Cneu Pompeyu Magnu

Cneu Pompeyu Magnu
senador romanu valor desconocíu - valor desconocíu 1. magistrado monetario (es) 71 edC - 71 edC Cónsul romanu 70 edC - 70 edC 2. magistrado monetario (es) 49 edC - 49 edC cuestor (es) pretor (es)
Vida
Nacimientu	Piceno (es) [1], [2]
Nacionalidá	Antigua Roma [3]
Llingua materna	llatín
Muerte	Pelusium, [4] (57 años)
Causa de la muerte	firida por pinchatu
Familia
Padre	Cneo Pompeyo Estrabón
Madre	Lucilia
Casáu con	Cornelia (es) (52 edC – 48 edC)[5] Julia (es) (59 edC – 54 edC)[6] Mucia Tercia (es) (79 edC – 59 edC)[5] Emilia (es) (82 edC – 82 edC)[5] Antistia (es) (86 edC – 82 edC)[5]
Fíos/es	Cneo Pompeyo el Joven (es) [7] Sexto Pompeyo (es) [7] Pompeya (es) Pompeius/Pompeia
Hermanos/es	Pompeya (es) [8] Pompeia (en) [8]
Estudios
Llingües falaes	llatín
Oficiu	políticu de l'Antigua Roma, militar de l'Antigua Roma, políticu
Miembru de	Primer Triunvirato (es)
Serviciu militar
Cuerpu militar	Exércitu romanu
Graduación	legado romano (es)
Creencies
Relixón	Relixón na Antigua Roma
Partíu políticu	optimates (es)

Cneu Pompeyu Magnu (en llatín Gnaeus o Cnaeus Pompeius Magnus; Roma, 106 - Alexandría, 48 e.C.), tamién conocíu como Pompeyo, Pompeyo el Grande o Pompeyo el triunviru,^[9] (abreviatura en llatín clásicu: CN·POMPEIVS·CN·F·SEX·N·MAGNVS)^{[n. 1]} foi un políticu y xeneral romanu.

Provenía d'una rica familia itálica de provincies, y algamó por sigo mesmu'l rangu de la nobleza romana al traviés del so esitosu lideralgu en diverses campañes. Sila dirixir a él col cognomen Magnus (el Grande) y concediéronse-y trés trunfos.

Pompeyo foi un rival de Marcu Licinio Crasu, y de primeres aliáu de Xuliu César. Xunir a ellos nuna inestable alianza política conocida como'l Primer Triunviratu, qu'apoderó los acontecimientos políticos y militares de finales de la República Romana. Tres la muerte de Crasu y de Julia, esposa de Pompeyo y fía de César, lluchó contra César pol lideralgu del estáu romanu na guerra civil. Foi un episodiu significativu na gran revolución romana que vio'l final de la República y el advenimiento del Principáu y l'Imperiu romanu.

Pompeyo lluchó del llau de los optimates, la faición aristocrática y conservadora del Senáu Romanu, hasta que foi ganáu por César na batalla de Farsalia. Buscó abellugu n'Exiptu, onde foi asesináu'l 28 de setiembre del añu 48 e.C.

El padre de Pompeyo, Cneo Pompeyo Estrabón, foi un ricu terrateniente italianu provincianu de Piceno, el primeru de la so familia qu'entró nel senáu. Yera lo que la nobleza romana llamaba despectivamente «un home nuevu», esto ye, proveniente de la nobleza rural y provinciano. Pompeyo Estrabón xubió pol tradicional cursus honorum, convirtiéndose en cuestor en 104 e.C., pretor en 92 e.C. y cónsul nel 89 e.C., y adquirió una reputación pola so avaricia, la so duplicidad política y calter despiadáu no militar. Morrió en 87 e.C., bien alcanzáu por un rayu, o como una baxa d'una plaga pandémica, o posiblemente dambos, mientres la guerra civil ente Mario y Sila.^[10] Nel rellatu de Plutarcu, el so cuerpu foi abasnáu dende'l so ataúd pol ensame.^[11] El so fíu de diecinueve años, Cneo Pompeyo, heredó'l so patrimoniu y aparentemente, la llealtá de les sos lexones.

Pompeyo formóse como militar nel exércitu pol so padre, emprestando dos años de serviciu sol mandu del so padre, y participó nos momentos finales de la Guerra Social (91-88 e.C.) contra los itálicos. D'esta dómina data'l so llamátigu de adulescentulus carnifex (el «adolescente carniceru»)^{[n. 2]}pola so frialdá y crueldá nel campu de batalla.

Pompeyo, como un óptimas, viose obligáu a nun llamar l'atención. Tornó a Roma y foi escorríu por malversación de botín nel saquéu d'Asculum: el so compromisu cola fía del xuez, Antistia aseguró-y una rápida absolución.^[12]

Mientres los años siguientes, el partíu marianu tuvo en posesión d'Italia.^[13] Nel añu 83 e.C., Sila tornó de la so campaña en Grecia, y Pompeyo alzó tres legiones en Piceno en sofitu de Sila contra'l réxime marianu de Cneo Papirio Carbón.^{[n. 3]}

Cuando Pompeyo, amosando grandes habilidaes militares a la d'oponese a los xenerales de Mario que lo arrodiaben, llogró xunise a Sila al traviés d'un amiestu de chantaxe y arrogancia, Sila aclamar como imperator. Sila, entós el dictador de Roma, ordenó a Pompeyo que se divorciara de la so esposa Antistia y casárase con Emilia Escaura, la nueva fiyasca de Sila, que taba embarazada del so primer home (Sila obligó-yos a divorciase porque'l maríu haber criticáu). Esto xunió-y al nuevu aliáu más estrechamente y llanzó la carrera de Pompeyo.^[14] Dempués de casase con Pompeyo, sicasí, Emilia finó a los pocos meses nel partu.

Acabada la guerra d'Italia, Sila unvió a Pompeyo contra'l partíu de Mario, primero en Sicilia y depués n'África.^[15] Perpenna y Cneo Domicio Enobarbo apoderárense de Sicilia y África. Pompeyo axuntó al exércitu y recuperó rápido la isla. En 82 e.C., Pompeyo aseguró Sicilia, y garantizó el suministru de granu a Roma. Executó a Cneo Papirio Carbón y a los sos partidarios fora de control, lo que puede llevar a que se-y llamara entós adulescens carnifex esto ye «adolescente carniceru».^[16] Poco dempués, en 81 e.C., desembarcó n'África con cinco legiones. Ellí dio muestres de nuevu de la so capacidá militar, ganó a Enobarbo y al rei Hiarpas de Numidia, dempués d'una batalla bien reñida.^[17]

