Qara Yusif

Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu adlanan oğuz mənşəli tayfa birləşmələri XIII əsrdən etibarən Anadoluda yanmköçəri həyat sürürdülər. Qaraqoyunluların mərkəzi vilayəti Van gölünün şimalındakı Ərciş, Ağqoyunluların cəmləşdiyi bölgə isə Diyarbəkir idi. Hər iki tayfa birləşməsi "türkman" adlanan eyni etnik qrupa mənsub olub, ünsiyyət vasitələri Azərbaycan dilinin cənub ləhcəsi idi. Bu tayfa adlarının totem sayılan qoyunların rəngi ilə əlaqədar olduğu ehtimal edilir. Həmin tayfalara məxsus olan qoç heykəlləri şəklində məzar daşlarının zəmanəmizədək çatdığı məlumdur. Qaraqoyunluları və Ağqoyunluları təşkil edən tayfa və boyların bu əraziyə Orta Asiyadan gəlməsini Səlcuqların Yaxın Şərqə köçməsi ilə bağlayırlar, lakin onların Azərbaycana və Qərbi İrana köçməsini daha erkən dövrə (VIII–IX əsrlər) aid etməyə müəyyən əsasımız vardır. Ehtimal etmək olar ki, həmin etnik qruplar monqol işğalı dövründə Azərbaycan və İrandan qərbə doğru hərəkət etməyə məcbur olmuş, Kiçik Asiya, İraq və Suriyada məskunlaşmışdılar. Qaraqoyunluları təşkil edən əsas tayfalar bunlardır: Baharlı, Sədli, Qaramanlı, Alpout, Duharlı, Cagirli, Hacili, Ağacəri. Bu tayfalar arasında Baharlı və Sədli oymaqlarının siyasi rolu müstəsna olmuşdur. Sədli oymağının qədim vətəni Naxçıvan və Sürməli idi. Qaraqoyunlular XIV əsrin sonlarında Şərqi Anadoluda bəylik yaratmış və onun əsasını qoyan şəxs Bayram Xoca olmuşdur. Baharlı oymağının rəisi olmuş Bayram Xoca Cəlairi Sultan Üveysin Təbriz sarayında nüfuzlu əmirlərdən biri idi. Onun oğlu Qara Məhəmməd qızını Sultan Əhmədə verərək sülalə əlaqələrini möhkəmlətmişdi. Qaraqoyunluların Azərbaycanda hakimiyyətinin möhkəmlənməsində Cəlairi əmirlərinin böyük rolu olmuşdur. Teymurun ölümündən sonra Miranşah və onun böyük oğlu Əbubəkr zahirən Ömərin hakimiyyətini qəbul etdilər, lakin Ömər hakimiyyətinə qəsd olacağını düşündüyü üçün Sultaniyyəyə onun yanına gəlmiş Əbubəkri həbs etdirdi. Qala keşikçiləri ilə dil tapıb həbsdən azad olan Əbubəkr atası Miranşahla Xorasanda qoşun topladı. Şirvanşah I İbrahimə qarşı yürüş etmiş Ömər şəhərdə olmadığı üçün Əbubəkr Sultaniyyəni ələ keçirdi və maneəsiz Təbrizə daxil oldu. Cənubi Azərbaycan Əbubəkr və Ömərin arasında gedən qanlı toqquşmalar meydanına çevrilmişdi. Təbriz əldən-ələ keçir və şəhərin sakinləri qətl və qarətlərə məruz qalırdı, lakin təbrizlilər işğalçılara qarşı mübarizədə böyük hünər və mətinlik göstərərək onları şəhərdən çıxmağa məcbur etdilər. Mənbələrdə Təbrizin müdafiəsinin təşkilində Qazi Qiyasəddin, Əbdül Möhsün Qəzvini, Şeyx Əxi Qəssab və Qazi İmadəddinin qeyrət və bacarığı xüsusi qeyd olunur.

Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı Qara Yusif ilə Əbubəkr ilk dəfə 1406-cı il oktyabrın 14-də Naxçıvanın qərbində, Araz çayının sahilində toqquşdular. Qaraqoyunluların həmləsinə davam gətirməyən Teymurilər qaçmağa üz qoydular. Qara Yusif döyüş meydanından Naxçıvana gəldi. O, burada ikən Təbrizin adlı-sanlı rəislərindən olan Xacə Seyid Məhəmməd Keçəçi Qara Yusifin hüzuruna gəldi, şəhərin Əbubəkr tərəfindən qarət olunduğunu söylədi və onu Təbrizə gəlməyə təşviq etdi. Qara Yusif isə müvəqqəti olaraq şəhəri mühafizə etmək üçün darğa göndərdi və Sultaniyyəyə yürüş etdi. Əbubəkr şəhəri tərk etdi və Reyə qaçdı. Sultaniyyəyə girmiş Qaraqoyunlular şəhəri qarət etdilər, sonra isə əhalini Təbriz, Marağa və Ərdəbilə köçürdülər. Xorasan hakimi olan qardaşı Şahruxdan yardım alan Əbubəkr Azərbaycanı ələ keçirmək üçün yeni təşəbbüs etdi. Bundan xəbər tutan Qara Yusif Təbriz ətrafında yerləşən Şənbi-Qazana gəldi. 1408-ci il aprelin 21-də Təbrizin cənubundakı Sərdrud adlı yerdə 20 minlik Qaraqoyunlu qoşunu Teymuriləri darmadağın etdi. Miranşah öldürüldü, Əbubəkr isə qaçmağa müvəffəq oldu.

Qara Yusifin Əbubəkr üzərində ikinci qələbəsinin mühüm tarixi əhəmiyyəti vardır. Bundan sonra Azərbaycanda Teymurilərin ağalığına son qoyuldu, Teymurilər imperiyasının böyük bir hissəsi metropoliyadan ayrılmış və bu ərazidə Azərbaycan Qaraqoyunlu dövləti (1410–1467) yaranmışdı. Bu qələbədən sonra, 1409-cu il payızın başlanğıcında Qara Yusif Təbrizə daxil olmuş, Şəki hakimi Seyid Əhmədə qarşı qoşun göndərmişdi, lakin Qaraqoyunlu sərkərdələri döyüşə yaxşı hazırlaşmış Şəki hakiminin hərbi qüvvələrinə hücuma cəsarət etməmiş və Şirvanın bəzi yerlərini qarətlə kifayətlənərək geri qayıtmışlar. Qara Yusif öz siyasi məqsəd və fəaliyyətini Cənubi Azərbaycanla məhdudlaşdırmırdı. O, lap əvvəldən Azərbaycanın şimal hissəsini də özünə tabe etmək istəyirdi. Şəki və Şirvana göndərilmiş Qaraqoyunlu qoşun dəstələrinin fəaliyyəti buna sübutdur.

1410-cu ildə Qara Yusif Təbriz yaxınlığında keçmiş müttəfiqi Sultan Əhmədi məğlub edərək Cəlairi dövlətinə son qoydu və mərkəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətini yaratdı. Cəlairi Sultan Əhmədi məğlub etmiş Qara Yusif ona hakimiyyətin yeni sülaləyə keçməsini qanuniləşdirən sənədlərə qol çəkdirdi, Sultan Əhməd Qara Yusifin oğlu Pirbudağı öncədən oğulluğa götürmüşdü. Bu məsələni Sultan Əhmədə xatırladan Qara Yusif Azərbaycanın Pirbudağa verilməsi haqqında yarlıq yazdırdı. 1411-ci ildə Qara Yusif Təbrizdə Azərbaycan əyanları və Qaraqoyunlu əmirlərinin məclisində Pirbudağı "sultan" elan etdi, lakin dövlət işlərini bütövlükdə öz əlində saxladı. Bu dövlətin tərkibinə Qarabağ, Cənubi Azərbaycan, Şərqi Anadolunun bir hissəsi, Ərəb İraqı və Əcəm İraqı daxil oldu.^[19][20][21]

Qarabağın Qaramanlı tayfaları Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olaraq bu dövlətin siyasi tarixində əhəmiyyətli rol oynadılar.

