Башҡорт-мишәр ғәскәре

Башҡорт-мишәр ғәскәре
Дәүләт	Рәсәй империяһы

Башҡорт-мишәр ғәскәре (рус. Башкиро-мещерякское войско , 1855 йылдан — Башҡорт ғәскәре; татар. Башкорт-мишәр гаскәре) — территорияһы Ырымбур губернаһында торған Башҡорт ғәскәре һәм Мишәр ғәскәрҙәренән төҙөлгән иррегуляр ғәскәр, шулай уҡ һуңғараҡ губернаның Типтәр полкы ла ҡушыла.

XIX быуат башында мишәрҙәр 5 кантондан (4702 йорт) − 1103, ә башҡорттар 11 кантондан (22,7 мең йорт) 6,5 мең атты бирә. 1812 йылда көнбайыш сиктә 1-се һәм 2-се башҡорт казактары полктары ҡушыла.

Әҙәбиәттә исеме — башҡорт ғәскәре һәм мишәр ғәскәре тип айырымланып та осрай..

Ғәскәр барлыҡҡа килеүе XV—XVI быуаттарҙа Мәскәү дәүләте ул ваҡыттағы Мещёраны шунда йәшәгән мишәрҙәр менән бергә ҡушылған саҡҡа ҡайтып ҡала. Мещёрала «татар» һәм «казак» төшөнсәһе йөрөй. Ябай татарҙарҙы урыҫтар «казак» тип йөрөткән^[2][3]. Был казактарҙың бер өлөшөн Иван IV Көнсығыш Украинаны һаҡлау өсөн Сураға күсерә, ҡалғандарын Дон буйына оҙата.

Ҡурмыш өйәҙе наместнигы яңы суҡындырылған татар (крәшен) Казаков булғаны билдәле — кенәз Шейсуповтарҙың ҡанбабаһы булған ул^[4]. Күп мишәрҙәр суҡындырыуҙан ҡасып көнсығышҡа китеп бөтә.

Һуңыраҡ, башҡорттар Рус дәүләте составына ингәс, улар үҙҙәренең ҡоралланған ғәскәрен тотоуға хоҡуғынын һаҡлап ҡала. Башҡорт атлы полктарының Ливония һуғышы осоронан Рәсәй яғында һуғыштарҙа ҡатнашыуы тураһында аныҡ мәғлүмәттәр бар^[5].

1798 йылдың 10 (21) апрелендәге Указы нигеҙендә, крайҙың башҡорт һәм мишәр халҡы хәрби-хеҙмәт шарттарына күсерелә һәм Рәсәйҙең көнсығыш сиктәрендә сик буйы хеҙмәтен үтеү йөкмәтелә. Административ яҡтан кантондар булдырыла, шуның менән Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы индерелә. Урал аръяғы башҡорттары 2 (Екатеринбург һәм Шадрин өйәҙе), 3-сө (Троицк өйәҙе) һәм 4-се (Силәбе өйәҙе) кантондарына инә. 2-се кантонда — Пермь, 3 һәм 4 Ырымбур губернаһында төҙөлә.

1802—1803 йылдарҙа Шадрин өйәҙе башҡорттары 3-сө кантонға бүлеп бирелә. Шуға бәйле рәүештә кантондарҙың тәртип номерҙары ла үҙгәрә. Элекке 3-се кантон (Троицк өйәҙе) — 4-се, ә элекке 4-се (Силәбе өйәҙе) — 5-се. Кантондарҙың һаны һәм нумерацияһы бер нисә тапҡыр үҙгәргән (XIX быуаттың 50-се йылдарына 28 үк башҡорт кантоны булған). Хәрби хеҙмәткә 20-нән 50 йәшкә тиклем саҡырылғандар, 4-5 йорттан бер кеше сиратлап ебәрелгән.

Ғәскәр 1812 йылғы Ватан һуғышы һәм 1813-1814 йылдарҙағы сит ил походтарында (28 башҡорт полкы), 1828—1829 йй.рус-төрөк һуғышында (2 полк), 1839-1840 йылдарҙағы Хиуа походында, 1852 һәм 1853 йылдарҙағы Коканд походтарында, 1853—1856 йылдарҙағы Ҡырым һуғышында (2 полк) ҡатнашҡан^[6]. Балтик ярын инглиз-француз десанттарынан ҡыйыулыҡ менән яҡлауҙары өсөн ғәскәрҙең 1-се һәм 3-сө башҡорт полктарының шәхси составына рәхмәт иғлан ителә, күп яугирҙарға «1853-1856 йылдарҙағы һуғыш иҫтәлеге» миҙалдары тапшырыла.