Gracies a los sos ésitos, Pompeyo llogró un gran prestíu ente les sos tropes, hasta l'estremu de qu'ufiertaron sublevase contra Sila nel so favor, según cúntanos Plutarcu. Por esta serie de victories ininterrumpíes, Pompeyo foi proclamáu Imperator poles sos tropes nel campu de batalla d'África. Tornó a Roma esi mesmu añu, y foi entusiásticamente recibíu pol pueblu. Foi saludáu por Sila como Magnus («Grande»). El mesmu Pompeyo namái usó esti títulu más tarde na so carrera; ye cuasi seguro que Sila fuera sarcásticu, considerando la edá de Pompeyo, y pretendía poner nel so sitiu a Pompeyo. A pesar de la so aclamación nel campu, oficialmente yera un pixín privatus («ciudadanu priváu») y como tal nun taba calificáu pal Cursus honorum.^[18]

Pompeyo esixó un trunfu poles sos victories africanes, lo que Sila refugu correutamente, yá que yera ciudadanu particular; Pompeyo mesmu refugó llicenciar a les sos lexones y apaeció cola so esixencia a les puertes de Roma. Pompeyo recordólu a Sila que «ye normal que'l pueblu prefiera'l sol naciente frente al sol que se pon». Sila, exasperado, rindióse.^[19] Sicasí, Sila tuvo primero'l so propiu trunfu, depués dexó a Metelo Pío que tuviera'l so trunfu, apostrando a Pompeyo al tercer llugar nuna rápida socesión de trunfos. Esi día, Pompeyo intentó clisar a los sos mayores nun carru triunfal lleváu por un elefante, representando les sos exótiques conquistes africanes pero l'elefante nun podía pasar pela puerta de la ciudá. Precisóse un rápidu replantegamientu, pa gran embaranzu de Pompeyo y entretenimientu de los presentes.^[20]

Cuando Sila morrió, nel 78 e.C., foi Pompeyo quien llevó'l so cuerpu a Roma y presidió el so funeral. El Senáu, apurrió a Pompeyo el mandu del exércitu, col que reprimió la revuelta del excónsul Lépido (a quien él en principiu sofitara como cónsul, en contra de los deseos de Sila) a les puertes de Roma. Tres esto'l xeneral sitió y rindió la ciudá de Mutina, onde s'abellugaren los partidarios de Lépido.

Roma, decidida a reconquistar Hispania, creó un exércitu especial y pidió a los cónsules que se fixeren cargu, pero negar a entamar esa campaña. El deséu de Pompeyo de llograr la gloria militar y la so desconsideranza escontra una carrera política convencional^[21] siguió cuando, dempués de reprimir la revuelta de Lépido, esixó'l imperium proconsular pa dir a Hispania a lluchar contra Quintu Sertorio, un xeneral partidariu de Mario. L'aristocracia, sicasí, empezaba entós a tarrecer al nuevu y esitosu xeneral, y amosóse renuente a apurri-y l'autoridá necesaria. Pompeyo respondió refugando llicenciar les sos lexones hasta que se-y concediera'l so pidimientu.^[22] Sicasí, en Hispania, Sertorio opunxérase mientres tres años con ésitu a Quintu Cecilio Metelo Pío, unu de los más capaces xenerales de Sila, y a la fin fíxose necesariu unvia-y dalguna ayuda efectiva. Como resultancia, el Senáu, con considerable falta d'entusiasmu, decidió unviar a Pompeyo a Hispania contra Sertorio, col rangu de procónsul, y con poderes idénticos a los de Metelo.^[23]

Pompeyo y el so exércitu fixeron la gran obra de construyir una calzada pol Col de Montgenèvre (n'italianu, Passo del Monginevro), puertu de monte pelos Alpes Cocios. Foi'l primer camín artificial qu'hubo nos Alpes. Años más tarde, nel 58 e.C., usar César pa llevar les sos lexones a la Galia. Foi necesariu construyir esta ruta porque'l camín de la mariña taba ocupáu pol pueblu de los salvios (bárbaros vecinos de Marsella), que taben de pies de guerra. Al pasar Pompeyo pela nuevu ruta construyida sorprendió a los salvios pol lladral y vencer ensin dificultá, pudiendo asina siguir pela carretera de la mariña, cruciar los Pirineos y entrar en Hispania l'añu 77 e.C. con un exércitu de 50.000 infantes y 1.000 caballeros.

Pompeyo sufrió darréu una derrota xunto al ríu Sucro. Namái la llegada a tiempu de Metelo salvó la vida de Pompeyo. Sertorio, vanagloriándose pol combate, dixo: "Ensin esa vieya (Metelo), mandaría a Roma a esi neñu (Pompeyo) depués de dalu de palos".

Tradicionalmente viénose pensando que daquella los vasconos, o una parte d'ellos, alcordaron una alianza con Pompeyo (anque nun hai nenguna fonte que confirme esti fechu), quien avanzáu l'añu 75 e.C. y atopándose escasu de cebera, retirar al so territoriu, contextualizándose nesi momentu la fundación de Pompaei-ilun (ciudá de Pompeyo)(l'actual Pamplona) sobre una aldega vascona presistente quiciabes identificable cola Bengoda o Benkota qu'apaez nes monedes acuñaes so la lleenda barskunes. A pesar de que Estrabón recueye l'afirmación de que foi Pompeyo quien dio nome a l'actual Pamplona, una recién teoría afirma qu'esti pasaxe de la guerra sertoriana de la estancia de Pompeyo en territoriu vascón hai pivotado sobre un error de Plutarcu que, recoyendo materiales previos, confundió'l pueblu de los vasconos col de los vacceos, nel pandu norte, que ye a onde realmente retiraríase Pompeyo en busca de cebera.^[24]

Sía como fora, nel 74 e.C., Pompeyo y Metelo avanzaron en dos frentes: el primeru pol valle del Duero escontra l'oeste, y el segundu nel frente oriental, a lo llargo del valle del Jalón. Asedió los puntos fuertes de Sertorio, destruyó los campos y trató d'atraese a la población indíxena. Les dificultaes de Sertorio paecíen venir confirmaes pol pactu suscritu con Mitrídates VI, rei del Ponto y eternu enemigu de Roma quiciabes yá a finales del 75. Pompeyo y Metelo xuniéronse, a finales d'esta campaña, nel so intentu de tomar Kalakorikos, ciudá aliada de Sertorio. El fracasu obligó-yos a retirase y esperar, tres l'iviernu, a una nueva campaña.

