Şəkərim Kudayberdiyev

Şəkərim Kudayberdiyev
qaz. Шәкәрім Құдайбердіұлы
Doğum tarixi	11 iyul 1858(1858-07-11)
Vəfat tarixi	2 oktyabr 1931(1931-10-02) (73 yaşında) və ya 3 oktyabr 1931(1931-10-03)[1] (73 yaşında)
Vəfat yeri	SSRİ
Fəaliyyəti	bəstəkar, şair, tərcüməçi, filosof, yazıçı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şəkərim Kudayberdiyev (qaz. Шәкәрім Құдайбердіұлы; 11 iyul 1858 – 2 oktyabr 1931 və ya 3 oktyabr 1931^[1], SSRİ) — şair, yazıçı, tərcüməçi, tarixçi, pedaqoq, filosof, bəstəkar.

Şəkərim qazax-qırğızlar arasında məşhur olan arqın tayfasının tobuktılar nəslindən Kudayberdinin oğlu, Kunanbayın nəvəsidir. 1858-ci il iyulun 11-də Rusiyanın işğal etdiyi bölgədə yaratdığı Semipalatinsk qəzası Çingiz nahiyyəsinin Genbulaq kəndində anadan olub.

İndi bu kənd Şərqi Qazaxıstanın Abay rayonundadır.

Atası Şəkərim 5 yaşında kənd mollasının yanına oxumağa göndərib. Özü isə oğlunun təlim-tərbiyəsiə diqqət yetirib. Lakin 7 yaşında atasını itirdiyindən babası Kunanbayın himayəsində qalıb. Ona görə də onun təhsili və tərbiyəsi ilə əmisi, qazaxıstanın böyük şairi və maarifçisi Abay Kunanbayev məşğul olub^[2].

Abay Kunanbayev ona yalnız valideynlik etməyib. Şəkərimə həm müəllimlik edib, həm də onun dünyagörüşünün formalaşmasına istiqamət verib.

Abayın evi dövrün yalnız oxumuşlarının, ziyalılarının, müsiqicilərinin deyil, həm də ovçuların, pəhlivanların, necə deyərlər atıb-vuranların məskəni olub.

Buna görə də Şəkərim kiçik yaşlarından at minməyi, at çapa-çapa sərrast hədəfi vurmağı, şahi quşunu əhilləşdirib onunla ov etməyi öyrənməklə yanaşı, dombrada, qarmonda, şarmankada, skripkada çalmağı, musiqi alətləri düzəltməyi, rəsm çəkməyi mağı, daşyon dəri aşılayıb ondan geyim hazırlamağı də öyrənib.

Gənc yaşlarından ədəbiyyata, tarixə, fəlsəfəyə, xüsusən fizikaya böyük maraq göstərib. Mədrəsə, universitet təhsili görməsə də Abay ailəsinə gəlib- gedənlərdən öyrəndikləri onu bir alim, ictimai xadim kimi formalaşdırıb. Doğu filosoflarının, xüsusən sufilərin təsiri altında həqiqət axtarışlarına başlayıb.

Bu axtarışlar onu ictimai işlərdə fəal iştirak etməyə haəvəsləndirib. Gəncliyində siyasətlə maraqlanıb, hüququ biliklərini artırıb. Hətta 20 yaşlarında qəza idarəsində işləmək üçün namizədliyini də irəli sürüb. Bölgənin idarəetmə orqanlarında işləyib. Lakin bu iş onu qane etməyib. O, açıq-aşkar görürdü ki, müstəmləkicilər əsarət altına aldıqlara ağır vergilər qoymaqla kifayətlənmir, həm də tayfalar arasında ziddiyət salır.

Gəncliyində maarifçi demokratların təsir altında olan Şəkərim Kudayberdiyev türk, ərəb, fars, rus dillərini dərindən öyrənib. Semipalatinski, Omskdən, Orenburqdan kitablar, qəzet və jurnallar gətirdib oxuyan Şakərim görür ki, oxuduğu kitablar onu qane etmir. Odur ki, səyyahətə çıxır, savadlı və müdrik insanlarla görüşələr onlardan öyrənməyə çalışır.