Кантон хакимлығы системаһының оло үҙгәрештәре XIX быуаттың 30-сы йылдарында ҡабул ителә. 1834 йылға тиклем ғәскәрҙең ғәскәри атаманы ла, айырым канцелярияһы ла булмай, ә кантон башлығы Ырымбур крайы генерал-губернаторына буйһона. 1834 йылдың авгусында Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәренең беренсе командующийы — полковник полковник С. Т. Циолковский билдәләнә. Крайҙың башҡорт һәм мишәр халыҡтарынан 17 кантонын үҙ эсенә алған Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре төҙөлә. Һуңғылары попечителлектәргә берләштерелә. 2-се (Екатеринбург һәм Красноуфимск өйәҙҙәре) һәм 3-сө (Шадрин өйәҙе) кантондары беренсе попечителлектә, 4-се (Троицк өйәҙе) һәм 5-се (Силәбе өйәҙе) - икенсе Попечителлеккә инә.Үҙәктәре ярашлы рәүештә Красноуфимскиҙа һәм Силәбелә була.

1855 йылдың 22 февралендә ҡабул ителгән «Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәренә типтәрҙәрҙе һәм бобылдарҙе ҡушыу тураһында»ғы закон нигеҙендә, типтәр һәм бобылдәрҙән торған полктар башҡорт-мишәр ғәскәрҙәренең Кантон системаһына индерелә. Һуңыраҡ 1855 йылдың 31 октябрендә «О именовании впредь Башкиро-мещерякскаго войска Башкирским войском. 31 октября 1855 года» законы менән элекке башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре "башҡорт ғәскәре" тип үҙгәртелә. 1860 йылға ғәскәр торған төбәктәр:

Башкирское войско расположено во всех уездах Ырымбурской губернии в уездах: Красноуфимском, Екатеринбургском, Шадринском и Осинском Пермской губернии; Елабужском и Сарапульском Вятской губернии; Бугульминском, Бузулукском и Бугурусланском Самарской губернии.

Башкирское войско расположено во всех уездах Ырымбурской губернии в уездах: Красноуфимском, Екатеринбургском, Шадринском и Осинском Пермской губернии; Елабужском и Сарапульском Вятской губернии; Бугульминском, Бузулукском и Бугурусланском Самарской губернии.

— Вестник Императорского Русского Географического общества. XXIX ч. 1860. С-П.

Ғәскәр 1865 йылдың 2 июлендәге «башҡорттар менән идара итеүҙе хәрбиҙән алып граждандар ведомствоһына биреү тураһында»ғы Дәүләт Советының иң юғары раҫланған ҡарары буйынса бөтөрөлә. 1863 йылдың 14 майындағы «Башҡорттар тураһында положение» нигеҙендә башҡорттар, мишәрҙәр, типтәрҙәр һәм бобылдәр граждандар ведомствоһына күсерелә.

Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре идараһы армия штаб‑офицерҙарынан, Кантон (даими дислокация пункттарында) һәм поход (линия һәм экспедиция) етәкселәре — башҡорттарҙан, мишәрҙәрҙән һәм типтәрҙәрҙән туплана. Ә башҡорт ғәскәренең вазифалы заттары башҡорт һәм мишәр феодалдары вәкилдәренән ҡуйыла. Улар кантон башлыҡтары итеп билдәләнә һәм генерал-губернатор тарафынан раҫлана.

Ғәскәр чиндары действительный, класлы һәм зауряд-чиновниктарға бүленәләр. Армия (подпрапорщик, прапорщик, поручик, капитан, майор, подполковник, полковник, генерал-майор), казактар (урядник, хорунжий, сотник, есаул, ғәскәри старшина), тулы хоҡуҡлы һәм класлы чинға (12-гә тиклем 14 класс) хәрби һәм хәрби министр тарафынан хәрби һирәк осрай торған йәки ҡаҙаныштары өсөн бирелә. Зауряд-чиндарға : зауряд-хорунжий, зауряд-сотник, зауряд-есаул — уларға генерал-губернатор тарафынан бирелгән. Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре Ырымбур крайы генерал-губернаторына буйһона^[7].

Ғәскәр башында командующий, ул 1850 йылдың 16 ноябрендәге һәм 1853 йылдың 2 авгусында дивизия башлығы хоҡуғына эйә була; штат буйынса уға Ырымбур казак ғәскәрҙәре штабы башлығы кеүек үк хоҡуҡтарға эйә ярҙамсы бирелә. Командующийға Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре командующийы канцелярияһы буйһона. 1840 йылда ҡаралмаған эштәр һаны артыу сәбәпле, канцелярия штаты арта. Канцелярия ғәскәр капитал иҫәбенә тотола.