A lo llargo del añu 73 e.C., Pompeyo, ensin l'ayuda yá de Metelo, llevó a cabu una intensa campaña de conquistes na Celtiberia, lo qu'obligó a Sertorio a faese fuerte nel valle del Ebro (especialmente nes ciudaes d'Ilerda, Osca y Kalakorikos). Les places fuertes de Sertorio nel Llevante (Tarraco, Dianium) tamién cayeron mientres estos meses. Pompeyo permaneció en Hispania ente cinco y seis años, del 76 al 71 e.C., pero nin él nin Metelo fueron capaces de llograr una victoria clara o ganar nenguna ventaya decisiva nel campu de batalla sobre Sertorio. Pero cuando Sertorio foi asesináu a traición pol so propiu oficial, Marcu Perpenna Veiento en 72 e.C., la guerra llegó rápido a la so final.^[25] Pompeyo ganó con facilidá a Perpenna na so primer batalla. Pompeyo tomó Kalakoricos que pasó a llamase Calagurris. Osca someter a Pompeyo. Les últimes ciudaes en vencer a les tropes lleales a Pompeyo fueron Uxama y Clunia. Toa Hispania quedó sometida na primer parte del añu siguiente, el 71 e.C.^[25]

Nos meses posteriores a la muerte de Sertorio, sicasí, Pompeyo reveló unu de los sos más significativos talentos: un xeniu pa la organización y alministración de la provincia conquistada. Estendió la so rede clientelar^[26] con términos arrogantes por toa Hispania y la Galia meridional. Mientres Pompeyo enfrentar con Sertorio, producióse la rebelión d'Espartaco, qu'españó en Capua nel 73 e.C. Cuando Pompeyo tornó a Italia, nel añu 71 e.C., desembarcó en Regio, nel sur d'Italia, col so exércitu. Na so marcha escontra Roma atopar colos restos del exércitu de Espartaco, y prindó a unos cinco mil rebalbos qu'habíen quedáu aisllaos. Pompeyo despedazó a estos fuxitivos, y pretendió que, amás de les sos otres fazañes, a él correspondía-y la gloria d'acabar cola revuelta. Nun actu de prepotencia, Pompeyo escribió al Senáu diciendo qu'anque yera Crasu quien venciera a Espartaco, él yera quien «había extirpado el mal de raigañu», terminando la guerra y reclamando bona parte del méritu. El so intentu de llevase'l méritu por acabar cola guerra servil enfureció a Crasu.^[27]

Oponentes disgustaos, especialmente Crasu, dixo que taba desenvolviendo un talentu pa llegar nel últimu momentu d'una campaña y llevándose tola gloria pola so terminación esitosa.^{[ensin referencies]} La creciente enmistad ente Crasu y Pompeyo nun se resolvería a lo llargo d'una década. De vuelta a Roma, Pompeyo yera entós un candidatu al consuláu; anque según la llei yera inelegible, yá que taba ausente de Roma, nun algamara la edá llegal y nun desempeñara nengunu de los cargos menores del Estáu, aun así la so eleición yera segura. Los almiradores de Pompeyo vieron nél al más brillosu xeneral del so tiempu; como se sabía que l'aristocracia vía a Pompeyo con envidia, muncha xente dexó de consideralo como perteneciente a esti partíu y confiaben en llograr, al traviés d'él, una restauración de los derechos y privilexos de los que fueren quitaos por Sila.^[28]

Al llegar a Roma, el Senáu autorizólu pa celebrar otru trunfu en virtú a les sos victories frente a Sertorio y los esclavos, ente que Crasu tenía de conformase con una ovación. El 31 d'avientu de 71 e.C., Pompeyo entró na ciudá de Roma na so carru triunfal, un simple eques, celebrando'l so segundu trunfu extralegal poles victories en Hispania.

Nel añu 71 e.C., con namái 35 años d'edá, Pompeyo foi escoyíu cónsul per vegada primera, desempeñando'l cargu nel añu 70 e.C. como colega de Crasu, col sofitu aplastante de la población romana. El nomamientu de Pompeyo foi una esceición na que'l Senáu saltó les normes y lleis poles que se rexíen entós pa llograr esti títulu. Nunca enantes un home alzárase dende'l rangu de privatus al de cónsul, nun rápidu movimientu como este. Pompeyo, que nun yera nin siquier senador, nunca foi perdonáu pola mayoría de los nobles romanos, especialmente los boni al forzar a esi cuerpu a aceptar la so candidatura nes eleiciones. Nel so consuláu, Pompeyo rompió abiertamente cola aristocracia y convirtióse nel gran héroe popular.

La difícil rellación ente los cónsules torgó-yos collaborar. La so única iniciativa d'importancia foi restablecer delles de les antigües prerrogativas de los tribunos de la plebe abolíes por Sila. Pal añu 69 e.C., Pompeyo yera'l favoritu de les mases romanes, anque munchos Optimates teníen fondos barruntos al respective de les sos intenciones. Propunxo y llogró una llei restaurando a los tribunos el poder del que s'habíen vistu privaos por Sila.^[28] Tamién concedió la so poderosa ayuda a la Lex Aurelia, propuesta pol pretor Lucio Aurelio Cota, pola que los xuraos taríen formaos nel futuru por senadores, caballertos y tribunos aerarii, en llugar de namái los senadores, como Sila estableciera. Al llevar a cabu dambes midíes, Pompeyo viose bien sofitáu por César, con quien empezó entós una estrecha rellación.

Pompeyo pasó los dos años siguientes (69 e.C. y 68 e.C.) na capital. El so primacía nel Estáu viose reforzada por dos mandos proconsulares estraordinarios, ensin precedentes na hestoria romana. El comerciu y el preciu del granu resentir polos ataques de los pirates, qu'apoderaben el Mediterraneu, asaltando non yá munches ciudaes nes mariñes de Grecia y Asia. Procedíen cuasi toos de les mariñes de Cilicia n'Asia Menor (nel golfu d'Alejandreta, frente a la islla de Xipre). Llegaron a desembarcar na desaguada del Tíber, enfusándose hasta les contornes de Roma.

Daes les circunstancies, nel añu 67 e.C. l'asamblea de la plebe aprobó la Lex Gabinia propuesta pol tribunu de la plebe Aulo Gabinio. Pompeyo foi nomáu comandante d'una fuercia naval especial pa faer campaña contra los pirates. Esti mandu, como'l restu de los acontecimientos na vida de Pompeyo, tuvo arrodiáu pola polémica. La faición conservadora del Senáu abarruntaba de les intenciones de Pompeyo y tarrecía'l so poder. Los Optimates intentaron por tolos medios posibles torgar esti nomamientu, cansaos de la so constante busca de nomamientos illegales y mandos estraordinarios.^[29] Significativamente, César foi de nuevu unu d'un puñáu de senadores que sofitaron el mandu de Pompeyo dende'l principiu. En virtú de la Lex Gabinia, los poderes de Pompeyo estender por tol Mediterraneu, y les mariñes hasta 50 milles tierra adientro, asitiándo-y percima de tolos líderes militares nel Este. A esta llei opúnxose l'aristocracia cola mayor vehemencia, pero foi aprobada: la capacidá de Pompeyo como un xeneral yera demasiáu conocida pa enfrenta-y -y nes eleiciones, inclusive'l so colega ex-cónsul Crasu.

