Bikol Buhi
An Bikol Buhi o Buhi-non (Bikol Buhi na tataramon: Boinën o Boië’nën)[1](mga alternatibong apod: Bikol Buhi, Boînan, Buhi, Buhi’non, Buhi-non) sarô sa mga tataramon na Bikol na pigtataram sa banwaan nin Buhi, Camarines Sur. Igwa ini nin haros 73,600 na parataram kan 2009. Haros nakakaagid ini sa Rinconada Bikol. Inot ining iklinasipikar bilang suway na tataramon ni Malcolm Mintz kan 1973 asin inuyonan sa pag-adal nin Jason Lobel kan 2009.
| Bikol Buhi | |
|---|---|
| Boinën o Boië’nën | |
| Subong sa | Filipinas |
| Rehiyon | Rehiyon Bikol |
Subong na mga parataram | 73,600 (2009) |
| Latin (Baryanteng Filipino); Nakasurat sa Basahan kan panahon | |
| Opisyal na kamugtakan | |
| Sa regulasyon kan | Komisyon sa Wikang Filipino (Commission on the Filipino Language) |
| Mga kodigo nin tataramon | |
| ISO 639-3 | ubl |
Kabali an Buhinon sa grupo nin mga tataramon sa Kadagaan na Bikol sagkod an Rinconada Bikol, Mt. Iriga Agta, Libon Bikol, West Albay Bikol asin Miraya Bikol.
Mga pagsaligsig asin klasipikasyon kan tataramon
baguhonSa pagsaligsig ninda Barbara Anderson asin Frank Lynch kan 1956, an diyalekto na ginagamit sa Buhi, Camarines Sur asin sa Oas, Albay na igwa nin nadagdag na tanog na /ɣ/ (voiced velar fricative) klasipikado sa grupong Interior Bikol kaiba an duwa (2) pang diyalekto. Sa pag-adal na ini, igwa nin apat na mga tataramon na Bikol kabilang an Interior Bikol.[2]
Nagluwas sa pag-adal ni Jon Epstein kan 1967 na kabilang sa diyalektong Rinconada an tataramon na ginagamit sa Buhi siring man an tataramon na ginagamit sa Bula, Baao, Iriga, Nabua asin Bato na anas yaon sa Camarines Sur mantang dai kabali sa pag-adal an Balatan asin mayong sinambit na susogan an saiyang klasipikasyon. Alagad sa pagsaligsig ni Malcolm Mintz kan 1973 sa kaso asin semantikong panugpon sa mga berbo, suway an tataramon na Buhi sa tataramon na Rinconada dawà sa pagsaligsig na ini ninda Anderson sagkod Lynch (1956) asin Mintz (1973), kadikit an datos na ginamit asin susog sana sa obserbasiyon an pag-adal.
Sa urog na siyentipikong pag-aadal ni Curtis Daniel Mcfarland kan 1974, igwa nin kagsarong (11) klasipikasyon nin diyalekto sa rawis kan Bikol sagkod Catanduanes. Kabilang digdi bilang suhay na diyalekto an diyalektong Buhi asin diyalektong Rinconada na ibinali sa sarô sa apat na mga grupo, an Inland Dialect. Sa ginibong pagsaligsig, ikinumpara an mga diyalekto sa tanog asin mga relasyon kaini, tataramon asin pagbilog nin mga tataramon. Dai ibinali an mga banwaan na Tagalog an ginagamit sa Camarines Norte sagkod Camarines Sur asin an mga isla nin Masbate sagkod Ticao.[3]
Siring man sa pagsaligsig ninda Jason William Lobel, Wilmer Joseph Tria asin Jose Maria Carpio kan 2000, kun sain naidugang pa an diyalektong Partido sa kagsarong (11) diyalekto na nainot nang iklinasipikar ni Mcfarland (1974), an diyalektong Buhinon kabilang sa grupong Southern Coastal and Inland Bikol. Kaiba sa grupong ini an lima (5) pang diyalektong Rinconada, Buhinon, Libon, West Miraya asin East Miraya.[4]
Bilang sarong suway na tataramon
baguhonSusog sa pag-adal nin Jason Lobel, tinàwan kan Ethnologue nin identipikasyon na ISO 639-3 na "ubl" an Buhinon Bikol kan 2009. Igwa ining kasanglíng apod na Buhi Bikol asin Buhinon. Ginagamit ini kan 73,600 na parataram kan 2009 sa banwaan nin Buhi. Klasipikado ini sa Inland Bikol kabilang an mga tataramon na Rinconada Bikol, Libon Bikol, Mt. Iriga Agta, Libon Bikol, West Albay Bikol asin Miraya Bikol.
Sa ginibong pag-adal ni Dominga Portugal kan 2000, nakalikom siya nin 108 tataramon na Buhinon na magkaagid para sa 71 kahulogan kaiba an mga rapsak na tataramon.[5] Kabali man an mga rapsak na tataramon sa pag-adal ni Jason Lobel kan 2005 sa The Angry Register of the Bikol Languages of the Philippines kun sain iklinasipikar kaini bilang diyalekto an Buhi Bikol kan Southern Bikol o haros siring sa Interior Bikol, Inland Dialect asin Inland Bikol na sakop.[6][7] Kan 2009, idinokumento ninda Nilo Borromeo asin pag-iriba an 207 na tataramon sa Buhinon.[8]
Bago kan mga ini, may nainot nang pag-adal si Yukihiro Yamada kan 1972 sa mga bokabularyo sa Buhi Bikol asin an librong Boinen, Tao ag Sasabyen ni Judith Noble-Claveria. An gibo ni Yamada, sarong Hapones, susog sa bokabularyo ni Valerio Yaguel, sarong propyeng Buhinon siring ninda Portugal asin Claveria.[9][10]
Mga prominenteng parataram
baguhonDuwa sa mga midbid na tao na nakakataram nin Buhinon iyo sinda Rez Cortez na sarong aktor sa pelikula asin si Victor Wood na sarong parakanta.