Башҡорт ғәскәрҙәре Рәсәй армияһы походтарында ҡатнашҡан осраҡта ул биш йөҙлөк полктарҙы комплектлай, уларҙа штат расписаниеһы буйынса хәрби имам (полк муллаһы) ҡаралған. Башҡорт казак полкының команда составына 30 кеше инә: полк командиры, старшина, 5 есаул, 5 сотник, 5 хорунжий, , квартирмейстер, мулла, 1 — 2 писарь һәм 10 иллелек башлығы^[8].

Белгестәр әҙерләү өсөн Ырымбур Неплюев кадет корпусында ғәскәр офицерҙарының балалары өсөн 30 урын ҡаралған булған.

1812 йылғы Ватан һуғышы алдынан Ырымбур сик буйын нығытыу линияһы Тубыл йылғаһынан Каспий диңгеҙенә тиклем уҙа һәм 5 дистанцияға бүленә: Звериноголовск нығытмаһынан Үрге Уральскиға тиклем, Үрге Уральскиҙан Орск крепосына тиклем, Орск крепосынан Ырымбура тиклем, Ырымбуртан алып Уральскиғаа тиклем, Уральскиҙан алып Гурьевка тиклем. Башҡорттарҙың бындай сик буйы хеҙмәте өс йөҙ йылға яҡын, 1840-1850- се йылдарға тиклем дауам итә, ул саҡта Ҡаҙағстандың Рәсәйгә ҡушылыуы империя биләмәләрен Башҡортстандан көньяҡ-көнсығышҡа табан күсә. 1798—1849 йылдарҙа башҡорттар йыл һайын Ырымбур сик буйы линияһын 5,5 мең кешене сығарғандар.^[7].

Башҡорт ғәскәре үҙ иҫәбенә Ырымбур линияһын һаҡлау өсөн яуаплы. Тәьмин итеү ҡорал, кейем, ат һәм аҙыҡ припасы булдырыуҙан тора, улар бөтәһе лә башҡорттар өҫтөндә булып сыға. Шулай уҡ командировка ебәрелгәндәрҙең хужалығына йәмәғәт ярҙам күрһәтеү хеҙмәттәре булған.^[7]

Башҡорт полктарында 1829 йылға тиклем ниндәй ҙә булһа устав кейем формаһы булмаған. Һуғышсылар милли хәрби кейем кейгән, ҡайһы бер һыбайлыларҙа һайман (тимер күлдәк) булған. Азия тибындағы һөңгөләр, ҡылыстар менән милтәле мылтыҡтар ҡорал булып хеҙмәт иткән. Билбауында һуғышсылар уҡ-һаҙаҡ йөрөткән. Ғәскәрҙә пистолеттар, ҡылыс, йәйә, уҡтар һәм 2 метрлы һөңгөләр була.

Башҡорт ғәскәрҙәре хеҙмәткәрҙәре кейеменә бүректәр, күк буҫтау мундирҙар йәки курткалар, аҡһыл-күк билбауҙар, ал лампаслы күк салбарҙар һәм ҡара итектәр, ә 1844 йылдан кокардалы, күк түбәле ҡыҙыл тирәсле фуражкалар, сәкмән, ҡайыштар, ҡара итек ингән.

1846 йылдан башлап хеҙмәткәрҙәрҙе империяның көнбайыш һәм Көньяҡ сиктәренә командировкаға ебәргәндә генә форма кейеү мотлаҡ була.

1855 йылғы реформалар арҡаһында казак генералдары, штаб- һәм обер-офицерҙары түбәндәге кейем-һалым формаһын кейеп йөрөгән: аҡ ярымкафтан һәм күк бишмәт ҡала, тик бишмәт яғаһында һәм ярымкафтан еңдәре осонда, түрәләрҙе билдәләү өсөн, көмөш уҡа тегелә: генералдарҙыҡы киң, офицерҙарҙың — тар. Эполет урынына ҡыҙыл буҫтау менән уҡалы погон — чинына ҡарап. Эполеттар һәм сәкмән ғәмәлдән сығарылған.

1798—1803 йылдарҙа 11 башҡорт кантоны һәм 5 мишәр кантоны була. Башҡорт кантондары түбәндәге райондарҙа урынлашҡан: 1-се — Пермь һәм Уҫы өйәҙҙәрендә; 2-се — Пермь губернаһының Екатеринбург һәм Шадрин өйәҙҙәрендә; 3-сө — Троицк өйәҙендә, 4-се — Силәбелә, 5-се — Бөрөлә, 6-сы — Үрге Урал, 7-се — Өфө, 8-се — Стәрлетамаҡ, 9-сы — Ырымбур, 10-сы — Бөгөлмә һәм 11-се — Ырымбур губернаһының Минзәлә өйәҙендә.

