razvoja i uljepšavanja grada. Gradio je palate, kule i zidove, a i proširio je Hram. Za vrijeme Herodove vladavine površina koju je Hram zauzimao se udvostručila ^[14][21][22]. U 6. godini nove ere (u daljem tekstu ne.) Jerusalem i okolina su došli pod direktnu vlast Rima kao Provincija Iudaea ^[23] a Harodovi nasljednici su ostali kraljevi Judeje do 96 godine ne. Rimska vlast nad Jerusalemom i okolinom bola je uzdrmana Prvim Jevrejsko-Rimskim ratom, koji je doveo i do uništenja Hrama 70. godine ne. Grad je još jednom imao funkciju glavnog grada tokom trogodišnje bune poznate kao Bar Kochba ustanak, započet 132. godine ne. Rimljani su ugušili i taj ustanak 135. godine ne. Imperator Hadrian je potom romanizovao grad, preimenovavši ga u Aelia Capitolina ^[24], i zabranio Jevrejima ulazak. Također je preimenovao Iudaea provinciju nakon pokušaja Filistinaca da ponovo judaiziraju zemlju ^[25][26]. Zabrana ulaska Jevrejima u grad je trajala sve do 4 vijeka.

U pet vijekova poslije Bar Kokhba ustanka grad je mijenjao ime, prvo pod Rimljanima potom pod Bizantijom. Tokom četvrtog vijeka, rimski imperator Konstantin Veliki izgradio je određeni broj kršćanskih građevina poput Bazilike Svetoga groba. Jerusalem je dostigao maksimum populacije na kraju perioda Drugog hrama: grad je ležao na 2 km² i brojao 200.000 stanovnika ^[21][25]. Nakon Konstantina velikog pa sve do 7 vijeka Jevreji su bili istjerani iz Jerusalema ^[27].

U rasponu nekoliko desetljeća, Jerusalem je prelazio iz rimskih ruku u perzijske i još jednom se vratio pod rimsku vlast. U napredovanju Sasanid Khosrau II na Bizantijsku teritoriju (početkom sedmog vijeka), napredujući kroz Siriju, sasanidski generali Šahrabaraz i Shahin napadali su Jerusalem (perzijski: Dej Houdkh). Oni su bili potpomagani od strane Jevreja u Palestini, koji su ustali protiv Bizantije ^[28].

U opsadi Jerusalema (614. godine), nakon 21 dana nemilosrdnog rata, Jerusalem je osvojen. Bizantijske hronike su navele kako su Sasanidska vojska i Jevreji zaklali desetine hiljada Kršćana u gradu, epizoda koja je predmet mnogih rasprava među historičarima. Grad je ostao u rukama Sasanida nekih petnaest godina, dok ga Bizantijski car Heraklije nije zauzeo 629. godine ^[28].

Jerusalem se smatra trećim najsvetijim gradom za Islam nakon Meke i Medine. Među muslimanima ranijeg doba bio je poznat kao Bayt al-Maqdes, kasnije je postao poznat kao al-Quds al-Sharif. Godine 638. islamski Halifat je proširio vlast na Jerusalem ^[29]. Sa arapskim osvajanjem, Jevrejima je dozvoljen povratak u grad ^[30]. Halifa Omer ibn al-Khattab potpisao je ugovor s Monophysitskim kršćanskim patrijarhom Sophroniusom, uvjeravajući ga da su kršćanska sveta mjesta i stanovništvo zaštićeni pod muslimanskom vlašću ^[31]. Tada je Omer odbio da se moli u crkvi, tako da naredne generacije muslimana ne bi zahtjevali da se crkve pretvore u džamije. On se molio izvan crkve, gdje je sagrađena Omerova džamija koja stoji i danas. Prema Galilejskom biskupu Arculfu, koji je živio u Jerusalemu 679 - 688. godine, Omerova džamija je pravougaona drvena struktura izgrađena preko ruševina koja bi mogla primiti 3.000 vjernika ^[32]. Kada su muslimani prvi put došli u Bayt al-Maqdes, tražili su mjesto Daleke Svete džamije (Al-Mesdžid Al-Aqsa) što je spomenuto u Kur'anu i hadisu. Pronašli su mjesto puno smeća, očistili ga i nakon toga počeli koristiti za molitve. Umayyadski halifa, Abd al-Malik naručio je izgradnju Kupole na stijeni u kasnom VII. vijeku ^[33]. U X vijeku historičar al-Muqaddasi piše da je Abd al-Malik izgradio svetište, koje bi se moglo takmičiti u raskoši sa Jerusalemskim monumentalnim crkava ^[32].

Godine 1516 su Osmanlije pod vodjstvom Sultana Selima I (1470-1520) pobjedili Mamluke u Siriji. U daljim napadima su Osmanlije osvojile i Egipat i Arabiju. Jerusalem je dobio status osmanlijskog Sandzaka. Prva desetljeca turske vladavine su donijeli Jerusalemu napredak.