Şirvanşahlarla Mübarizə

 

1412-ci ilin dekabrında Qara Yusifin Şirvanşah I İbrahim, Şəki hakimi Seydi Əhməd və gürcü çarı Konstantinin birləşmiş qüvvələrinə qarşı döyüşdə Yar Əhmədin rəhbərliyi altında "Qaraman əsgərləri" yaxından iştirak etmişdi. Kür çayının sahilində baş verən bu döyüşdə Qara Yusif Qarabağ dəstələrinin yardımı ilə qələbə qazandı.^{[22][23] [24]}

Qaraqoyunlu dövlətinin ən güclü düşməni Xorasanda qərar tutmuş Teymuri hökmdarı Şahrux idi. 1419-cu ildə Qara Yusif böyük ticarət əhəmiyyəti olan Sultaniyyə və Qəzvini tutdu. Qaraqoyunluların şərqə irəliləməsi Şahruxu qəti tədbirlərə əl atmağa sövq etdi. O, 1420-ci ilin yayında 200 minlik qoşunla Azərbaycana tərəf hərəkət etdi, lakin Qara Yusif də geniş hərbi hazırlıq görmüşdü: atlı qoşunla yanaşı burada ilk dəfə olaraq piyada döyüşçülər (Təbriz vilayətinin oturaq əhalisi, kəndlilər) ordu sıralarına cəlb edilmişdilər. Şahruxun Təbrizə göndərdiyi elçisinin Qara Yusif tərəfindən həbs edilməsi, Qara Yusifin döyüş məqsədilə paytaxtdan çıxması xəbəri Şahruxun ordusunda böyük həyəcan və təlaş doğurmuşdu. Şahrux qüdrətli sərkərdə kimi geniş şöhrət tapmış Qara Yusifdən ehtiyat edirdi. Qara Yusif yaxşı silahlanmış güclü qoşunu üçün baxış təşkil etmişdi. Teymuri tarixçiləri bu ordunun "günəşin zərrələri və buludun damlaları qədər saysız-hesabsız" olduğunu göstərirlər, lakin əslində Qara Yusifin qoşununun sayı 50 mindən çox deyildi. Təbrizdən düşmən qarşısına çıxmış Qara Yusif yolda ikən ağır xəstələndi və qəflətən vəfat etdi.

Sultan Qara Yusif Şahruxun ordusu ilə döyüşə getməzdən əvvəl ordusunda hərbi islahatlar apardı. Teymuri Şahruxun qüdrətli ordusuna qarşı döyüşün taleyini təyin edəcək ağır zərbə vurmağa ciddi cəhd edən Qara Yusif düşmənə qarşı daha çox hərbi qüvvəyə malik olmaq üçün səfərbərlik elan etdi və piyada qoşunlardan ibarət cəbhənin yaradılması əmrini verdi.^[25]Beləliklə, ilk dəfə olaraq Təbriz şəhəri tarixində ordu sistemi quruldu.^[26]Qara Yusif yeni taktika və strategiya üzərində işləyirdi. Teymuri Tarixcisi Hafız-i Əbru tərəfindən Qara Yusif'in bu addımı uğursuzluq olaraq görülsədə tam tərsi, bu Qara Yusifin təşkilatcılığının ən önəmli göstəricilərindəndir.^[27]

ارتش ترکمن کارا یوسف به سلاح های عالی مجهز بود

Abd ur Rezzakî Səmərqəndinində dedi kimi Qara Yusifin Türkmən ordusu'nun silahlanması və ruhu mükəmməl idi.^[28]

