Xéneru gramatical

El xéneru gramatical (o esistencia de clases nominales) ye una carauterística arbitraria de los sistemes llingüísticos naturales, un sistema de clasificación nominal que tienen delles llingües en que los elementos nominales son clasificaos dientro d'un númberu finito de clases, pa les cualos xeneralmente hai regles de concordanza.

El xéneru gramatical pue ser analizáu como un traza gramatical arreyáu nes rellaciones de concordanza de xéneru.

El xéneru ye una propiedá llingüística nun idioma, y nun hai una necesidá lóxica na so rellación al sexu biolóxico. Anque en ciertes llingües (por casu les indoeuropees) unu o dellos de los xéneros úsense mayoritariamente para unu de los sexos biolóxicos, de xuru en nenguna llingua del mundu pa seres sexuaos hai rellación necesaria ente sexu biolóxico y el xéneru de la pallabra pa designar al ser animáu. Esto debe, fundamentalmente, a que nun hai correspondencia inmediata necesaria ente los significaos d'una llingua y la clase d'entidaes extralingüísticas. La mayoría de llingües del mundu escarecen de xéneru gramatical, namái un terciu de les llingües del mundu usen dalguna forma de xéneru gramatical.^[1]

Aproximao un 20% de les llingües del mundu tien la distinción de xéneru nel sustantivu, lo cual significa que los sustantivos encuadrar en clases nominales o xéneros (que pueden ser clases formales o clases semánticamente motivaes). Nes llingües indoeuropees esisten xeneralmente 2 o 3 xéneros gramaticales estrictos (masculín, femenín y, dacuando, tamién neutru); nes llingües semítiques, lo común ye estremar ente 2 xéneros (masculín y femenín).

Nes llingües indoeuropees, el númberu habitual de xéneros varia ente dos y trés, de normal masculín, femenín o neutru, de manera que concierta con una determinada flexón. Otres llingües, como les bantús, estremen un gran númberu de xéneros, anque meyor ye falar de clases nominales; en concretu, el so númberu supera la decena. Nel protobantú, les clases principales nel singular son la 1 (pa persones), la 3 (pa oxetos allargaos y tamién árboles), la 5 (oxetos qu'apaecen en pares o grupos), la 7 (pa preseos o medios) y la 9 (pa ciertos animales). Les clases 2, 4, 6 y 8 son formes de plural de les clases 1, 3, 5 y 7. Nel otru estremu, el chinu o les llingües uráliques y altaiques nun estremen xéneru.

El xéneru ye una categoría que puede apaecer nel pronome, el nome y el verbu. Nes llingües con xéneru gramatical, lo más frecuente ye que los pronomes personales de tercer persona y los nomes sían los que presenten diferencies de xéneru. L'escurrimientu de diferencia de xéneru nel verbu, como nes llingües semítiques, ye menos frecuente. Cuando'l xéneru apaez nos pronomes, facer típicamente en formes de tercer persona y más raramente tamién na primera y segunda persona (los casos de llingües con distinción na primera y segunda persona pero non na tercera son marxinales, y asoceden en menos del 0,5% de les llingües bien documentaes).^[1]

N'español ye una discriminación formal que tien capacidaes contrastivas diverses; cunten con él el sustantivu, el axetivu, l'artículu y dalgunos pronomes. Sirve pa establecer concordanza ente un axetivu y el sustantivu al que califica y ente un artículu y el sustantivu al qu'actualiza. La concordanza ye daqué menos estricta cuando se trata de suxetu y atributu (Estes coses son lo peor, Esta persona yes tu, etc).

El xéneru masculín ye la forma ensin marcar o inclusiva: la frase "los alumnos d'esta clase" fadría referencia a alumnos de sexu masculín y femenín; el xéneru gramatical femenín ye la forma marcada y por tanto resulta esclusiva o escluyente: la frase "les alumnes d'esta clase" nun fadría referencia tamién a los de sexu masculín, sinón solamente a les de sexu femenín. Cuando se refier a seres animaos, xeneralmente indica sexu masculín o femenín, ente otres nociones. Espresar por mediu de morfemes constitutivos:

• -o o nada pal masculín: camareru, "lleón", "abá" .
• -a, -esa, -isa, ina, -iz pal femenín: lleona, abadesa, poeta, pita, actriz.

