Bataan Nuclear Power Plant

Kaidtong taon nin 1950, pigtawan kan Estados Unidos an Filipinas nin sarong nuclear fission reactor.^[3] Pigsundan ini kan pagmokna kan Philippine Atomic Energy Commission (PAEC) sa ri'gon kan Batas Republika Blg. 2067 kaidtong 1958 tangarig maisagibo an programang nukleyar kan nasyun.^[4] Ipigheras man an pagtindog nin Bataan Nuclear Power Plant kaidtong mga 1960 na suportado ni Presidente Ferdinand Marcos sa sarong interbyu kaidtong Hulyo 1973.^[5] Sarong komitiba an binilog para makakua nin pondo para sa duwang 620 megawatt na nuclear reactor para sa pangangaipo sa enerhiya kan Luzon.^[6]

Ini an nagin simbag kan gobyerno sa krisis sa langis kaidtong 1973 kan nagkaigwang embargo sa langis an Tahaw Subangan na nagpasakit sa ekonomiya kan nasyun. Dapit ki Marcos, an enerhiyang nukleyar an magigin solusyon tangarig masimbag kan nasyun an pangangaipo kaini sa enerhiya asin nin mabawasan an pagkonsumo kaini nin langis.^[7]

Duwang proposal an itinao kan mga respetadong kompanya nin enerhiya — an General Electric asin Westinghouse Electric. Naggibo nin proposal na igwang detalyadong ispesipikasyon nin plantang nuklear an General Electric na igwang presyo na labi US$ 700 milyon. Mientras, naggibo an Westinghouse nin mas hababang presyo na labi US$ 500 milyon, pero dae ini nin maski anong detalye o ispesipikasyon.^[3]

Pigpili nin komitibang nasugong mamayo sa proyekto an proposal kan General Electric, pero pigbaligtad ini ni Marcos kaidtong Hunyo 1974 kan pigpirmahan niya an letter of intent na guminawad kan proyekto sa Westinghouse. Pag-abot kan Marso 1975, luminobo an presyo kan proyekto sa labi US$1.2 bilyon nin mayo man lang paliwanag. Dagos naman naitindog kan National Power Corporation an saro sanang nuclear reactor plant na igwang presyong labi US$2.3 bilyon.^[6]

Saro pang kontrobersiya an pagkakua nin Westinghouse sa kontrata ng Bataan Nuclear Power Plant. Dokumentado an pakikipagnegosasyon kan National Power Corporation sa General Electric bago pa suminulpot an Westinghouse. Pero kan tuminahaw para sa Westinghouse si Herminio Disini, sarong haraning amigo ni Marcos, napatubod kaini na may laban pa an General Electric para sa kontrata. Igwang dokumentasyong na nagsasabi na igwang nangyayari nang negosasyon bago pa man makatao nin detalyadong proposal an General Electric.^[3]

Pigpunan ipatindog an Bataan Nuclear Power Plant kaidtong taon 1976. Pero temporaryong ining napundo kaidtong 1979, kasunod kan nangyaring aksidente sa Three Mile Island sa Estados Unidos. Dagos man nagkaigwa nin pag-aadal sa kaligtasan kan planta kun sain nahilingan ini nin labi 4,000 na depekto.^[5] Pira sa mga ini iyo an pisasabing harani sa fault line asin an kaidtong nagtuturog na bulkan kan Pinatubo.^[7]

Uminabot an presyo kan pagpapagibo kaini sa US$ 2.3 bilyon na natapos man kaidtong taon 1984.^[8] Igwa ining light water reactor gikan sa Westinghouse, asin dinesenyo ini tangarig makagibo nin 621 megawatts na kuryente.^[7]

Kan mapatalsik sa kapangyarihan si Ferdinand Marcos kaidtong Pebrero 1986 asin kasabay na mangyari an aksidenteng nuklear sa Chernobyl sa Unyong Sobyet, pinagpasyahan kan nagsunod na administrasyon ni Corazon Aquino na dae paganahon an planta.^[9] Sarong lakdang na may halo man na motibo uli sa pagkadukot kan naturang planta ki Marcos.^[5]

Kaidtong Disyembre 1988, pigsahot kan gobyerno nasyunal kan Pilipinas an Westinghouse sa alegasyong pagtaong suhol asin impluwensiya kaini ki Marcos, asin sa dakulang patong kaini sa presyo kan pagpapatindog kan planta. Bagay na pigbasura kan mga hukuman sa Estados Unidos kaidtong Mayo 1993^[5] asin Switzerland kaidtong Oktubre 1993.^[10] Nangyari ini maski ngani igwang “huring alok” an Westinghouse sa gobyerno sa irarom ni Fidel Ramos kaidtong Disyembre 1992 na makipag-areglo na sana asin mabayad an Westinghouse nin US$ 100 milyong kwarta asin kredito, pagpaparahay kaini sa planta, asin pagpadalagan nin planta sa presyong US$ 40 milyon kada taon karibay nin pag-atras kan gobyerno sa mga kasong isinangat kaini.^[10]

Kaidtong taon 2012, nagluwas nin kasuguan an Sandiganbayan na magbayad sa gobyerno kan Pilipinas an negosyante asin crony ni Marcos na si Herminio Disini nin kwartang maabot sa US$ 50 milyong uli sa saiyang nagin papel sa pagtaong danyos sa gobyerno tangarig maipatindog an Bataan Nuclear Power Plant.^[11]

An pagbayad utang kan nasyun para sa naturang planta an nagin kasaro-sarong pinakadakulang obligasyon kaini digdi. Puon 1986, uminabot sa ₱64.7 bilyon, kun sain ₱43.5 bilyon para sa principal amortization asin ₱21.2 bilyon sa interes, an pigbayaran kan gobyerno para sa Bataan Nuclear Power Plant. Natapos lang ini mabayaran kaidtong taon 2007.^[10]

Kan taong 2016, nagkapirang mga senador kaiba an pirang taga-midya an nag-inspektar sa Bataan Nuclear Power Plant para sa posibleng pagbukas kaini sa publiko. Pigsabi kan mga senador sa midya na an plantang nukleyar yaon pa sa magayon na kondisyon. An Departmento kan Enerhiya pigtawan rekomendasyon sa rehabilitasyon kan planta.^[12] May sarong senador man an nagpatanid sa biglaang pagbukas kaini asin dapat ngona daa magkonsulta sa mga siyentipiko.^[13]

Kaidtong 2017, an mga representante gikan sa Rosatom State Atomic Energy Corporation kan Rusya asin GEN Energija kan Slovenia an nag-inspektar sa planta asin nagtaong rekomendasyon para sa rehabilitasyon kaini.^[14] Napagtanto ninda an rehabilitasyon yaon sa $3 to 4 bilyong dolyar. Nagtao man sindang rekomendasyon sa gobyerno na i-konsidera an pagpapatindog nin mga bagong plantang nukleyar.^[15]

Kan 2019, an Departmento kan Nasyunal na Depensa asin Philippine Nuclear Research Institute nagtao nin suporta sa pagbuhay liwat kan nasambit na plantang nukleyar.^[16]