Asina Pompeyo recibió'l mandu, empezó a faer los sos preparativos pa la guerra, y terminar a finales del iviernu. Los sos planes fueron coronaos con ésitu total. Pompeyo estremó'l Mediterraneu en trece rexones separaes, caúna sol mandu d'unu de los sos legaos. En cuarenta díes espulsó a los pirates del Mediterraneu occidental,^[29] y restauró la comunicación ente Hispania, África y Italia. Dempués siguió al cuerpu principal de los pirates nos sos baluartes de la mariña de Cilicia; dempués de ganar a la so flota, indució a gran parte d'ellos, al traviés de promeses de perdón, a rindise a él. Munchos d'estos asítiase en Soli, que foi partir d'entós llamada Pompeyópolis.^[30]

A la fin llevólu a Pompeyo tol branu llimpiar el Mediterraneu del peligru de pirates. En trés curtios meses (67-66 e.C.), les fuercies de Pompeyo barrieren a los pirates del Mediterraneu, amosando estraordinaria precisión, disciplina y capacidá organizativa; de manera que, p'adoptar el panexíricu de Cicerón:^{[n. 4]}

Pompeyo fixo los sos preparativos pa la guerra a la fin del iviernu, poner a ello a principios de la primavera y acabar a mediaos del branu.

La rapidez de la campaña amosó qu'él yera tamién un xeneral con talentu tanto nel mar como na tierra, con fuertes habilidaes loxístiques. Pompeyo foi saludáu como'l primer home de Roma, Primus inter pares (el «primeru ente iguales»).

Pompeyo dedicar mientres el restu d'anguaño y el principiu del siguiente a visitar les ciudaes de Cilicia y Panfilia, y aproviendo pal gobiernu de los distritos recién conquistaos. Nel 74 e.C. españó la Tercer Guerra Mitridática ente'l Ponto, dirixíu pol so rei Mitrídates VI, y Roma. L'encargáu de dirixir la guerra foi l'antiguu llugarteniente de Sila, Lucio Licinio Lúculo, un noble plebeyu de bona familia.

Mientres la so ausencia de Roma (añu 66 e.C.), el tribunu Manilio propunxo una llei que confiaba a Pompeyo la guerra contra Mitrídates, nomándo-y procónsul en Cilicia, Asia y Bitinia. A la llei opunxéronse los oligarques, medrosos de la popularidá de Pompeyo. Lúculo fixo saber que taba indignáu ante la perspeutiva de ser reemplazáu por un home nuevu» como Pompeyo. Pompeyo respondió llamando a Lúculo «Xerxes en toga». Lúculo retrucó llamando a Pompeyo «utre» porque siempres s'alimentaba del trabayu d'otros, refiriéndose al so nuevu mandu na guerra actual, según a les aiciones de Pompeyo nel clímax de la guerra contra Espartaco. La propuesta del tribunu Manilio llogró trunfar gracies al sofitu de los senadores Cayo Xuliu César y Marco Tuliu Cicerón (pro Lege Manilia), a pesar de la intensa oposición de l'aristocracia. El poder de Mitrídates fuera frayáu por victories precedentes de Lúculo, y namái-y quedaba a Pompeyo llevar la guerra a una conclusión. Esti mandu esencialmente confiaba a Pompeyo la conquista y reorganización de tol Mediterraneu oriental. Tamién, este yera'l segundu mandu de Pompeyo que César sofitó.

Pompeyo xunir a Lúculo en Galacia. Al averase Pompeyo, Mitrídates retirar escontra Armenia pero foi derrotáu^[31] ente l'Éufrates y Nicópolis. Fuxó escontra Dioscurias, onde envernó (66-65 e.C.). Tigranes el Grande refugó recibilo nos sos dominios. Mitrídates decidió internase nel corazón de la Cólquide, y depués fixo'l so camín a los sos propios territorios nel Bósforo Cimerio. Pompeyo entós volvióse contra Tigranes. Sicasí, el conflictu acabóse cuando los dos imperios algamaron un alcuerdu y convirtiéronse n'aliaos.^[31] Nel añu 65 e.C., Pompeyo poner en camín en persecución de Mitrídates pero atopó muncha oposición de los íberos y albanos; y dempués d'avanzar llegando hasta Fasis en Cólquide, onde s'atopó col so legáu Servilio, l'almirante de la flota euxina, Pompeyo decidió dexar estos distritos. Arriendes d'ello, tornó sobre los sos pasos, y pasó l'iviernu nel Ponto, que volvió una provincia romana. Nel añu 64 e.C., coló a Siria, depunxo al rei Antíoco XIII Asiáticu, y fixo d'esi país tamién una provincia romana.^[31] Gracies a esta nueva adquisición y a los anteriores saqueos cometíos n'Asia, Pompeyo llogró doblar los ingresos de l'ayalga de Roma y aumentar entá más la so fortuna personal.

Nel añu 63 e.C., coló entá más al sur, pa establecer la supremacía romana en Fenicia, Celesiria y Xudea. Les ciudaes helenizadas de la rexón, particularmente les ciudaes de la Decápolis, mientres sieglos cuntaron la fecha dende la conquista de Pompeyo, un calendariu llamáu la yera pompeyana.

Dempués d'esto, Pompeyo prindó Xerusalén. Naquella dómina, Xudea taba frayada pola guerra civil ente dos hermanos xudíos que favorecieron a distintes faiciones relixoses: Hircano II (sofitando a los fariséos) y Aristóbulo II (sofitando a los saducéos). La guerra civil taba causando la inestabilidá y espunxo el lladral desarimáu de Pompeyo. Sintió que tenía qu'actuar. Dambes faiciones dieron dineru a Pompeyo pola so ayuda, y una delegación escoyida de fariseos fueron en sofitu de Hircano II. Pompeyo decidió xunir les sos fuercies a les del bondosu Hircano II, y el so exércitu conxuntu de romanos y xudíos asediaron Xerusalén mientres tres meses, dempués de los cualos tomar de Aristóbulo.^{[n. 5]} Aristóbulo foi encarceláu y los sos partidarios abellugar nel templu, que foi tomáu nel añu 63 e.C. morriendo 12.000 xudíos. Pompeyo entró nél, inclusive hasta'l Sancta Sanctorum. Foi al templu pa comprobar si los xudíos escarecíen d'estatues o imáxenes físiques del so Dios nel llugar más sagráu de veneración. Pa Pompeyo, yera inconcebible rezar a un Dios ensin retratalo nun tipu de paecencia, como una estatua. Lo que Pompeyo vio nun se paecía ná que él viera nos sos viaxes a llugares santos. Nun atopó nenguna estatua, imaxe relixosa o descripción pictórica del dios hebréu. En llugar d'ello vio rollos de la Torá y quedó confundíu.^{[ensin referencies]}

