Valdetorres de Jarama

Tradicionalmente l'orixe del topónimu Valdetorres atribuyir a la so situación nun valle que taría apoderáu poles talayes construyíes ente los sieglos IX-X polos musulmanes pa vixilar la meyora de los reinos cristianos nuna zona estratéxica que protexía d'incursiones a la ciudá de Toledo. La talaya d'El Vellón acolúmbrase claramente dende la llocalidá.

Otres teoríes sostienen que l'orixe del nome de la llocalidá taría en turriar, pequeñes torres de vixilancia, coles que ye posible que cuntaren les esplotaciones agrícoles qu'esistiríen nes zones aledañas al ríu Jarama a partir del baxu Imperiu romanu.

La ocupación humana na llocalidá remontar a la Primer Edá del Fierro reparándose cierta continuidá nel poblamientu mientres la Segunda Edá del Fierro, con asentamientos carpetanos y hasta la ocupación romana.

El surdimientu d'estos nucleos de población viose favorecíu pola configuración del ríu Jarama al so pasu pola llocalidá, yá que cunta con amplies zones de vega próximes al cursu fluvial, según numberosos regueros.

La conocida como villa romana de Valdetorres de Jarama ye la principal muerte d'esta dómina na llocalidá. A pesar d'esta denominación, los últimos estudios coinciden n'identificar l'edificiu con una “mansio” o albergue onde los viaxeros que percorríen les calzaes romanes atopaben agospiamientu.

La situación del edificiu acota esta versión yá que dellos autores sostienen la esistencia d'una vía secundaria que dende Complutum (Alcalá de Henares) y pasando por Daganzo y Valdetorres dirixir a Somosierra.^[3] Na llocalidá esiste un camín qu'anguaño se sigue denominando camín de Alcalá. Per otru llau, tamién hai autores que sostienen la esistencia d'una vía que trescurría paralela al ríu Jarama y que podría confluyir cola que llegaba de Complutum, nun llugar próximu al que s'atopaba la villa romana de Valdetorres de Jarama. Al pie de esta vía esistíen diverses villes qu'en dellos casos tuvieron cierta continuidá mientres el periodu visigodo y medieval.^[4]

El descubrimientu del edificiu tuvo llugar nel añu 1977 mientres la realización d'unes obres nel Camín de Madrid que dexaron al descubiertu una escultura representando un tritón. La campaña d'escavación que se llevó a cabu de 1978 a 1982 dexó al descubiertu la estructura del edificiu que presenta una carauterística planta octogonal.^[5] Distribuyíes en distintes estancies atopáronse unos 125 fragmentos de diverses escultures de les que pudieron identificase iconográficamente aquelles de más tamañu y meyor calteníes, ente les que s'atopa'l citáu tritón, un grifu y un sátiru. Al pie de les pieces escultóriques apaecieron tamién fragmentos de marfiles tallaos, que tres el so estudiu punxeron de manifiestu'l so orixe n'Exiptu pudiendo ser fechaos en redol a finales del sieglu IV D.c. o primer metá del sieglu V. Estos elementos, xunto colos distintos fragmentos de cerámica presentes nel edificiu, afiten la cronoloxía del mesmu aproximao na dómina del emperador Constancio (337-361 d. C.), tando n'usu al paecer mientres un sieglu, anque esisten evidencies de la so reutilización con otres funciones en dómina visigoda y posterior.

Los distintos rexistros arqueolóxicos estudiaos hasta'l momentu amuesen que les villes romanes que s'asitiaben na primer terraza del ríu Jarama, y que s'atoparíen xuníes pol denomináu Camín de Madrid, esperimentaron cierta continuidá d'ocupación mientres el periodu visigodu y alto medieval.