Literatura
baguhonKan 2016, ipinublikar an KAAYUPAN, sarong surusadiring publikasyon ni Ryan Cuatrona na pagpalis sa tataramon na ini kan mga pabula ni Esopo. Ibinungsod an babasahon sa Better Living Through Xeroxography Naga kan Disyembre 10, 2016 sa Anthosia Cafe sa Syudad nin Naga.
Bokabularyo
baguhon| Bikol Buhi | Bikol Sentral |
|---|---|
| ʔaˈko | akó |
| ʔiˈka | iká |
| ʔiˈja | siyá |
| kiˈta | kitá |
| siˈra | sindá |
| ʔamwaˈdi (literal na ‘Ining ini (harani sa parataram)’; cf. [ʔaˈdi] ) |
iní |
| ʔamwaˈʔan ( literal na ‘Uning uni (harani sa pinapadarahan)’; cf. [ʔaˈʔan] ) |
uni |
| diˈdi | d(igdí) |
| ʔadˈto (harayuon gikan sa parehas na parataram asin pinapadar(a)han) | dumán |
| siʔiˈsai | si isáy |
| ʔoˈno | áno |
| saʔˈri | sàin (kun matukdô nin direksiyon) háin, nasàin (kun mahanap nin bagay/gamit/tao) |
| kinaʔoˈno | nùarin |
| paʔoˈno | pâno |
| ʔinˈdiʔ | dài |
| ŋaʔˈmin | gabós, ánas |
| mariˈɡən^ | dakól |
| naŋaɡˌkapiˈra | nagkapirá |
| ʔaɡˈbai | (ka)dikít, (ka)dìit |
| ʔiˈba | ibá |
| ʔәˈsad^^ | sarô |
| doˈwa | duwá |
| toˈlo | tuló |
| ʔәˈpat | apát |
| liˈma | limá |
| dakəˈɣəʔ | dakulà |
| ʔalaˈbaʔ | halabà |
| maʔiˈwas | mahiwas, halakbáng |
| maiʔˈbәɡ | mahìbog |
| mabәʔˈɡat | magabát |
| saˈdai | sadít, sadáy |
| ʔaliʔˈpot | halìpot |
| piɡiˈpit | piot, hayàpit |
| maniˈpis (kahibugan talaga; e.g. manipis na libro; manipis na buhok) | mahimpís, manipís |
| babaˈji | babayi |
| laɣaˈki | lalaki |
| taˈwo | tawo |
- ^- intensifier; 'Napaka' pag igwang kaibang saróng pang-uri o pantipo; '(Ka)dakol' pag kaiba an saróng numero kan pangngaran.
- ^^ - naproprodusir kan parataram iyo an [ʔiˈsad]
Toltolan
baguhon- ↑ Bikol, Buhi’non. Simons, Gary F. asin Charles D. Fennig (mga editor). 2017. Ethnologue: Languages of the World, Twentieth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com. Ginuno 2017-11-12
- ↑ Ang Wikang Rinconada sa Bikol dai nin awtor gikan sa Scribd (pighugot 2014-04-19)
- ↑ Mc Farland, Curtis Daniel The dialects of the Bikol area PhD dissertation, Yale University (1974)
- ↑ Lobel, Jason William, Tria, Wilmer Joseph S., and Carpio, Jose Maria Z. An satuyang tataramon / A Study of the Bikol Language Naga City, Philippines: Lobel & Tria Partnership, Co.: Holy Rosary Minor Seminary (2000)
- ↑ Portugal, Dominga L. J. Buhi dialect (Boînen) San Francisco: D. J. Portugal Publications (2000)
- ↑ Lobel, Jason William. The Angry Register of the Bikol Languages of the Philippines University of Hawai‘i (2005)
- ↑ Hsiu-chuan Liao and Carl R. Galvez Rubino, eds. Current issues in Philippine linguistics and anthropology: Parangal kay Lawrence A. Reid. Manila: LSP and SIL. pp. 149-166 (2005)
- ↑ Buhi’non (Bikol) Digital Wordlist Vol. 3, No. 2 (December 2009), pp. 213-225
- ↑ Yamada, Yukihiro. A Buhi Bikol vocabulary Bulletin of the Faculty of Education, Kochi University, No. 24, Series I. Kochi: Faculty of Education, Kochi University (1972)
- ↑ Claveria, Benjamin A. Our Buhi Language The Claveria Heritage (pighugot 2014-04-19)
Mga panluwas na takod
baguhon- Boie'nen (Old-Buhi Language)
- Our Buhi Language ni Benjamin A. Claveria
- Old Boie'nen Dictionary Project
- A Buhi Bicol Vocabulary ni Yukihiro Yamada sa websayt na The Claveria Heritage
- Buhi Bikol sa Ethnologue
- Banwaang Mauyay - sarong grupo nin parataram sa Buhi Bikol sa Facebook
- Buhi, Banwaan Ko BANWAAN (tataramon asin musika ni Bides asin dugang na rap ni Reddzmack) - sarong kanta sa Youtube
- Sarong klasikong kantang Buhinon sa sa Youtube