Esiste amás el xéneru gramatical neutru, anque hai quien argumenten que nun ye un xéneru como tal, sinón más bien l'esponente d'una clase gramatical de pallabres que designen ciertes nociones astractes,^[2][3] ente los artículos (lo, que sirve pa sustantivar axetivos y señalar conceutos astractos: lo fondo, lo esterno), los pronomes personales en tercer persona del singular (ello, lo), los demostrativos (esto, eso, aquello), dellos pronomes indefiníos (daqué, nada) y los alverbios cuantificadores (cuanto, cuánto, tanto). El xéneru en que los axetivos concuerden con ellos, morfolóxicamente nun difier del masculín singular, anque hai autores que lu conocen tamién como xéneru neutru.

Amás de los anteriores xéneros esisten pallabres que se clasifiquen colos xéneros común, epicenu y ambiguu. [1], (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., asina dende'l puntu de vista semánticu'l xéneru asignáu a una forma léxica pue ser:

• Inambiguo, nos que la forma léxica en tolos contestos recibe inequívocamente un xéneru morfolóxicu.
• Común, el de los nomes que designen entes animaos que tienen una sola terminación y distintu artículu. Ej.: el violinista, la violinista; el mártir, la mártir; el testigu, la testigu; l'espía, la espía; el dentista, la dentista; etc. Pertenecen a esti grupu dalgunos participios activos derivaos de tiempos verbales como estudiante, atacante o saliente, anque esisten esceiciones como presidente/presidenta.^[4]
• Epicenu, el de los nomes d'animales que tienen un solu xéneru gramatical pa dambos sexos biolóxicos. Ej.: el mure, l'aguarón, la xaronca, la papalba, la llebre, la formiga, l'uxu, l'escarabayu, la utre, el delfín, el cóndor, la llapada. Pa especificar el sexu, dizse "el mure machu", "el mure fema", "la papalba machu", "la papalba fema".
• Ambiguu, el de dellos sustantivos qu'almiten indistintamente l'artículu masculín o femenín. Ej.: el mar y la mar, la ponte y la ponte, el calor y el calor, reuma, tilde, etc.

Amás, dacuando'l xéneru, especialmente cuando se refier a oxetos inanimaos, sirve como marcador d'otres diferencies semántiques. Ente les otres capacidaes contrastivas del xéneru gramatical español figuren les siguientes:

• Masculín grande (sillón, carru) - Femenín pequeñu (siella, carreta)
• Masculín pequeñu (aniellu, cubu) - Femenín grande (argolla, cuba)
• Masculín humanu (cosechador, imprentador) - Femenín cosa (cosechadora, imprentadora)
• Masculín emponderador (gallu, foín) - Femenín despreciatible (pita, foina)
• Masculín individual (tochu) - Femenín coleutivu (lleña)

El sánscritu, el llatín y el griegu clásicu estremaben ente tres xéneros gramaticales: masculín, femenín y neutru. Sicasí, munches llingües indoeuropees más modernes perdieron dalgunu d'estos trés xéneros: na mayoría de les Llingües romániques, nes llingües celtes modernes y nes llingües báltiques, el xéneru neutru asimilóse al masculín o al femenín. N'inglés, la distinción de xéneru solo esiste nos pronomes de tercera persona de singular: he, él; she, ella; (marginalmente, cuando'l referente ye un vehículu, una embarcación o un país puede usase she pa referise a ellos); it, ello, anque n'inglés antiguuu'l xéneru tamién esistía nos demostrativos y l'artículu. En neerlandés y nes llingües escandinaves, el femenín sumió y se manteniene la oposición ente masculín y neutru. En munches llingües iranies modernes esisten namái dos xéneros: en persa modernu namái esiste distinción ente xéneru humanu y non-humanu y en pashtu, ente masculín y femenín.^[5] Munches llingües índiques perdieron dalgunu de los trés xéneros presentes en sánscritu: el hindi-urdú^[6] namái estrema ente masculín y femenín, yá que sumió'l neutru, ente qu'en bengalí la perda foi más allá y la distinción de xéneru yá nun esiste, o, más esautamente, nun ye morfolóxicamente granible, anque esisten residuos nel léxicu. Lo mesmo asocede con delles otres llingües modernes, como'l armeniu, que perdieron dafechu la distinción de xéneru tantu nel nome como nel pronome.^[7]