Qara Yusifın ölümü Qaraqoyunlu ordugahında böyük qarışıqlığa və hərc-mərcliyə səbəb oldu. Şahzadələrdən heç biri burada deyildi; Şahməhəmməd Bağdadda, İsgəndər Kərkükdə, İspənd Adilcəvazda, Cahan şah Sultaniyyədə, Əbu Səid isə Ərzincanda idi. Yaxınlaşan Teymuri qoşunundan vahiməyə düşmüş Qaraqoyunlu əmirləri ordugahdan qaçdılar. Bir dəstə adam Qaraqoyunlu padşahının cəsədi olan otağa girdi, buranı qarət etdi, cəsədin əynindən paltarını çıxardı, hətta onun qulaqlarındakı qızıl sırğaları da bıçaqla kəsib götürdü. Yalnız iki gündən sonra Qara Yusifin cəsədi Təbriz əyanları (Seyid Məhəmməd Keçəçi və başqaları) tərəfindən götürüldü, Təbrizə, buradan da Ərcişə — ata-babasının məzarları yanına gətirildi və dəfn edildi. Kəmaləddin Qara Yusifin məqbərəsi 2011-ci il Van zəlzələsi də ağır zədə almışdır. Abidə restovrasiya edilsədə, keyfiyyətsiz təmir edildiyi üçün hal — hazırda bərbad gündədir. Abidənin ciddi təmirə ehtiyacı var.

1420-ci ildə Qara Yusifin ölümü Teymuri Sultan Şahruxun Azərbaycanı işğal etməsinə şərait yaratdı. Aran Qarabağında qışlayan Sultan Şahruxun hüzuruna gəlmiş qonşu hakimlər arasında Qarabağ hakimi Yar Əhməd Qaramanla yanaşı qardaşı Şirzad da olmuşdu^[29]. 1421-ci ilin aprelində Sultan Şahruxun Qarabağı tərk etməsi ilə teymurilərə qarşı Gəncə və Bərdədə Yar Əhməd Qaramanlının üsyanı başladı. Teymuri tarixçisi Fəsih Xəvafi yazır ki, bu zaman Qaraköpəktəpədə (hazırda Füzuli şəhərinin şimal-şərqində yerləşir) olan Sultan Şahrux oğlu Baysunqur Bahaduru Yar Əhmədə qarşı göndərdi^[30].

Qaraqoyunlu hökmdarının zamanında hürufiliklə yanaşı, əhli-haq inanclarının daşıyıcısı olan təriqətlər də xeyli güclənmişdi. Qaraqoyunlular arasında bu inanclara bağlılıq xüsusilə möhkəm idi. Sufilərin özlərinə verdik- ləri əhli-haq adı onların ənənəvi din nümayəndələrindən zahid va mollalardan fərqləndiyini ifadə edirdi. "Haqq əhli olmaq — sufiyana dini baxışlara sahib olması va türklərin islam inancına uyğun mistik həyat tərzi yaşa- ması deməkdir. Bu yanaşma sonradan qızılbaşlığın formalaşmasına ciddi təkan vermişdir. Əhli-haqq inancının daşıyıcılarına Maku bölgəsində qaraqoyunlu, Təbrizdə gorani, Qarabağda samlu, Xorasanda isə əllüllahilər de- yilirdi. Klassik şiə mənbələri isə onları qali və ya qulat (səhv/qələt şiəlik) adlandırırlar. Əmir Teymur qaraqoyunlulara, xüsusilə də Qara Yusifə qarşı apardığı mübarizədə bu amildən geniş istifadə etmiş, onu "<inancsız, kafir" kimi qələmə verməyə çalışmışdır.