Na denomada villa romana esisten nicios que dexen establecer un cambéu de la so primixenia función d'agospéu yá que apaecieron restos d'un fornu xunto con numberosos fragmentos de vidriu lo que fai pensar nun usu industrial a pequeña escala. Ye posible que nesta dómina les diverses escultures qu'esistíen nel edificiu treslladárense y atroparen nes estancies onde se produció'l so afayu. Esti cambéu nel usu del edificiu coincide tamién col espoliu de materiales de los murios, reutilizaos en construcciones cercanes y nos enterramientos d'una muyer y un neñu.^[4]

Magar esisten diversos materiales na zona pertenecientes a dómina medieval, dada la inestabilidá del periodu tres la ocupación musulmana de la península, ye complicáu aventurase a asegurar la esistencia d'un poblamientu permanente.

Les víes de comunicación de dómina romana siguieron utilizándose en munchos casos en dómina árabe y concretamente esisten testimonios de que'l camín que xunía Talamanca con Alcalá de Henares (l'actual camín de Alcalá) sigo utilizándose nesa dómina yá que dambos nucleos de población siguieron siendo centros de referencia mientres la ocupación musulmana. Ye posible que l'usu d'esti camín dexara la permanencia de dellos asentamientos nel términu de Valdetorres, dada la so cercanía a Talamanca. Sía que non sufriríen la destrucción que provocaben les diverses incursiones de los cristianos rexistraes hasta'l momentu del afitamientu de la llinia de la frontera en Toledo.^[6]

Mientres esti periodu la única población d'importancia de la zona sería Talamanca que se constitúi yá en cabecera del restu de nucleos de población de la zona.

Probablemente nun momentu indetermináu tres la conquista de la ciudá de Toledo en 1085 y el posterior afitamientu de la frontera, produciríase la fundación de la llocalidá de Valdetorres de Jarama nel so allugamientu actual. Nes rellaciones de Felipe II dizse que “el pueblu foi en crecedera por ser de los más nuevos d'esta tierra porque asina lo oyeron dicir a los sos antepasaos”.

Si nes anteriores dómines históriques los asentamientos estableciéronse nes cercaníes del ríu Jarama, na so primer terraza, l'allugamientu actual treslladar a una zona más elevada na segunda terraza formada pol dichu cursu fluvial. La zona na qu'anguaño s'atopa'l campu de fútbol constitúi un bon allugamientu yá que s'haya nun cuetu natural bordiáu pol regueru Valtorón y por tanto, con suministru d'agua.

Nestos momentos configuraríase la comunidá de villa y tierra de Talamanca, de la que forma parte Valdetorres de Jarama, calteniendo l'anterior organización territorial musulmana.

El 21 de xunetu de 1214 Alfonsu VIII restitúi al Arzobispáu de Toledo, del que yera cabeza nesta dómina Rodrigo Jiménez de Rada, la xurisdicción de delles aldegues alcalaínas que venticuatro años antes venciera de la mesma al Conceyu de Segovia. En cuenta de esa cesión recupera Talamanca y el so alfoz pal poder real. El so socesor Enrique I, el 5 de payares de 1214 vuelve conceder Talamanca al arzobispu toledanu Rodrigo Jiménez de Rada, confirmáu por Fernandu III el 4 de xunetu de 1218.^[7]

Nesti documentu apaez citáu Valdetorres como Valdeturres xunto con llocalidaes como Loeches, Tielmes, Olmeda o Valdilecha polo que nun ye seguro, por cuenta de la distinta situación xeográfica, que se trate de la mesma llocalidá.

En 1223 l'Arzobispu Jiménez de Rada da dos Cartes Puebla, una de les cualos diríxese a la villa y aldegues del alfoz de Talamanca, favoreciendo d'esta manera'l desenvolvimientu de la zona y la continuidá de la repoblación. Talamanca quedaría establecida como cabeza del común de villa y tierra constituyéndose en residencia de miembros de families como los Mendoza, Acuña o Avendaño, dirixendo dende la población l'alfoz y les aldegues que la componíen, nun modelu carauterísticu en delles llocalidaes castellanes.

