Sajá

Sajá
Bandera de la República de Sajá (es) coat of arms of the Sakha Republic (en)
Alministración
País	Rusia
ISO 3166-2	RU-SA
Tipu d'entidá	república de Rusia
Capital	Yakutsk (es)
President of the Sakha Republic (en)	Aysen Nikolayev
Nome oficial	Республика Саха (Якутия) (ru) Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (sah) Якутская-Саха Советская Социалистическая Республика (ru)
Nome llocal	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (sah)
Llingües oficiales	rusu Idioma yakuto (es)
Xeografía
Coordenaes	66°24′N 129°10′E / 66.4°N 129.17°E / 66.4; 129.17
Superficie	3083523 km²
Llenda con	Krai de Krasnoyarsk (es) , Óblast d'Irkutsk, Krai de Transbaikalia (es) , Óblast d'Amur, Jabárovsk (es) , Magadán (es) y Distritu Autónomu de Chukotka
Demografía
Población	1 001 664 hab. (2024)
Densidá	0,32 hab/km²
Más información
Estaya horaria	Hora de Yakutsk (es) , Hora de Vladivostok (es) y Hora de Magadán (es)
Fundación	27 setiembre 1990
sakha.gov.ru

Sajá, tamién llamáu Sajá-Yakutia (en idioma yacuto: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ; en rusu: Республика Саха (Якутия)),^[1] ye una de les ventidós repúbliques que, xunto colos cuarenta y siete óblast, nueve krais, cuatro distritos autónomos y trés ciudaes federales, conformen los ochenta y cinco suxetos federales de Rusia. La so capital ye Yakutsk. Ta allugáu nel distritu Alloñáu Oriente, llindando al norte col océanu Árticu, al nordeste con Chukotka, al este con Magadán y Jabárovsk, al sur con Amur y Zabaikalie, al suroeste con Irkutsk y al oeste con Krasnoyarsk.

Tien una superficie de 3 103 200 km² lo que la asitia como la Entidaes subnacionales per superficie mayor división territorial o entidá subnacional del mundu.

La llegada de los yacutos a la so actual área xeográfica ye relativamente recién. Tienen oríxenes heteroxéneos, como túrquicos y mongoles. Absorbieron les tribus de cazadores-pañadores y tres sieglos d'afitamientu empezaron a llamase a sí mesmos «sajá». Los evenki referir a los yacutos como «yaco» y esti términu foi adoptáu polos rusos cuando empezaron a llegar a la rexón, a principios del sieglu XVII. Tygyn Darján, un príncipe de los jangalaski yacutos, concedió'l territoriu p'asentamientos rusos. El Lenski Ostrog (fuerte Lenski), que se convertiría más tarde na actual ciudá de Yakutsk, foi fundada pol cosacu Piotr Bekétov el 25 de setiembre de 1632 (la fecha de la primer construcción de la estacada). N'agostu de 1638, los rusos crearon una nueva unidá alministrativa col centru alministrativu en Lenski Ostrog, lo cual consolidó la predominancia de la ciudá nel territoriu.

L'Imperiu Rusu estableció l'agricultura na cuenca del ríu Lena. Los miembros de grupos relixosos que fueron proscritos a Sajá na segunda metá del sieglu XIX empezaron a producir trigu, avena y pataques. El comerciu de la piel estableció una economía de dineru. La industria y los tresportes empezaron a desenvolvese a finales del sieglu XIX y nos empiezos de la Xunión Soviética. Este foi tamién l'empiezu de les prospecciones xeolóxiques, minería y producción llocal de plomu.

El 27 d'abril de 1922 l'antigua «tierra Yakólskaya» foi proclamada RASS de Yakutia, dientro de la RSFS de Rusia, y en 1992, tres la disolución de la Xunión Soviética, Moscú reconoció la República de Sajá (Yakutia) so la xurisdicción de la Federación Rusa como territoriu autónomu.