Hafizin, Fizulinin, Nəvainin, Bayronun, Puşkinin, Lermontovun, Nekrasovun, Tolstoyun əsərlərini təhlil edə-edə oxuyub. Sonra da Aleksandr Puşkinin "Dubroviski" haqqında hekayələrini, "Tufan" əsərini nəzmlə, Lev Tolustoyun "Asarxidon", "Üç sual", "Çar Krez" hekayələrini, Biçer-Stoyun "Tom dayının koması" povestini nəsrlə qazax dilinə çevirməklə ana dilinin zənginliyini göstərmiş olub.

Qərbi Avropa filosoflarından Oqyust Kont və Artur Şopenqfuerin fəlsəfi əsərlərini dönə-dönə oxusa da sufi dümuagörüşü onu daha çox özünə çəkib.

Qazax-qırğızların tarixini dərindən öyrənən, xalqının taleyi üçün narahat olan, xalqının azadlığı və xoşbəxtliyi yollarını axtaran gənc vətənpərvər bədii yaradıcılığa nisbətən geç başlayıb. 1891-ci ildə "Enlik-Kebek" və "Kalkaman-Mamır", 1908-ci ildə "Leyli-Məcnun" poemalarını tamamlayıb.

Elm və marif sahəsindəki xidmətlərinə görən 1903-cü ildə Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyəti Batı Sibir şöbəsinin üzvlüyünə qəbul edilmişdir.

1906-cı ildə hac ziyarətinə yola düşən Şəkərim Kudayberdiyev uzun bir yolçuluq keçir. O, sadəcə Məkkəyə gedərək hac mərasimində iştirak edib geri qayıtmır. Qahirədəki, İstanbuldakı kitabxanalarda olur, onu maraqlandıran kitabları oxumaqla kifayətlənmir, diqqətini çəkən kitabları alaraq poçt vasitəsilə Semipalatinskiyə göndərir. Məkkədə və Doğunun mədəni mərkəzlərində islam aləmini nüfuzlu ziyalıları, alimləri ilə görüşərək müxtəlif mövzularda müzakirələr aparır.

Stolipin irticası adlandırılan illərdə hökumətin baş nazirinin verdiyi qərarların əleyihinə çıxan Şəkərim Kudayberdiyev xüsusən Ruslyanın mərkəzi vilayətlərindəki aztorpaqlı rus kəndlilərinin Qazaxıstana göndərilməsi, qazaxların məhsuldar torpaqlarının alınaraq onlara verilməsi ilə heç cür barışa bilmir. Onun dünyagörüşünün formalaşmasında böyük rolu olmuş Abay və oğlanları Akılbayın, Maqayın ölümündən sarsılaraq tənhalığa çəkilir. Bir müddət zahidvari həyat sürür.

Birinci Dünya Savaşı başladıqdan sonra qazaxların güzaranının gündən-günə ağırlaşması hümanist şair-filosofi bərk narahat edir. O, yenidən xalq işərisinə qayıdır, millətinə dar gündə yardım etməyə çalışır. 1916-cı ildə çar II Nikolayın orucluq ayında müsəlmanları cəbhə arxasında işələtmək üçün səfərbərlik elan etməsinin əleyihinə baş verən üsyanı alqışlarla qarşılayanlardan olur. Üsyanın pərakəndəliyi və qan içində boğulması onu çox bədbinləşdirir.

1912–1922-ci illərdə Kenkonda yaşayan Şəkərim Kudayberdiyev çar II Nikolayın taxtan salınıb Müvəqqəti hökumət qurulmasını da, milli qüvvələrin yaratdıqları "Alaş orda" hökumətini də alqışlarla qarşılamır. Vətənini azad və xoşbəxt görməyək istəyən şair-filosof mili qüvvələrin Rusiyanın tərkibində muxtariyyata nail olmaq istəkləri ilə barışa bilmir.