Les noticies direutes sobre Valdetorres nesta dómina son escases pero polo rexistrao en documentos posteriores ye posible qu'a finales de la Baxa Edá Media produxérase l'alquisición de la heredá de Silillos per parte de la familia Mendoza. Esta próspera propiedá perteneciera enantes al Arzobispáu de Toledo.

En paralelu a la constitución de la comunidá de villa y tierra de Talamanca, entámase tamién una primitiva mesta que se dota d'unes ordenances pal manexu de los ganaos nuna fecha tan temprana como 1262. Les xuntes periódiques de los procuradores nomaos per cada cuartu nos que s'estremaben los once poblaciones del común, celebrar na ermita de La nuesa Señora del Retamar o de la Virxe del Campu, asitiada nuna zona bien próxima al allugamientu de la villa romana.

Los datos recoyíos nel censu de pecheros mandáu ellaborar por Carlos V , presenten los pueblos de la tierra de Talamanca, ente ellos Valdetorres de Jarama, como una zona próspera, diciendo d'ellos:

Dada la fertilidá de la tierra, pola que nun paguen renta dalguna pos ye propiedá del que la cultiva o ta tomada gratuitamente de los mesmos municipales de que los sos fondos munchos pueblos paguen los pechos. Tienen bonos pacionales nos que nun se paga herbaje. Puede dicise que la población nel so conxuntu ye rica dientro de la clase llabradora.^[8]

Otros documentos de la dómina acoten esta situación, sobremanera na parte de la economía que xiraba alredor del ríu Jarama yá que na so ribera esistíen tres molinos y un batán, güertes propies de los vecinos de la llocalidá, cañamares y plantíos de frutales propiedá del conceyu de la villa.

Esta situación de prosperidá, que dexa la meyora de les condiciones de vida causa que los vecinos más acomodaos ocupen los distintos cargos del conceyu de la villa, esiste tamién una necesidá d'una mayor autonomía pa xestionar les tierres del conceyu ensin dependencia de Talamanca; que se pon de manifiestu en distintes compres de tierres na paraxa de Marjomar. Estos factores xuníos a la política financiera de los Austrias constitúin l'entamu del procesu pol que Valdetorres va aportar a la condición de villa, concedida por Felipe II, al igual que fixeron nesta mesma dómina'l restu de llocalidaes que formaben parte del común de villa y tierra de Talamanca.

El 11 d'agostu de 1563 el llugar de Valdetorres dirixe un memorial a Gómez Tello Girón, gobernador eclesiásticu, esponiendo los agravios que -yos infligía la xusticia de Talamanca y solicitando eximirse de la mesma pa pasar a xurisdicción real. El pidimientu ye concedida. Ente'l 2 de setiembre y el 21 de payares afitar en 7.000 maravedinos lo qu'habría que pagar cada vecín al rei pa constituyise en villa; siendo la población de doscientos trés vecinos la cantidá total que tien qu'asumir la llocalidá ye de 1.421.000 maravedinos.^[9]

Nel añu 1579 la villa ye vendida por Felipe II al so contable mayor, Francisco de Garnica. Unos años antes, en 1573, adquiriera'l heredamiento de Silillos a Luisa de Luzón, vilba de Juan de Hurtado de Mendoza, por 24.000 ducaos. En Valdetorres, la familia Garnica va ostentar un dominiu xurisdiccional que se pon de manifiestu sobremanera na potestá de proponer candidatos polos cargos municipales y n'exercer la primer instancia d'apelación xudicial.

En Silillos sicasí, actuaren como propietarios, exerciendo la so autoridá al traviés d'un alministrador. Esta propiedá convertir nuna próspera esplotación yá que cunta con importantes estensiones d'olivares, viñes, frutales, una alamea y un molín de trigu y otru de papel; amás de la casa principal onde s'almacenaben los productos del campu y la ermita denomada de la Soledá nes rellaciones de Felipe II y de la Salú en dellos documentos del sieglu XVIII.