Los rusos (41,15 %), los yacutos (45,54 %) y los ucraínos (3,65 %) son los trés etnies más comunes na República. Amás de los yacutos hai otros grupos étnicos orixinarios, como los evenki, los dolganos y los yukagiros.

Les llingües oficiales son el yacuto (tamién conocida como llingua sajá), faláu por aproximao'l 25% de la población, y el rusu. El yacuto ye una llingua túrquica con influencia de les vecines llingües tunguses y mongóliques.

• Población: 949 280 (2002)
  • Urbana: 609 999 (64,3 %)
  • Rural: 339 281 (35,7 %)
  • Homes: 464 217 (48,9 %)
  • Muyeres: 485 063 (51,1 %)
• Muyeres por cada 1000 homes: 1045
• Media d'edá: 30,0 años
  • Urbana: 31,0 años
  • Rural: 27,4 años
  • Homes: 30,0 años
  • Muyeres: 26,6 años
• Númberu de cases: 305 017 (con 937 954 persones)
  • Urbanes: 212 593 (con 600 696 persones)
  • Rurales: 92 424 (con 337 258 persones).

La industria xenera'l 43 % del productu nacional brutu de Sajá, proviniendo principalmente de la esplotación de minerales. Les empreses industriales concentrar na capital Yakutsk, según n'Aldán, Mirny, Neryungri, Pokrovsk, y Udachny. El diamante, l'oru y l'estañu son el principal focu de la economía.

• Área: 3 103 200 km².
• Llendes:
  • Per tierra: Chukotka (Y), óblast de Magadán (Y/SE), krai de Jabárovsk (SE), óblast d'Amur (S), krai de Zabaikalski (S), óblast d'Irkutsk (S/SO), krai de Krasnoyarsk (O).
  • Per agua: Océanu Árticu (incluyendo Mar de Láptev y Mar de Siberia Oriental) (N).
• Puntos más altu: Picu Pobeda (Sajá) (3003 m) o Picu Mus-Jaya (3011 m).
• Distancia máxima N->S: 2500 km.
• Distancia máxima Y->O: 2000 km.
• Altor mediu: nun hai datos.

Estender hasta la isla Henrietta nel norte y ye bañada pol mar de Láptev y el mar de Siberia Oriental del océanu Árticu. Estes agües, les más fríes y xelaes de tolos mares nel hemisferiu norte, tán cubiertes pol xelu mientres 9-10 meses al añu. Les islles de Nueva Siberia son parte del territoriu de la república. Sajá puede ser estremada en trés grandes petrines de vexetación. En redol al 40 % de Sajá fuelga sobre'l círculu polar árticu y tou ta cubiertu pol permafrost qu'inflúi descomanadamente na ecoloxía de la rexón y llinda los montes del sur de la rexón. La tundra del árticu y subárticu definen la rexón media, onde lique y mofu crecen como grandes tapices verdes y son la campera favorita pa los renos. Na parte sur de la petrina de tundra, el pinu nanu siberianu y el alerce crecen a lo llargo de los ríos. Debaxo de la tundra hai una rexón d'estensa de taiga. Los árboles de alerce apoderen nel norte y, nel sur, los abetos y pinos empiecen a apaecer. La taiga cubre un 47 % de Sajá y casi el 90 % d'esta cubierta ye alerce.

El ríu Lena (4310 km) ye'l mayor ríu de la zona oriental de Siberia y drena gran parte de la república de Sajá. El ríu amás ye navegable y ye una de les principales víes de comunicación nos meses en que permanez llibre de xelu. Flúi en direición norte, hasta desaguar nel océanu Árticu y tien cientos afluentes, ente los que los más importantes son el ríu Aldan (2273 km) (y los sos afluente'l ríu Amga y el ríu Maya), el ríu Vilyuy (2650 km). Los grandes ríos qu'escurren por Sajá son los siguientes:

• que desagüen nel mar de Láptev:

• ríu Anabar (939 km);
• ríu Olenyok (2.292 km);
• ríu Lena (4.310 km);