Sultan Sulejman I je poslije osvajanja Jerusalema obnovio gradske zidine i citadelu (tvrdjavu). Obje se danas nalaze pod zastitom kao spomenici kulture i stoje na listi UNESCO-Svjetskog naslijedja.

Poslije 1535 je Sultan Sulejman sagradio utvrdjenja grada, koja i danas cine zidine grada. Visoke zidine grada su trebale oznaciti novu vladavinu Osmana. Jerusalem je izmedju ostaloga i zbog toga dobio na znacaju u vremenu koje slijedi.

9. Decembra 1917 je osmalijski guverner grada, grad predao bez borbe Britancima, da ne bi ostetili historijske dijelove grada. General Edmund Allenby je toga dana umarsirao u grad.

Grad karakteriše Mediteranska klima, sa toplim suhim ljetima i hladnim kišnim zimama. Malo snijega padne jednom do dva puta godišnje, s tim da svake tri do četiri godine dođe do veće snježne padavine. Januar je najhladniji mjesec u godini, sa prosječnim temperaturama od oko 8 °C; a juli i august su najtopliji mjeseci u godini, sa prosječnim temperaturama od oko 23 °C. Temperaturne razlike tokom dana i noći su velike, tako da su noći u Jerusalemu nešto hladnije čak i tokom ljeta. Prosječne godišnje padavine iznose oko 590 mm kiše, uz najveći intenzitet između oktobra i maja.^[34].

Najveća količina zagađenja zraka dolazi od saobraćaja. Mnoge glavne ulice u gradu nisu predviđene za trenutni opseg saobraćaja, što dovodi do zakrčenja i povećanog izbacivanja ugljen dioksida u zrak. Industrijsko zagađenje je nešto manje, međutim, emisije fabrika na izraelskoj mediteranskoj obali mogu dospjeti do Jerusalema nošene zapadnim vjetrovima i tako doprinijeti njegovom zagađivanju.

Kroz historiju, jerusalemska ekonomija se uglavnom oslanjala na priliv religijskih hodočasnika, s obzirom da je grad bio daleko od glavnih luka Jaffe i Gaze ^[35]. Danas grad bilježi porast posjeta stranih turista koji uglavnom posjećuju Zapadni zid i stari grad. Ipak u zadnjih pola vijeka postalo je jasno da se razvoj gradske ekonomija ne može zasnivati isključivo na njegovom religioznom značaju.

Aerodrom koji je najbliži gradu je Atarot aerodrom, i on je bio korišten za domaće letove do 2001. godine. Nakon toga je preuzet od strane Izraelskih oružanih snaga (zbog nemira u Ramallahu i na Zapadnoj Obali). Svi letovi s Atarota su preusmjereni na Međunarodni aerodrom Ben Gurion, najveći izraelski aerodrom (opslužuje devet miliona putnika godišnje ^[36]).

 

Egged Bus Cooperative, druga najveća autobuska kompanija na svijetu ^[37], opslužuje najveći broj lokalnih i vangradskih vožnji sa Centralne autobuske stanice (na Jaffa cesti). U 2008. godini lokalni autobusi, taksi vozila i privatna vozila su bili jedini oblici prijevoza u gradu. U planu je gradnja Jerusalemske željeznice, novog transportnog sistema. Očekuje se da će ova željeznica biti završena do 2010. godine, i ista će moći prevoziti do 200.000 osoba dnevno, sa 24 stajališta.

Drugi projekt u provedbi je nova brza željeznička linija od Tel Aviva do Jerusalema, čiji se završetak očekuje do 2011. godine. Begin Expressway je jedna od najvažnijih jerusalemskih tranzitnih ruta; započinje na zapadu, spajajući se na sjeveru sa Rutom 443. (koja se pruža prema Tel Avivu). Ruta 60. ide kroz centar grada blizu Zelene linije između Istočnog Jerusalema i Zapadnog Jerusalema. U izgradnji su dijelovi 35-kilometarskog "prstena" oko grada koji ima za cilj efikasnije povezivanje predgrađa. Istočna polovina projekta je planirana još krajem 1990-tih, međutim reakcije na taj plan su još uvijek različite.