Mientres esti sieglu entama la construcción de la ilesia de la Natividá de La nuesa Señora y del güei desapaecíu “palaciu” construyíu por Francisco de Garnica, que mientres munchos años fixo funciones de cuartel de la Guardia Civil.

A finales del sieglu XVI rexistra'l treslláu de dellos vecinos de la llocalidá a la Alpujarra almeriense pa repoblar les zones de les que se desallugara a los moriscos dempués del so llevantamientu.^[10]

Nel sieglu XVII aprecia cierta decadencia de les bones condiciones económiques que paecíen esistir nel sieglu anterior. La llocalidá tien que sostener dos llargos pleitos colos monxos de la Cartuxa del Paular, polos derechos d'esplotación de madera y pesca nel ríu Jarama y col Monesteriu de La Vid (Burgos) sobre'l censu que teníen los sos monxos sobre la paraxa sito en Valdetorres y denomináu Sotu de la Torre del Rei.

En 1639 rexístrase l'apaición de la imaxe del Cristu de los Ultraxes nel ríu Jarama, actual patrón de la llocalidá, al que yá en 1643 entámense-y dellos actos nes sos fiestes.

Al igual qu'en munches llocalidaes de la península, les constantes demandes d'impuestos per parte de la monarquía y dellos años de males colleches, terminen pasando factura a la prosperidá de la llocalidá.

D'esta forma y yá nel sieglu XVIII, nes respuestes al Catastru d'Ensenada y a les rellaciones de Lorenzana déxase constancia de la mala calidá de los campos y cultivos, de la desdexación de los paisanos que dexaben que los ganaos comieren los plantíos d'olivares nuevos y del mala traza del regueru Valtorón al so pasu pola llocalidá, nel que los vecinos refundiaben los sos bagazos y que se convertía nun importante focu d'espardimientu d'enfermedaes.

En 1719 Felipe V encarga l'establecimientu d'una fábrica de fusiles en Silillos, nesta dómina perteneciente a la familia Granada de Ega, descendientes de Francisco de Garnica. La direición de les obres encamentar a José de Churriguera y aprovecháronse les instalaciones hidráuliques yá esistentes de los molinos de la heredá. Sía que non esta fábrica nun espolletó y en 1770 yá nun taba en funcionamientu debíu al paecer a la insalubridad del llugar y a les dificultaes nel tresporte de la producción.^[11]

Mientres la Guerra de la Independencia producieron delles aiciones militares na zona, en munches de les cuales tuvieron implicaos distintos miembros de la partida del Encerriscáu como José Mondedeu o Saturnino Abuín el Mancu, sufriendo en 1811 la llocalidá, el saquéu de los granos que s'atopaben nel pósito municipal.

A finales d'esti sieglu produz la desapaición de lo que fuera'l llugar de Campoalbillo, asitiáu ente les llocalidaes de Valdetorres y Talamanca. Los vecinos en diverses xuntes deciden nun primer momentu adscribirse a Talamanca, pa darréu terminar per abandonar les sos viviendes y treslladase a les llocalidaes vecines.

Mientres el primer terciu del sieglu XX la llocalidá cunta con una población d'unos 1.000 habitantes, que se va caltener práuticamente invariable hasta los años finales del sieglu XX, cola construcción de nuevos nucleos de población y la llegada de nuevos vecinos. La ocupación mayoritaria de los habitantes nestos primeros años de sieglu ye l'agricultura, teniendo tamién importancia'l cultivu de les viñes de les que munchos vecinos yeren propietarios y que terminaron per ser arrincaes col espardimientu de la filoxera a finales del sieglu XIX. Cuntaba tamién la villa dende'l postreru terciu del sieglu XIX, con escuela de neños y neñes.

Mientres la Guerra Civil (1936-1939), na vecina Talamanca allugóse unu de los aeródromos más importantes de les Fuercies Aérees de la República. La zona sicasí, quedó al marxe de los grandes enfrentamientos en Madrid o'l frente de Somosierra. Al entamu de la guerra producieron dellos saqueos na ilesia de la llocalidá.