El númberu de xéneros nel indoeuropéu más antiguu reconstruible ye dudosu, yá que paez que les llingües anatolies más antigües namái reflexen una distinción ente xéneru animáu y xéneru inanimáu nel axetivu. Rodríguez Adrados propunxo qu'esta ye la distinción más antigua y secundariamente apaeció nel restu de les cañes tamién el xéneru femenín.^[8]

Nes llingües en qu'esiste'l xéneru neutru suel dase'l contraste ente animáu/non animáu. Por casu, en rusu la flexón varia n'acusativu y xenitivu de los sustantivos masculinos non animaos, ente que ye igual nos animaos. Asina, автобус (avtobus, autobús), sustantivu masculín, fai l'acusativu singular como автобус (avtobus), pero'l xenitivu como автобуса (avtobusa). Pero'l sustantivu animáu Борис (Boris) fai tantu l'acusativu como'l xenitivu como Бориса (Borisa).

Les llingües indoeuropees tienen tradicionalmente tres xéneros: masculín, femenín y neutru, como'l llatín, l'asturianu, l'alemán o'l rusu. Otros, como'l castellán o'l francés perdieron el neutru, pero caltener nel artículu pa sustantivar axetivos y en dalgunos pronomes (anque hai autores qu'aseguren que nun hai xéneru neutru na actualidá^[9][10]). Coles mesmes, el rusu fai distinción tantu nel masculín singular como nel masculín plural ente animáu y non animáu,^[11] y el polacu amás fai esta mesma distinción en masculín plural. Pela so parte, n'inglés el xéneru nun rixe nenguna flexón n'axetivos o determinantes, pero sí nos pronomes, de manera que pueden deducise los xéneros d'esa manera.

El xéneru gramatical ye un pocu menos frecuente ente les llingües indíxenes d'América que n'otres rexones del planeta.^[12] Sicasí, nun falten llingües americanes con diversos tipos de xéneru gramatical, de diversos tipos (masculín/femenín, animáu/inanimáu, etc.).

Por casu nes llingües chinuk falaes a lo llargo del ríu Columbia nos estaos de Washington y Oregón esisten diferencies de xéneru nel nome, el verbu, los pronomes y los demostrativos. Nos nomes y verbos el xéneru gramatical marcar por aciu prefixos. Estrémense tres xéneros "masculín", "femenín" o "indiferente" (esti postreru úsase cuando nun s'especifica explícitamente el xéneru o se desconoz, ver exemplos). Munchos nomes tomen xéneru masculín o femenín sobre una base claramente semántica, como nos siguientes exemplos del kathlamet:

Masculinos	Femeninos
iqʔiúqt 'home mayor' iqsxíɬau 'bisarma (masculín)' ixkáqunq 'vieyu' ikásqax 'rapazu' íkala 'home' iíalx̣t 'el so hermanu mayor' ikʔútkʔut 'perru'	aqʔiúqt 'muyer mayor' aqsxíɬau 'bisarma (de sexu femenín)' aqsxíɬau 'vieya' akásqax 'mochacha' akala 'muyer' ákalx̣t 'la so hermana mayor' akʔútkʔut 'perra'

Igualmente esiste la opción de nun especificar el xéneru explícitamente pero entós tien de colase un prefixu ɬ- (xéneru común o non especificáu).