«De los xudíos cayeron dolce mil, pero de los romanos bien pocos... y nun se cometieron daños insignificantes nel templu en sí, que, en dómines anteriores, fueren inaccesible, y vistu por naide; pos Pompeyo entró, y non pocos d'aquellos que taben con él fueron tamién, y vieron lo que yera ilícitu que viera cualesquier otru home distintu a los sumos sacerdotes. Naquel templu taben la mesa dorada, el sagráu candelabru, y los recipientes pa llibaciones, y una gran cantidá de especies; y amás d'estos había ayalgues dos mil talentos de dineru sagrao: pero Pompeyo nun tocó nada de too esto, por cuenta de la so considerancia escontra la relixón; y nesti puntu tamién actuó d'una manera que yera merecedora de la so virtú. A otru día dio la orde a aquellos que taben a cargu del templu que lu llimpiaren y que llevaren les ufriendes que la llei esixía a Dios; y restauró el sumu sacerdociu de Hircano, tantu porque-y había resultancia útil n'otros aspeutos, y porque enzancó que los xudíos del país dieren ayuda a Aristóbulo na so guerra contra él». Josefo, Antiquitates Judaicae, llibru 14, capítulu 4; tr. al inglés de William Whiston, disponible nel Proyeutu Gutemberg.

Foi mientres la guerra en Xudea que Pompeyo supo de la muerte de Mitrídates.^[31] Siendo abandonáu peles ciudaes griegues del Euxino septentrional, el so exércitu abandonar pol so fíu Farnaces, colo cual Mitrídates cometió suicidiu.^[31] Con Tigranes como amigu y aliáu de Roma, la cadena de protectoraos romanos estendíase entós escontra l'este algamando'l mar Negru y el Cáucasu.

Aristóbulo partió pa Roma colos sos fíos, pa formar parte del trunfu de Pompeyo, y Hircano foi nomáu de nuevu como sumu sacerdote. La cantidá de tributu y botín que Pompeyo llevó a Roma foi cuasi incalculable: Plutarcu fala de 20.000 talentos n'oru y plata añadíos a l'ayalga, y la medría de los impuestos pa l'ayalga pública algamó de 50 a 85 millones de dracmes añalmente. Pompeyo venceyó Xudea a la provincia de Siria, anque dexándo-y a Hircano una parte d'autoridá sobre Xudea, Perea y Galilea. La so brillantez alministrativa foi tal que les sos disposiciones perduraron enforma tiempu ensin camudar hasta la cayida de Roma.

Pompeyo llevó a cabu les campañes de 65 al 62 e.C. y Roma se anexonó gran parte d'Asia al oeste de lo que modernamente ye Iraq firmemente sol so control. Impunxo un pactu xeneral sobre los reis de les nueves provincies orientales, lo que tuvo en cuenta intelixentemente los factores xeográficos y políticos arreyaos en crear la nueva frontera de Roma nel Este.

Nel apoxéu de la so gloria, Pompeyo tornó a Roma. El so tercer trunfu celebróse'l 29 de setiembre del añu 61 e.C., nel 45º cumpleaños de Pompeyo, celebrando les victories sobre los pirates y nel Este, y sería un acontecimientu inolvidable en Roma. Programáronse dos díes enteros pal enorme desfile de réfugos, prisioneros, l'exércitu y estandartes amosando escenes de batalla pa completar la ruta ente'l Campu de Marte y el templu de Xúpiter Óptimo Máximu. Pa concluyir les festividaes, Pompeyo ufiertó una inmensa llacuada triunfal y fixo diverses donaciones al pueblu de Roma, aumentando entá más la so popularidá.^{[n. 6]} Anque s'atopaba nel so momentu cume, pa esta dómina en que Pompeyo tuviera en gran midida ausente de Roma mientres cinco años y surdiera una nueva estrella. Pompeyo había estáu ocupáu n'Asia mientres la combalechadura de Catilina, cuando César opunxo la so voluntá contra la del cónsul Cicerón y el restu de los Optimates. El so antiguu colega y enemigu, Crasu, había emprestáu dineru a César. Cicerón taba en decadencia, agora escorríu pola malevolencia de Publio Clodio y les sos bandes sectaries. Fixérense nueves combinaciones y l'héroe conquistador nun taba al corriente.

De vuelta en Roma, Pompeyo hábilmente llicenció'l so exércitu, esbaratando les esmoliciones de qu'él pretendiera surdir de les sos conquistes p'apoderar Roma como dictador. Pompeyo buscó nuevos aliaos y movió los filos pa controlar gran parte del funcionamientu real del Senáu; a pesar de los sos esfuercios, Pompeyo comprobó que los sos círculos más íntimos táben-y vedaos. Presentóse ante'l Senáu pidiendo l'aprobación de la so política n'Oriente^[32] y el repartu de tierres ente los sos veteranos como compensa. Pa la so sorpresa, el Senáu negar a aceptalo.

A partir d'esi momentu, les maniobres polítiques de Pompeyo suxería que, anque acató la disciplina pa evitar ofender a los conservadores, cada vegada taba más varáu pola renuencia de parte de los Optimates pa reconocer los sos sólidos llogros. La frustración de Pompeyo llevólu a estrañes aliances polítiques. Buscó aliaos ente los senadores demócrates, entós una minoría na asamblea. Nun tardó en llograr el sofitu de dos vieyos conocíos: Marcu Licinio Crasu, el vieyu partidariu de Sila y agora home más ricu de Roma y líder de los equites, y de Cayo Xuliu César, sobrín de Cayo Mario y líder de los populares. Pal añu 61 e.C., estos trés homes agraviaos aliar no que se llamó más tarde el Primer Triunviratu. Los veceros publicanos de Crasu taben siendo refugaos na mesma dómina en que los veteranos de Pompeyo taben siendo inoraos.

Ente les aiciones de los triunviros destacaríen el sofitu de Crasu y Pompeyo por que César, seis años menor que Pompeyo y que taba a la vuelta del so serviciu en Hispania, llograra'l consuláu nel 59 e.C. Según Plutarcu, Catón dixo más tarde que la traxedia de Pompeyo nun yera que fora l'enemigu derrotáu de César, sinón qu'él fuera, mientres demasiao tiempu, amigu y partidariu de César. Ésti, siendo yá cónsul, llogró ratificar la política n'Asia de Pompeyo, l'amenorgamientu nun terciu de l'axudicación d'arriendos y el repartu de tierres del estáu ente los ciudadanos probes y los soldaos veteranos. El tempestuoso consuláu de César en 59 e.C. dio a Pompeyo non yá la tierra y los asentamientos políticos que buscaba, sinón tamién una nueva esposa: la mesma y nueva fía de César, Julia.^[33] Pompeyo tuvo totalmente namoráu de la so novia. Amás dexaron que'l senador y ex-cónsul Marco Tuliu Cicerón viérase obligáu al exiliu como castigu poles sos execuciones de ciudadanos romanos ensin xuiciu previu mientres la Conxuración de Catilina; Cicerón oponer al llabor del triunviratu, al que tachaba de «bisarma de tres cabeces». Los triunviros favorecieron l'ascensu de ciudadanos adictos como Pisón, el suegru de César.