A partir de los años 60 empiecen a mecanizarse los llabores agrícoles, y realícense meyores na llocalidá como l'alcantarelláu, asfaltáu de cais etc.

Na actualidá, Valdetorres de Jarama esperimentó una importante crecedera yá que por cuenta de la so cercanía a Madrid, foi escoyíu como llugar de residencia por nuevu vecinos.

La manera de vida en Valdetorres de Jarama, según na mayoría de los pueblos del cursu mediu del Jarama y el Henares, taba marcáu pol predominiu de l'agricultura y la ganadería, principalmente ovina, por esta razón, fiestes y tradiciones taben íntimamente amestaes al predominiu d'estes actividaes, sobremanera al desenvolvimientu del calendariu agrícola.

Los primeros tractores rudimentarios llegaron bien entráu'l sieglu XX y non pa toos, la mayoría llabraba con parexes, yá fora de gües o mules, lo qu'implicaba condiciones agora impensables. La siega de la cebera empezaba cola llegada de les cuadrielles de segadores contrataos d'un añu pa otru. Si la vida del llabrador yera dura esto yera entá más patente nel casu d'estos xornaleros que veníen de los llugares más esvalixaos, y ente los qu'abondaben los gallegos. Había quien se traía a les sos muyeres, inclusive los fíos si teníen una edá na que pudieren ayudar, ocho o nueve años.

El que los contrataba taba obligáu a da-yos agospiamientu y comida. Cola salida del sol poner en marcha los homes colos focetes segando, y les muyeres arreyando les faxines, que depués se cargaben nos carros que se llevaben a les eres, comunales o particulares. Ellí empezaba'l procesu de triar, nel que se triaba la parva col triyu del que tiraben una pareya de mules. Nes primeres hores de la mañana se albelaba el granu pa dixebralo de la paya, yera necesariu faelo a esa hora yá que l'oral que venía de la sierra facilitaba la xera. Depués había que meter el granu nos serones y xubilo a les tenaes que polo regular taben na parte alta de les cases, tradicionalmente en Valdetorres denominóse cámares, a estos desvanes. Una vegada remataes estes xeres agrícoles, el segadores volvíen a los sos llugares d'orixe.

Na llocalidá entá se recuerda como una rapaza, miembru d'una d'estes cuadrielles de segadores, al intentar vadear el Jarama pol llugar conocíu como la Tabla del Cristu perdiera pié siendo abasnada pola corriente, nun pudiendo faer nada por ella.

El términu de la siega y yá bien cumplíu'l mes d'agostu, marcaba'l momentu d'empezar a pensar na celebración de la fiesta de setiembre. Una parte importante d'estes celebraciones constituyir les corríes de toros que teníen llugar na plaza, onde s'armaba'l ruedu cola aportación de los carros que cada cual quixera llevar. Traíase música pa ambientar los bailles y la procesión col interés de qu'a los vecinos que los tocaba en suerte, teníense que llevar a un músicu a la so casa, que viviría con ellos como un miembru más de la familia, mientres los díes de la fiesta.

El día 14 de setiembre había misa solemne n'honor del Santísimu Cristu Crucificáu y pela tarde celebrábase la procesión peles cais del pueblu, qu'hasta dómines relativamente recién, nun taben asfaltaes.

Tamién se celebraba'l día 3 de febreru a San Blas. Al paecer la devoción a esti santu en Valdetorres procede del treslláu a la ilesia de Valdetorres de les imáxenes esistentes na ilesia de Campoalbillo, enclave de población que los sos habitantes abandonaron a finales del sieglu XIX. Nos díes anteriores a la fiesta los cazadores salieren coles sos escopetes y traíu unos cuantos coneyos que xunto con bolses de naranxes y otres de bollos y rosquíes colgar del ramu, tueru d'árbol non bien grande, puyándose ente los vecinos dempués de la misa.