• ríu Muna (715 km), afluente pela esquierda del Lena;
• ríu Linde (804 km), afluente del Lena;
• ríu Vilyuy (2.650 km), afluente pela esquierda del Lena;

• ríu Marja (1.181 km), afluente del Vilyuy;

• ríu Morkoka (812 km), afluente del Marja;

• ríu Tjukjan (747 km), afluente del Vilyuy;
• ríu Tjung (1.092 km), afluente del Vilyuy;

• ríu Aldan (2.273 km), afluente pela derecha del Lena;

• ríu Amga (1.462 km), afluente del Aldan;
• ríu Maya (1.053 km), afluente del Aldan;
• ríu Uchur (812 km), afluente del Aldan;

• ríu Gonam (686 km), afluente del Uchur;

• ríu Niukja (583 km), afluente del Lena;
• ríu Oliokma (1.320 km), afluente del Lena;

• ríu Tchara (851 km), afluente del Oliokma;

• ríu Omoloy (593 km);
• ríu Yana-Sartang (1.492 km);

• que desagüen nel mar de Siberia Oriental:

• ríu Chroma ((711 km);
• ríu Indigirka-Chastach (1.977 km);

• ríu Sedennyaj (796 km), afluente del Indigirka;

• ríu Alazeya (1.570 km);
• ríu Bolshaya Chukochya (758 km);
• ríu Kolyma (2.129 km);

Hai más de 700 llagos na república. Los mayores llagos y reserves:

• llagu Mogotoyevo
• llagu Nedzheli
• llagu Nerpichye
• Reserva Vilyuyskoye

El mayor cordal montascosu de Sajá ye la cordal Verjoyansk, cuerre paralela y al este del ríu Lena, formando un gran arcu qu'empieza nel mar de Ojotsk y termina nel mar de Láptev.

Los montes Cherski cuerren pel este del cordal Verjoyansk y tienen el picu más altu de Sajá, picu Pobeda (3003 m). Sicasí, semeyes recién de satélite revelen que'l picu Mus-Jaya podría ser el más altu, yá que algama los 3011 m.

Más al este atopen los montes de Kolymá que son riques n'oru, estender hasta Chukotka.

La cadena de los montes Stanovói ye la llende meridional de Sajá.

Sajá ta bien dotada de materies primes. La tierra contién grandes reserves de petroleu, gas natural, carbón, diamantes, oru y plata. El 98% de tolos diamantes de Rusia estrayer de Sajá, siendo más del 20% de la producción mundial.

Tien el récor Guinness a la mayor variación de temperatures habiéndose llegáu a rexistrar en Verjoyansk -69'8ºC pel hibiernu y 37ºC pel branu, lo que supón una oscilación de 106,8°C.^[2] Nel so territoriu tópase Oimiakón, conocida como la ciudá más fría del mundu. Curiosamente ye tamién una de les ciudaes más templaes del hemisferiu norte por cuenta del so clima continental estremu, que fai que mientres l'iviernu la temperatura llegue a los -60ºC y nel curtiu branu la temperatura algame los 35ºC.

Yakutia ye parte del Distritu Federal del Alloñáu Oriente y de la rexón del Alloñáu Oriente. El territoriu ta estremáu en 34 ulúes (equivalente a los raiones).^[3] La república de Sajá cunta con dos ciudaes con estatus de ciudá (Yakutsk y Schatái) y otres 6 xuníes a los ulús (Aldán, Tommot, Lensk, Srednekolimsk, Verjoyansk y Viliúisk).^[4] La rexón cunta con 69 conceyos urbanos (posiólok gorodskogo tipa) y 352 conceyos rurales.^[5]

La Wikipedia en yakuto ye una versión de Wikipedia nun idioma que se fala nesta república rusa. Puedes visitala y contribuyir nella.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Sajá.
• Sitiu web oficial Archiváu 2011-02-22 en Wayback Machine