A César nomóse-y gobernador de la Galia Cisalpina, Galia Narbonense y Ilírico. Coló a les Galias, que conquistó en socesives campañes ente l'añu 58 y el 51 e.C. Pompeyo recibió'l gobiernu de Hispania, pero dexóse-y permanecer en Roma supervisando'l críticu suministru de granu a Roma como curator annonae, exerciendo'l so mandu al traviés de subordinaos.^[34] Pompeyo remanó l'asuntu de la cebera con eficiencia, pero'l so ésitu na intriga política ye más inseguru.

Pompeyo y Crasu quedaron en Roma como árbitros de la situación. La rellación ente dambos foi deteriorando. Asina, Pompeyo favoreció l'ascensu de Milón, el so títere políticu y enemigu del tribunu Clodio, axente de Crasu y César. Clodio y Milón enfrentar nuna serie de combates caleyeros que llevaron a Roma a una situación de caos, inseguridá y desórdenes. Los Optimates nunca perdonaren a Pompeyo por abandonar a Cicerón cuando Publio Clodio forzó'l so exiliu. Namái cuando Clodio empezó a atacar a Pompeyo foi persuadíu pa trabayar con otros en pro de la vuelta de Cicerón nel añu 57 e.C. Una vegada que Cicerón tuvo de vuelta, la so habitual maxa vocal ayudó a aselar daqué la posición de Pompeyo, pero munchos inda vieron a Pompeyo como un traidor pola so alianza con César. Otros agitadores intentaron persuadir a Pompeyo de que Crasu taba entamando asesinalo. Un rumor (citáu por Plutarco) tamién suxería que l'avieyáu conquistador taba perdiendo interés pola política en favor de la vida doméstica cola so nueva esposa. Taba ocupáu colos detalles de la construcción del enorme complexu más tarde conocíu como Teatru de Pompeyo nel Campu de Marte; non yá yera'l primer teatru permanente construyíu nunca en Roma, sinón tamién un estelante complexu con luxosos pórticos, tiendes y edificios pa servicios múltiples.

César, mentanto, taba ganando un nome más grande como xeneral xenial por derechu propiu. Pal añu 56 e.C., los llazos ente los trés homes taben debilitándose.^[34] P'aselar la situación y llograr caltener el triunviratu, César llamó primero a Crasu, depués a Pompeyo, a un alcuentru secretu na ciudá d'Italia septentrional de Lucca pa replantegase la estratexa y les táctiques. Aquel día, César yá nun yera l'atentu sociu silenciosu del tríu. En Lucca alcordaron que Pompeyo y Crasu seríen nomaos de nuevu cónsules al añu siguiente. Cola so eleición, el mandu de César na Galia enllargaríase otros cinco años adicionales, ente que Crasu recibiría los gobiernu de Siria, que deseyaba pa poder conquistar Partia y ampliar los sos propios llogros. Pompeyo siguiría gobernando Hispania n'ausencia dempués del so añu consular. Esta vegada, sicasí, la oposición a los trés homes yera llétrica, y foi necesaria la corrupción y el sobornu a una escala ensin precedentes p'asegurar la eleición de Pompeyo y Crasu nel añu 55 e.C. Los sos partidarios recibieron la mayor parte del restu de los cargos. La violencia ente Clodio y otres faiciones qu'amontaba'l malestar civil taba convirtiéndose en reinal.^[35]

Termináu'l so consuláu, Crasu coló a la so provincia proconsular de Siria, a preparar la invasión del reinu de los partos. Pompeyo, sicasí, unvió a Hispania a los sos legaos y quedóse nes contornes de Roma. La so esposa Julia finó de partu; el neñu que podría caltener el venceyu con César, tamién morrió.^[36] Al añu siguiente, Crasu, el so fíu Publio (que sirviera con honores a les órdenes de César na Galia), y la mayor parte del so exércitu resultaron aniquilaos polos partos na batalla de Carras. El nome de César, non el de Pompeyo, taba entós firmemente na mente del pueblu como'l gran nuevu xeneral de Roma. El tracamundiu públicu en Roma dio como resultáu rumores yá nel añu 54 e.C. de que Pompeyo tendría de ser nomáu dictador pa forzar la vuelta a la llei y l'orde. Dempués de la muerte de Julia, César buscó una segunda alianza matrimonial con Pompeyo, ufiertándo-y a la so sobrina nieta Octavia (la hermana del futuru emperador Augustu). Esta vegada, Pompeyo refugar. En llugar d'ello, cásase nel 52 e.C. con Cornelia Metela, la bien nueva vilba de Publio, el fíu de Crasu, y la fía de Cecilio Metelo Escipión, unu de los mayores enemigos de César, lo cual ye un indicativu más de derivar de Pompeyo escontra los Optimates. Puede asumise que los Optimates reputaban a Pompeyo el menor de dos males.

En Roma, Milón asesinó a Clodio. Mientres el so funeral, les mases amburaron la Curia Hostilia, sede del Senáu. Esto llevó a que'l Senáu rogara a Pompeyo que restaurara l'orde, lo que fizo implacablemente. El xuiciu del acusáu pol so asesinatu, Milón, destaca porque Cicerón, abogáu de la defensa, taba tan nerviosu pol foru bullendo con soldaos armaos que foi incapaz d'acabar el so discursu de defensa. Dempués de que se restaurara l'orde, el Senáu y Catón, buscando desesperadamente evitar dar a Pompeyo poderes dictatoriales, atoparon l'alternativa de noma-y «cónsul ensin colega»; asina los sos poderes, anque apolmonantes, nun yeren ilimitaos. El títulu de dictador recordaba a Sila y les sos sangrientes proscripciones, daqué que naide podía dexar que socediera de nuevu. Como a un dictador nun se-y podía castigar llegalmente poles midíes que tomara mientres desempeñaba'l cargu, Roma taba incómoda dándo-y a Pompeyo esi títulu. Al ufierta-y un consuláu ensin colega, quedaba atrapáu pol fechu de qu'él podía ser lleváu ante los tribunales si daqué que fixera yera vistu como illegal.