Jerusalem je dom nekoliko prestižnih univerziteta koji nude predavanja na hebrejskom, arapskom i engleskom jeziku. Jedan od njih, osnovan 1925. godine, Hebrejski Univerzitet u Jerusalemu je bio rangiran u najboljih stotinu škola u svijetu ^[38]. Upravni odbor Univerziteta je uključivao neka poznata imena poput Albert Einsteina i Sigmund Freuda. Univerzitet je dao nekoliko dobitnika Nobelove nagrade, poput Avram Hershka, David Grossa i Daniel Kahnemana. Jedan od najbitnijih dijelova Univerziteta je Narodna Biblioteka Izraela, koja sadrži preko pet miliona knjiga. Biblioteka je otvorena 1892. godine, tri decenije prije osnivanja Univerziteta, i to je jedno od mjesta sa najvećim izborom literature sa jevrejskom tematikom. Danas je ona i glavna biblioteka Univerziteta i nacionalna i univerzitetska biblioteka Izraela. Hebrejski Univerzitet ima tri kampusa u Jerusalemu: u Mount Scopus, Giv'at Ram i medicinski kampus u bolnici Hadassah Ein Kerem.

 

Al-Quds Univerzitet je osnovan 1984. godine i namijenjen je uglavnom Arapima i Palestincima, a predstavlja "jedini arapski univerzitet u Jerusalemu" ^[39]. Al-Quds Univerzitet je smješten u jugoistočnom dijelu grada i posjeduje kampus veličine oko 190.000 kvadratnih metara. Druge institucije visokog obrazovanja u Jerusalemu je Jerusalemska akademija muzike i plesa i Bezalel akademija Umjetnosti i dizajna, čije zgrade su smještene u kampusima Hebrejskog Univerziteta.

The Jerusalem College of Technology, osnovan 1969. godine, kombinuje nastavu iz stručnih oblasti sa programom jevrejskih nauka ^[40]. To je jedna od mnogih škola u Jerusalemu, od osnovne škole naviše, koje kombinuju sekularnu i vjersku nastavu. Veliki broj vjerskih obrazovnih institucija postoji u gradu, a najveća i najpoznatija od njih je Mir Yeshiva koju pohađa preko 8500 studenata. U školskoj 2003-2004. godini bilo je oko 8.000 učenika u dvanaestogodišnjim školama (kombinacija naše osnovne i srednje škole) u gradu. Da bi privukao više studenata na fakultete, grad je počeo sa ponudom specijalnih programa sa finansijskim poticajima i pomoći kod plaćanja smještaja (studentima koji iznajmljuju apartmane u stambenom dijelu grada).

Mnoge su kritike na račun Izraela da ne nudi jednako kvalitetan obrazovni program za studij na arapskom jeziku u usporedbi sa programima za studij na hebrejskom jeziku ^[41]. Dok su mnoge škole u pretežno arapskom dijelu Jerusalema pretrpane, Jerusalemska općina gradi veliki broj škola u drugim dijelovima grada. U martu 2007. Izraelska vlada je odobrila novi petogodišnji plan za gradnju novih 8.000 učionica u gradu, od toga 40% u arapskom dijelu, a 28% u Haredi dijelu. Za ovaj Projekt je predviđen budžet od 4,6 milijardi šekela. U 2008. godini, jevrejski filantropi iz Velike Britanije su donirali 3 miliona dolara za izgradnju škola u arapskom dijelu Jerusalema. Inače programi škola na arapskom jeziku se u većem dijelu podudaraju sa programima škola na hebrejskom jeziku, tako da imaju i određene predmete jevrejske tematike.

Iako je Jerusalem prvenstveno poznat po svom religioznom značaju, grad je također dom za mnoge umjetničke i kulturne sadržaje. U samom središtu grada nalazi se poznati Izraelski muzej.

 

Dva najpopularnija sporta su fudbal i košarka. Fudbalski klub Beitar Jerusalem je jedan od najpoznatijih u Izraelu. Navijači su mu, pored ostalih, i političke ličnosti, koje često prisustvuju utakmicama. Drugi najpoznatiji fudbalski klub Jerusalema, i jedan od najvećih rivala Beitara, je Hapoel Katamon F.C. Dosada je Beitar pet puta osvajao izraelski šampionat, a Hapoel svega jedanput. Također Beitar igra u Ligat HaAl ligi, dok se Hapoel takmiči u trećoj ligi Izraela. Nakon otvaranja 1992. godine stadion Teddy Kollek je glavni jerusalemski stadion (kapaciteta 21.000 osoba).

Košarkaški klub Hapoel Jerusalem igra u Prvoj ligi. Do sada je osvajao državno prvenstvo tri puta, i jedanput ULEB kup godine 2004. Jerusalemski polumaraton je godišnje sportsko takmičenje u kojem se natječu trkači iz cijelog svijeta, a ruta trke prolazi pored nekih od najpoznatijih gradskih znamenitosti. Pored ove trke (21,1 km), trkači mogu odabrati i kraću tzv. "Fun Run" od (10 km). Obje trke započinju i završavaju na stadionu u Givat Ramu ^[42][43].

• Prag, Češka Republika^[44]
• Ayabe, Japan^[45]
• New York City, Sjedinjene Američke Države^[46]
• Marseille, Francuska