Xéneru común
ɬ-qʔiúqt 'una persona mayor' ɬ-qsxíɬau 'una bisarma' ɬ-kuaɬilx̣ 'una persona' ɬ-kʔútkʔut 'un perru'

En toos estos exemplos esiste una base semántica basada na diferenciación sexual clara, sicasí, al igual qu'asocede n'español, esisten nomes d'animales epicenos (onde la mesma forma designa tanto al machu como a la fema, como en xaronca, llebre, sapu, ballena', etc.):

Masculinos	ipúkua 'llobu cerval', icixq 'cabra montesa', ikípix̣l 'lleón marín', ikuaɬi 'ballena', ipʔísxas 'mofeta', iɬatát 'mapache'.
Femeninos	aqaɬxíla 'cámbaru', acʔmínqan 'cascoxu', aqískuax 'foca', apʔísxas 'melandru', aíi 'amasuela [del fango]'.

Boes reparó dellos enclinos, como que los animales grandes tendíen a ser masculinos y los más pequeños femeninos (anque atopó contraejemplos). Los inanimaos frecuentemente reciben xéneru ensin especificar:

Xéneru común	ɬ-cúqua 'agua', ɬ-xuímax 'isla', ɬ-pait 'cuerda', ɬ-tka 'nieve', ɬ-qáuulqt 'sangre', ɬ-kuaɬi 'probeza', ɬ-kcáma 'peñe', ɬ-kíɬoɬ 'salmón secu machucáu', ɬ-qapt 'güeves de salmón'

Tamién al igual que n'español munchos nomes pa oxetos inanimaos reciben xéneru arbitrariamente:

Masculinos	iɬaɬqi 'palu pa escavar', icúɬq 'harpón', ikánim 'canoa', isíqi 'puerta', iauík 'pasao mañana', iíx̣atk 'camín', iɬáuick 'la marea'.
Femeninos	aqʔiuíqi 'cuchiellu', ákmuks 'mora [de la zarzamora]', aknuaks 'corazón', ápul 'nueche', áel toɬ 'fueu'.

Boes nota l'enclín a que les propiedaes astractes (pequeñez, enfermedá, fríu) sían masculines, ente que les plantes y los preseos usaos con plantes sían femeninos. Amás el xéneru léxicu en kathlament rique concordanza dientro de la oración:

qust i-kipix̣ɬ i-ax̣i-ax ik-i-x-lucx-am

Mirar <o>MASC</o>-lleón.marín <o>MASC</o>-eso-ENFAT <o>MASC.ERG</o>-<o>MASC.ABS</o>-RFL-ver-PURP

'Mira, un lleón marín vieno pa ver [el baille ritual]'

Otru sistema de xéneru gramatical llargamente estudiáu ye que de les llingües algonquinas que s'estendíen dende Alberta y Montana en Norteamérica occidental, hasta na mariña este de Norteamérica (dende [[península del Llabrador Llabrador]] a Carolina del Norte). Nestes llingües el sistema de xéneru estrema ente "animáu" y "inanimáu". Esiste una correlación semántica importante ente xéneru gramatical y tipu d'entidá, asina los nomes que designen a seres humanos, animales o plantes son animaos, anque'l xéneru de les entidaes inanimaes nun ye totalmente predictible, una y bones delles entidaes inanimaes reciben xéneru animáu. Los nomes d'entidaes que se mueven como humanos, animales, pero tamién espíritus y cuerpos pesaos son gramaticalmente "animaos", tamién el nome de los árboles y la mayor parte de preseos metálicos son "animaos". Los nomes de frutos amagayaos, tubérculos y raigaños tamién son polo xeneral animaos, anque los nomes de les bagues, frutos secos y vexetales que crecen a nivel de suelu son inanimaos (anque estos enclinos tán clares esiste esceiciones el nome pa 'fresa' ye inanimáu, el nome pa 'artimora' ye animáu en diverses llingües). En siksiká (blackfoot o idioma de los pies negros) miitis- ye inanimáu cuando s'usa pa 'árbol' pero ye inanimáu cuando s'usa pa 'palu'. El xéneru refléxase non yá en marques de xéneru nel nome sinón tamién n'otros afijs verbales y en demostrativos.