1803 йылда Шадрин өйәҙе башҡорттарын үҙаллы административ берәмеккә бүлеп биреү юлы менән тағы бер башҡорт кантоны ойошторола һәм улар 12 булып китә.

1855 −1863 йылдарҙа Башҡорт ғәскәренә типтәрҙәрҙе һәм бобылдәрҙе ҡушып, кантондар һаны 28-гә етә^[9].

1863—1865 йылдарҙа 28 кантон өйәҙ принцибы менән системалаштырып 11 кантонға ҡала

1850 йылда Башҡорт-мишәр ғәскәрендә 546 мең башҡорт һәм мишәр булған, шул уҡ ваҡытта башҡорттарҙың дөйөм һаны 83 процентын тәшкил иткән.

1855 йылда Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре составына 266 мең типтәр һәм бобыль индерелә. 1858 йылда ғәскәрҙең халыҡ һаны 834 мең кеше тәшкил итә.

^[9]:

• полковник, 1838 йылдан генерал-майор С. Т. Циолковский (4.12.1834—28.11.1840);
• подполковник, 1843 йылдан полковник Н. В. Балкашин (28.11.1840—2.4.1845);
• полковник, 1846 йылдан генерал-майор Г. В. Жуковский (1846—1848);
• полковник Н. П. Беклемишев (04.1849—20.12.1850);
• генерал-майор А. И. Середа (04.1851—30.10.1851);
• (ваҡытлы башҡарыусы) полковник граф И. А. Толстой (30.10.1851—04.1852);
• генерал-майор Н. В. Балкашин (25.12.1851—05.1853)
• (ваҡытлы башҡарыусы) подполковник А. А. Толмачев (05.1853—02.1854);
• генерал-майор, 1856 йылдың майынан генерал-лейтенант Н. В. Балкашин (02.1854—05.1858)
• (ваҡытлы башҡарыусы) полковник Х. Х. Рейтерн (05.1858—08.1859);
• (ваҡытлы башҡарыусы) полковник А. М. Синбирина (12.08.1859—01.02.1860);
• генерал-майор Н. К. Тетеревник (01.02.1860—04.1862);
• (ваҡытлы башҡарыусы) полковник А. П. Богуславский (05.1862—1864).

• Асфандияров А. З. Введение кантонной системы управления в Башкирии // Из истории Башкирии. Уфа, 1968.
• Асфандияров А. З. Кантонное управление в Башкирии. Уфа, Китап. 2005.
• Башкирское войско // Военная энциклопедия : [в 18 т.] / под ред. В. Ф. Новицкого … [и др.]. — СПб. ; [М.] : Тип. т-ва И. Д. Сытина, 1911—1915.
• Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Научное издательство «Башкирская энциклопедия», 1996.— 672 с. — С.150.
• Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о касимовских царях и царевичах. — 2-е изд. — СПб.: В тип. Имп. Академии наук — Часть первая. (С четырьмя таблицами), 1863. — XIII, 558 с.
• Документы и материалы по истории башкирского народа (1836—1842): Формулярные списки о службе чиновников Башкиро-мещерякского войска за 1836—1842 годы: В 2 кн. / Сост.: А. Я. Ильясова, З. Г. Гатиятуллин. — Уфа : ИИЯЛ УНЦ РАН, 2012. — 924 с.: ил. — ISBN 978-5-91608-096-4. — ISBN 978-5-91608-098-8 (кн. 1).
• Калинин С. Е. «Тептярские казачьи полки», Москва, 2008
• Татарский энциклопедический словарь. — Казань, 1999.
• Жидков С. История Башкиро-мещерякского войска. ИА «Башинформ»
• Евграф Савельев «Племенной и общественный состав казачества». «XX. Башкиро-Мещерякское Дунайское и Азовское казачьи Войска» — Донские областные ведомости № 175/13.08.1913 г. стр. 2-4.
• Калинин Е. С. «Башкиро-мещерякское войско в 1812—1814».

• Башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте
• Иррегуляр ғәскәрҙәр
• Циолковский Станислав Фомич
• Һыр (йыр)

• Башкирское войско // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
• Конный башкир 2021 йыл 26 ғинуар архивланған.
• Густерин П. В. Башкирское войско Российской империи 2021 йыл 18 апрель архивланған.
• Кантоны Башкиро-Мещерякского войска (с уменьшенной картой)
• YouTube сайтында История Башкирского войска
• YouTube сайтында Северные Амуры