Mientres César taba lluchando contra Vercinxétorix na Galia, Pompeyo procedió con un programa llexislativu pa Roma, que reveló qu'agora taba secretamente aliáu colos enemigos de César. Mientres instituyía una reorganización y reforma llegales y militares, Pompeyo tamién aprobó una llei faciendo posible ser escorríu retroactivamente por corrupción eleutoral, una aición que los aliaos de César interpretaron correutamente como una llamada a la persecución a César una vegada que dexara de tener imperium. Pompeyo tamién prohibió a César presentase al consuláu in absentia, anque esto habíase dexáu frecuentemente nel pasáu, y de fechu dexárase específicamente nuna llei precedente. Esto yera un obviu golpe a los planes de César dempués de que expirara el so mandu na Galia. Finalmente, nel añu 51 e.C., Pompeyo dexó claro qu'a César nun se-y dexaría presentase como candidatu a cónsul sacantes enantes depunxera'l so imperium y dexara el control de los sos exércitos. Como señaló tristemente Cicerón, Pompeyo empezara a tarrecer a César. Pompeyo había quedáu menguáu pola edá, la incertidume y l'acoso de ser l'arma escoyida por una oligarquía peleona de Optimates. El conflictu que s'averaba yera inevitable.^{[n. 7]}

El Senáu esixó a César qu'arrenunciara a los sos poderes proconsulares, qu'apurriera los sos lexones y volviera a Roma. César punxo como condición la retirada de Pompeyo, a lo qu'ésti se negó. Entós el Senáu declaró a Xuliu César enemigu públicu. De primeres, Pompeyo afirmó que podía ganar a César y alzar exércitos a cencielles patiscando'l suelu d'Italia. César reaccionó cruciando'l Rubicón (49 e.C.) cola XIII Lexón y avanzó per Italia ensin atopar oposición. Pompeyo, ante la rapidez de los cesarianos y el sofitu que recibíen, reaccionó ordenando sacupar Roma, acompañáu pol so exércitu y el Senáu. Nel procesu, nin Pompeyo nin el Senáu alcordar de llevar la vasta ayalga con ellos, creyendo probablemente que César non s'atrevería a coyer él mesmu. Foi abandonáu convenientemente nel Templu de Saturnu cuando César y les sos fuercies entraron en Roma.

Anque duldó si colar escontra Hispania (onde tenía abondosos veceros dende la dómina de la guerra con Sertorio), finalmente prefirió retirase escontra'l puertu de Brundisium, y dende ellí, colar a Oriente, onde pretendía atopar fuercies anovaes pa faer la guerra contra César nel Este, onde Pompeyo cuntaba con numberosos veteranos y reis adictos.

César sitió-y en Brundisium, Pompeyo llogró retirase col so exércitu ensin apenes baxes nuna espectacular fuga. Desembarcó en Dirraquio, un escelente puertu que pensó que podría se-y útil pa reconquistar Italia. Dende ellí, atropó provisiones y axuntó un inmensu exércitu. César ganó a los pompeyanos en Hispania (batalla de Ilerda), pero non n'África, onde los pompeyanos cuntaben cola alianza del rei Juba I de Numidia.

Pompeyo crució a Epiru onde, mientres la campaña hispana de César, Pompeyo axuntó una gran fuercia en Macedonia, comprensiva de nueve legiones reforzaes por contingentes de los aliaos romanos nel Este.^[37] La so flota, reclutada peles ciudaes marítimes nel Este, controlaba'l Adriáticu. A pesar d'ello, César consiguió desembarcar en payares de 49 e.C. y dio en prindar Apolonia.^[37] Pompeyo consiguió llegar a tiempu pa salvar Dirraquio, frente a que los sos murios llibrar el primer combate ente César y Pompeyo, terminando con una pequeña victoria pal segundu y la fuxida de César (Batalla de Dirraquio), qu'había perdíu mil homes. Aun así, nun escorrió a César nel momentu críticu de la so derrota, y asina Pompeyo desperdició la oportunidá de destruyir l'exércitu de César, muncho más pequeñu. Como dixo'l mesmu César, «Güei l'enemigu ganaría, si tuviera un comandante que fora un ganador» (Plutarco, 65). Según Suetonio, foi nesti momentu cuando César dixo que «esi home (Pompeyo) nun sabe cómo ganar una guerra».

Magar tou, Pompeyo conocía la cimera calidá de les tropes cesarianas y yera partidariu de caltener una estratexa basada na gastadura. Sicasí, los senadores, envalentonados pola victoria de Dirraquio, primieron a Pompeyo por qu'aceptara enfrentase a César nuna batalla campal. El combate tuvo llugar en Farsalia el 9 d'agostu del 48 e.C. La llucha foi amargosa per dambos llaos y anque s'esperaba que Pompeyo ganara por cuenta de la so ventaya numbérica, errores de los caballeros de la caballería de vanguardia pompeyana llevó a la victoria de César. La batalla terminó con un trunfu aplastante pal exércitu de César.

Como'l restu de los conservadores, Pompeyo tuvo que fuxir pa salvar la so vida. Coló escontra la mariña del Exéu. Fletó un barcu pa navegar hasta Mitilene, onde s'axuntó cola so muyer Cornelia y el so fíu Sestu Pompeyo. Entós preguntóse ónde dir dempués. La opción d'allegar a unu de los reinos orientales foi tornada, prefiriendo dir a Exiptu con una pequeña flota, col enfotu de pidir ayuda al faraón Ptolomeo.

Pompeyo llegó a les mariñes d'Exiptu y unvió emisarios al rei. Dempués de la so llegada a Exiptu, la suerte de Pompeyo foi decidíu polos conseyeros del nuevu rei Ptolomeo XIII. Mientres Pompeyo esperaba nel so barcu, aldericaron sobre'l costu d'ufierta-y abellugu con César yá en ruta escontra Exiptu: l'eunucu del rei, Potino, salir cola suya. Tres unos díes esperando fondiáu frente a los bancos de sable, el 28 de setiembre del 48 e.C., una pequeña barca averar hasta los navíos romanos. Nos postreros y dramáticos pasaxes de la so biografía, Plutarcu narra que Cornelia miraba con ansia dende la so trirreme mientres Pompeyo dexa'l barcu nun pequeñu bote con unos pocos collacios, taciturnos y silenciosos y dirixíase a lo que paecía ser un grupu de bienvenida na vera exipcia. Pompeyo llevantar pa desembarcar, momentu en que foi apuñaláu hasta la muerte polos sos compañeru Aquilas, Septimio y Salvio. Plutarco fai qu'atope'l so destín con gran dignidá, un día dempués del so 59º cumpleaños.