En siksiká, el sufixu singular d'inanimaos ye -wa tres vocal o -a tres consonante, ente que'l sufixu de plural de los inanimaos ye -iksi. El singular de los inanimaos ye -yi (tres vocal, -i tres consonante) y el plural ye -istsi. Dellos exemplos:

	Singular	Plural
Animaos	nínaawa 'home' ponokáwa 'alce' natáyowa 'llobu cerval' póósa 'gatu' káksaakina 'hachu' ísska 'cubeta'	nínaiksi 'homes' ponokáiksi 'alces' natáyoiksi 'llobos cervales' póósiksi 'gatos' káksaakiniksi 'hachos' ísskiksi 'cubetes'
Inanimaos	ómahksíkmiyi 'llagu' íʔksisakoyi 'carne' aohkííyi 'agua' owáayi 'güevu' níípi 'fueya' moʔtokááni 'cabeza'	ómahksíkmiistsi 'llagos' íʔksisakoistsi 'carnes' aohkíístsi 'agües' owástsi 'güevos' níípistsi 'fueyes' moʔtokáánistsi 'cabeces'

Otres llingües tienen distintos criterios de clasificación (xéneru) pa los sos sustantivos. Asina, la llingua australiana dyirbal tien cuatro clases:

• I - oxetos animaos, homes
• II - muyeres, agua, fueu, violencia *

III - frutes y verdures comestibles

• IV - tou lo demás

En navajo la clasificación, qu'afecta al verbu, realizar pola consistencia, forma o'l criteriu [±animáu] de los sustantivos. Pela so parte les llingües bantu tienen sistemes qu'estremen hasta 22 xéneros distintos o clases nominales. El fula estrema hasta 26 clases nominales.

N'euskera hai dos clases, animaos (humanos y restu d'animales) ya inanimaos; sicasí, estrémense namái na declinación pa los casos locativos o de llugar (inesivo, xenitivu locativu, adlativo, adlativo terminal, ablativu y ablativu de direición). Esisten unes poques pallabres con versión femenina y masculina, xeneralmente parentescos ("primu/prima": lehengusu, lehengusina) o de raigañu bien antiguu y provenientes d'idiomes con xéneru como'l llatín ("rei": errege, del llatín regem; "reina": erregina, del llatín reginam). En nomes de parentescos, cuando ye precisu englobar los dos sexos, xúnense los dos nomes ("fíu": seme; "fía": allaba; "fíu" (dambos sexos): seme-allaba) o esiste un nome que los inclúi: padre: aita; madre: ama; padre (dambos sexos): guraso.

Nun tienen de confundir se los términos xéneru y sexu. La clasificación de la clase nominal en masculín, femenín y neutru ye engañosa, yá que se trata d'una clase a la que pertenez un sustantivu, y pa la cual rixe o realiza en sí mesmu una flexón en dalgún otru elementu gramatical (en castellán, en determinantes, pronomes y axetivos; n'inglés, solo en pronomes, etc.).

Dacuando, úsase la nomenclatura xéneru natural (equivalente al sexu) pa oldear con xéneru gramatical. Na frase Pedro ye una visita bien fadia, la pallabra visita tien xéneru gramatical femenín y xéneru natural masculín. El xéneru nun ta basáu nel sexu biolóxico (extragramatical), que sería masculín, sinón na clase a la que tal sustantivu pertenez, que ye'l xéneru femenín.

El xéneru natural de los oxetos inanimaos ye neutru, pero en castellán el so xéneru gramatical debe necesariamente ser masculín o femenín.

Ye erróneu y tien d'evitase l'usu de la pallabra xéneru (tantu nel so significáu gramatical, como nel so significáu sociolóxicu) como sinónimu de sexu, que define una carauterística biolóxica de ciertes especies vives.

• (1987) Bernard Comrie: The Major Languages of South Asia, the Middle East and Africa. London: Routledge. ISBN 0-415-05772-8.
• Clackson, James. (2007). Indo-European linguistics: An Introduction. London: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-65367-1.
• Rodríguez Adrados, Francisco. (1975). Llingüística Indoeuropea. Madrid: Editorial Gredos. ISBN 84-249-0049-9.
• M. Haspelmath, M. S. Dryer, D. Gil, B. Comrie. (2005). WALSin: The World Atlas of Languages Structures. Oxford University Press. ISBN 0-19-925591-1.

• Númberu gramatical
• Papel de xéneru