Yuxarıda da vurğuladığımız kimi, Yusif müxtəlif təriqətlərə, dərvişlərə geniş səlahiyyətlər tanımışdı. Nəticadə Ərdəbildəki səfəvi dərgahı sürətlə inkişaf etməyə başlamış, qələndəri və heydəri dərvişləri böyük qruplar halında Xorasan, İraq, Azərbaycan və Anadoluya axın eləmişdilər. Onlara aid çox sayda dərgah, təkkə, zaviyə və vaqf fəaliyyət göstərirdi, Yusif həmin vəqflərin mülkiyyət haqqına əsla toxunmurdu. Hətta bölgədəki xristian kilsələri də vergidən azad edilmişdi. Bundan başqa, Yusif xristianları teymurilərin hücumlarından qorumaq üçün onları savaş bölgəsindən uzaq ərazilərə köçürmüşdü. Əvvəl də qeyd elədiyimiz kimi, dini baxışlara bu cür tolerant münasibət Bağdad xristianlarından birinin özünü İsa elan etməsinə gətirib çıxarmışdı. Həmin şəxsin dini görüşləri hətta Yusifin oğluna belə təsirsiz qalmamışdı.^[31] Qaraqoyunluların kəsdiyi pullarda həm sünni, həm də şiə simvollarının olması faktı və buna görə də Qara Yusifin məzhəb meylləri aydın şəkildə müəyyən edilməlidir. Bu bir yana, Qara Yusifin başqa dini inanclara tolerantlığı Əminliklə deyə bilərik ki, o, bizə yaxınlaşıb, dəyər verib. Əslində 1420-ci il tarixli kolofonda "O (Yusif) müsəlman olsa da, xristianlara, keşişlərə və kilsələrə qarşı idi. O, xeyriyyəçidir".^[32]Yenə türkmən Mənbələrdə bildirilir ki, Qaraqoyunlu Bəyi Qurani-Kərimi türkcəyə tərcümə etdirib. türkmən hökmdarı, Hürufi Fəzlullahın baş xəlifəsi Əliyyül-Əla kimi tanınan Şeyx Ebu'l-Həsən. İsfehaninin "Kürsinamə"sində Quranı türkcəyə çevirdiyinə görə ona "Sadiq Yusif" deyirlər. "/uğurlu şah/ Qurani-Kərimi türkcə səlis oxu" beytlərini oxumaqla. yüksək qiymətləndirilmişdir.^[33][34][35]

Qaraqoyunlu hökmdarı'nın xarici görünüşü haqqında maraqlı məlumatlar var. Qara Yusif bədən quruluşu və igidliyi ilə tam bir ahəng təşkil etmişdi^[36]Teymuri əsgərləri və bir neçə əmir, Ərcişə gəldikdə onlara qan udduran bu bahadırı görmək istəyərək maraqları səbəbi ilə onun məzarına toplanırlar^[37] Qaraqoyunlu hökmdarının məzarını açdıqda isə heyrətə gələrək onun həddən artıq iri cüssəli və uzun olduğunu görürlər^[38][39][40] Tarixçi Əkbər Nəcəf isə Qara Yusif'in məzarını açaraq onun tam öldüyünə əmin olduqlarını yazır^[41]

Trabzon imperatoru III Manuelin qızı ilə evlənmişdi.^[42]

1. Pirbudaq
2. Şahməhəmməd
3. Qara İsgəndər
4. Cahan şah
5. Əbu Səid
6. Əmir İsfahan

•  
  Qara Yusif adına Türkmənistan mərkəzi bankının 500 manatı
•  
  Qara Yusif'in Türkmənistanın paytaxtı Aşqabadda heykəli
•  
  Qara Yusif və ordusu Sərdrud döyüşündə
•  
  Qara Yusifin hakimiyyəti dövründə Qaraqoyunlular

• Azərbaycan tarixi. 3-cü cild
• Cəfər İbrahimov.Qaraqoyunlu dövləti. Bakı: 1948
• K. E. Bosfort. Müsəlman sülalələri. Moskva: 1971

• Qarabağ XV yüzillikdə