Los exipcios cortáron-y la cabeza y llevar, xunto col so sellu, al rei Ptolomeo. El cuerpu quedó na vera. El so lleal llibertu Filipu quemar sobre planchar podrecíes d'una barca pesquera. La cabeza y el sellu fueron más tarde apurríos a César, quien non yá llamentó esti insultu al grandor del so anterior aliáu y xenru (lloró cuando recibió'l sellu de Pompeyo, nel que taba grabáu un lleón con una espada na garra), sinón qu'amás castigó a los sos asesinos y los sos conspiradores exipcios, faciendo matar tanto a Aquilas como a Potino. La cabeza foi soterrada nel Nemeseión, un templu dedicáu a Némesis y construyíu por Xuliu César pa honrar a Pompeyo. El so cuerpu foi rescatáu y encenráu según Plutarcu por un veteranu de les primeres campañes de Pompeyo xunto con Filipu, unu de los llibertos de Pompeyo. Les cenices de Pompeyo col tiempu fueron devueltes a Cornelia, quien les llevó consigo a la so casa de campu cerca d'Alba.^[38] Dión Casio describe les reaiciones de César con escepticismu, y considera que lo decisivo na cayida de Pompeyo fueron más los sos propios errores políticos que la traición.^[39] Para Pliniu, la humildación de la so final ye antemanáu pol vanidosu arguyu de la semeya escomanada de Pompeyo, llaráu dafechu de perlles, que se llevó en procesión mientres el so mayor trunfu.^[40]

Pa los historiadores de la so propia dómina, lo mesmo que de posteriores periodos romanos, la vida de Pompeyo yera a cencielles demasiáu bona pa ser verdá. Nun esistía otru modelu más satisfactoriu d'un gran home que llogró unos trunfos estraordinarios al traviés de los sos propios esfuercios, y aun así cayó del poder y foi a la fin, asesináu a traición.

Yera un héroe de la República, quien paecía una vegada sostener al mundu romanu na so palma namái pa cayer pol so propiu mal xuiciu y César. Pompeyo foi idealizáu como un héroe tráxicu cuasi darréu dempués de Farsalia y el so asesinatu: Plutarco retratar como un Alejandro'l Grande romanu, puru de corazón y mente, destruyíu poles ambiciones cíniques d'aquellos que lo arrodiaben. Yera esta semeya lo que sobrevivió nes semeyes renacentistes y barrocos d'él, como na obra de Corneille La muerte de Pompeyo (1642).

Pompeyo apaeció como un personaxe en delles noveles, obres dramátiques, películes y otros medios. Una semeya teatral ufiertar la obra de John Masefield La traxedia de Pompeyo el Grande (1910). Foi un personaxe principal na primer temporada de la serie de la HBO Roma, na que foi representáu por Kenneth Cranham.

1. Primer esposa, Antistia
2. Segunda esposa, Emilia Escaura (fiyasca de Sila)
3. Tercer esposa, Mucia Tercia (de quien se divorció por adulteriu, según les cartes de Cicerón)
   1. Cneo Pompeyo el Mozu, executáu nel añu 45 e.C., tres la batalla de Munda
   2. Pompeya Magna, casada con Fausto Cornelio Sila
   3. Sestu Pompeyo, quien se remontaría en Sicilia contra Augustu
4. Cuarta esposa, Julia Caesaris (fía de César)
5. Quinta esposa, Cornelia Metela (fía de Metelo Escipión)

• Segunda Guerra Civil de la República de Roma
• Hispania
• Antigua Roma
• República Romana

• Dión Casio, Historia romana
  • volume 3, ed. n'inglés Roman History, Loeb Classical Library, 1914
  • Historia romana, Ed. Gredos, 2 v. ISBN 978-84-249-2727-1
• Plutarcu, Vides paraleles, Vida de Pompeyo
  • ed. n'inglés Parallel Lives, Life of Pompey, Loeb Classical Library, 1917)
  • en llinia (n'inglés): [5]
  • Vides paraleles. Vol. VI: Pompeyo-Agesilao. Sertorio-Éumenes, Ed. Gredos, Biblioteca Clásica Gredos vol. 363, 2007, ISBN 978-84-249-2881-0

• Abbott, Frank Frost (1901). A History and Description of Roman Political Institutions. Elibron Classics (ISBN 0-543-92749-0).
• Boak, Arthur Y.R. A History of Rome to 565 A.D. (MacMillan, Nueva York, 1922)
• Goldsworthy, Adrian. In the name of Rome: The Men Who Won the Roman Empire. Londres: Weidenfeld & Nicolson, 2004 (cartonés, ISBN 0-297-84666-3); Nueva York: Phoenix Press, (rústica, ISBN 0-7538-1789-6).
• Greenhalgh, Peter. Pompey The Republican Prince, George Weidenfield and Nicolson Ltd, 1981, ISBN 0-297-77881-1
• Holland, Tom. Rubicon - The Triumph and Tragedy of the Roman Republic, Abacus, Londres, 2004) ISBN 0-349-11563-X. Traducciones n'España:
  • Rubicón: puxanza y cayida de la República romana, Círculu de Llectores, S.A., 2006, ISBN 978-84-672-1893-0
  • Rubicón: puxanza y cayida de la República romana, Editorial Planeta, S.A., 2007, ISBN 978-84-08-07095-5 (edición usada pa les notes d'esti artículu)
  • Rubicón, Editorial Planeta, S.A., 2005, ISBN 978-84-08-05709-3
• Seager, Robin. Pompey the Great: A Political Biography. Oxford: Blackwell Publishing, 2002 (cartoné, ISBN 0-631-22720-2; rústica, ISBN 0-631-22721-0).
• Stockton, David. The First Consulship of Pompey, Historia 22 (1973), 205-218.
• Southern, Pat. Pompey the Great: Caesar's Friend and Foe. Stroud, Gloucestershire, Reinu Xuníu: Tempus Publishing, 2002 (rústica, ISBN 0-7524-2521-8).
• Tröster, Manuel. Roman Hegemony and Non-State Violence. A Fresh Look at Pompey's Campaign against the Pirates, Greece & Rome 56 (2009), 14-33.
• Wylie, Graham J. Pompey Megalopsychos, Klio 72 (1990), 445-456.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Cneu Pompeyu Magnu.

• La supremacía de Pompeyo Archiváu 2008-02-04 en Wayback Machine.

• Inscripciones honorífiques dedicaes a Pompeyo Magno Archiváu 2010-06-19 en Wayback Machine; archivu en PDF.

• Plutarcu: Vides paraleles.
  • Agesilao.
    • Testu n'español nel sitio Historia Clásica.
    • Testu en castellanu en Wikisource.
      • Testu n'inglés con índiz electrónicu nel Proyeutu Perseus. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu en griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
        • Testu en griegu en Wikisource.
  • Pompeyo.
    • Testu en castellanu en Wikisource.
      • Testu n'inglés nel Proyeutu Perseus, coles carauterístiques indicaes enantes.
        • Testu en griegu en Wikisource.
  • Comparanza ente Agesilao y Pompeyo.
    • Testu español en Wikisource.
      • Testu inglés nel Proyeutu Perseus, coles carauterístiques indicaes enantes.
        • Testu en griegu en Wikisource.

• Dionisio d'Halicarnasu: Dionisio a Cneo Pompeyo: Salve (carta de Dionisio a Pompeyo).
  • Testu billingüe griegu - francés nel sitio de Philippe Remacle (1944 - 2011). Ed. en París, 1826.