Bolşeviklərin, ağqıvardiyaçıların, dutovçuların toqquşmalarını xalqların xeyiri üçün deyil zərər kimi qiymətləndirir. Böyük vətənpərvər filosofun dediyi kimi də olur. İnsanları xoşbəxtliyə çıxaracaqlarını vəd edənlərin apardıqları savaşlar xalqa bədbəxtlik gətirir. Minlərlə insan öldürülür, yüzlərlə kənd və qəsəbə xarabalığa çevrilir.

1913–1924-cü illərdə "Abay", "Aykap", "Şolpan" jurnalları və "Kazak" qəzeyi ilə əməkdaşlıq edən Şəkərim Kudayberdiyev yalnız tərcümələrini deyil, özünün bədii əsər lərini eləcəd də cəmiyyətin müxtəlif problemlərinə münasibətini əks etdirən məqalələrini də çap elətdirir. Din və fəlsəfə sahəsində uzun illər araşdırmalar apararaq "Qurani Kərim"in təfsirini verir, "Müsləmanlığın şərtləri" və "Üç hekayə" adlı kitablarını yazır. 1911-ci ildə nəşr etdirdiyi "Xanların şəcərəsi" kitabı sanki qazax-qırğız xalqının tarixidir.

Filosof-şair, bəstəkar, rəssam Sovetlərin gəlişini də xoş qarşılamır. Onların yeritdiyi siyasət nəticəsində 1920–1921-ci illərdə Qazaxıstanı qıtlıq bürüyür. Minlərlə insan acından və yoluxucu xəstəlikdən məhv olur. Əsilzadələrin alçaldılması və təqibi başlayır.

Şairin "Unudulmuşun həyatı" avtobioqrafik poeması sadəcə fəlsəfi baxışlarını deyil, həm də qazax xalqının sanki səlnaməsini özündə əks etdirib.

Bütün bunlarda bədbinləşən şair-filosof 1922-ci ildə tənhalığa çəkilir. Çingiztaydayın Şapkan adlanan yerindəki ovçu evində yaşamağa başlayır. Onun bu hərəkatı Sovet məmurlarını olduqca rahatsız edir. "Ya bizdən ol, ya bizə qarşı ol!" süarı ilə yaşayan, sosialist inqilabını dünyanın hər yerinə yayacaqlarını, bununla insanları xoşbəxt gələcəyə-kommunizmə aparacaqlarını düşünənlər Şəkərim Kudayberdiyev kimi zəif saydıqları sufi-şairin onlara tabe olmamasını bağışlaya bilmirlər.

1928-ci ildə əhalinin malını-mülkünü əlindən alaraq,1930–1930-cu illərin kütləvi aclığını yaradan bolşeviklər Şəkərim Kudayberdiyevi yollarında bir əngəl kimi görürdülər. Fikirləşirdilər ki, tabe etmək istədikləri insanların bir çoxu Şəkərim Kudayberdiyev kimi hərəkət edə bilər.

Odur ki, 1931-ci ilin oktyabrında onu öldürüb quyuya atmaqla kifayətlənmir, adının çəkilməsini, əsərlərinin oxunmasını da qadağan edirlər.

1958-ci ildə Şəkərim Kudayberdiyevə bəraət verildi. Lakin onu istintaqsız, məhkəməsiz güllələyənlərə, əsərlərini qadağan edənlərə heç bir cəza verilmədi. Əsərlərinin hamısının çapına isə içazə verilmədi.

Neçə deyərlər Şəkərim Kudayberdiyevin əsərlərinə bəraət Sovet hökuməti yıxıldıqdan sonra verildi.

• Алимкулова Г. Шакарим Кудайбергенов (1858—1934 гг.) // С Арыстан баба путь начни... (1000 nüs.). Алматы: «SA Print Service». 2007. 87–88. ISBN 9965-21-011-X.
• Шәкәрім мен Қайым. Тағдырлас, Шакарим и Каюм. Сплетение судеб — Астана: «Фолиант», 2009.

• Шакарим Кудайбердиев
• Кудайбердиев Ш.: информация из базы данных «Восточный Казахстан: известные имена»
• Шәкәрім мен Қайым. Тағдырлас, Шакарим и Каюм. Сплетение судеб
• Воскрешение забытой тени