Pero si hai una fiesta que define a Valdetorres ye la del Santísimu Cristu de los Ultraxes. Alredor d'esta celebración axunten tolos valdetorreños, que siguen participando nos actos de la fiesta a esta imaxe del patrón de Valdetorres.

Según cúntase nel rellatu de l'apaición del Cristu que se llee mientres la so fiesta, la imaxe foi atopada en 1639, por unos pescadores, de les families de los Iglesias y Portales, mientres pescaben nel ríu Jarama. Un raigañu engabitóse-yos nes redes y por trés vegaes volvieron refundiala a l'agua, volviendo de nuevu a engabitar. Reparando'l raigañu con más atención dieron cuenta de que se trataba de la imaxe d'un Cristu. A partir d'esti fechu y solamente trés años dempués, yá se rexistra la celebración d'una fiesta al Cristu de los Ultraxes na qu'apaecen munchos de los elementos que se siguen calteniendo anguaño, como la celebración d'una misa afatada con música, la participación de los mayordomos nos gastos y na organización de la fiesta o la procesión.

Entroncando con esta fiesta y sirviendo d'antoxana a los actos relixosos, celébrase la ronda de los mayos, tamién presente n'otros pueblos d'esta comunidá anque caúna coles sos particularidaes. En Valdetorres, na nueche del 30 d'abril, los quintos d'esi añu, en tiempos los mozos que diben dir al serviciu militar y que cumplíen dieciocho años, salíen con guitarres y bandurries a cantar poles cases de les moces del pueblu, cola peculiaridá de que rondaben a toles solteres, dende les más pequeñes hasta que se casaben. Yá nun esiste'l serviciu militar obligatoriu pero los mozos qu'esi añu cumplan la mayoría d'edá siguen cola tradición.

Amás del cantar de los mayos, un elementu importante de la celebración ye l'allugamientu del mayu. Los quintos dirixir al ríu y de ente los árboles de la ribera balten el que consideren aparente y xubir al pueblu pa llantalo afatáu con banderes, dalgún va intentar xubir hasta enriba, ensin ésitu la mayoría de les vegaes.

Les celebraciones encuadraes nel entamu del mes de mayu tienen un orixe bien antiguu, que dellos autores remonten a cultos fenicios y griegos, que se caltuvieron nes poblaciones prerromanes y que de la mesma siguieron los mesmos romanos. Parte del espíritu qu'animaba estes celebraciones taría rellacionáu col entamu del bon tiempu, el desenvolvimientu de les colleches, y pa los mozos que participen nelles podría entendese como una especie de ritu iniciático.

El día 2 de mayu celebren les víspores solemnes na ilesia y de siguío el prioste d'esi añu convida a tol pueblu a un refrescu amenizado con música popular nel que confraternizan tantu los residentes habituales como los ausente que mientres esos díes procuren volver atopase con familiares y vecinos. Esi mesmu día, pela nueche, cantar na ilesia'l miserere, acompañáu de música calidable, interpretada por profesionales del cantar contrataos pal eventu y que volverán cantar na misa solemne del día 3 de mayu.

Este ye'l día mayor de la fiesta y la ceremonia realzar cola presencia de músicos y de dellos celebrantes. Esti día tamién se fai públicu'l nome del piostre pal siguiente añu.

El día 3 de mayu, pela tarde sácase en procesión la imaxe del Santísimu Cristu de los Ultraxes peles cais del pueblu, ye un momentu bien esperáu por toos, pero sobremanera poles families que tuvieron la fortuna de la nacencia d'un neñu, porque tolos nacíos mientres l'añu son xubíos polos sos familiares a andar del Cristu como presentación a ésti de los nuevos valdetorreños.

Esistíen en tiempos otres festividaes relixoses que nun llegaron a los nuesos díes como la que se faíen n'honor de la Virxe de la Paz o'l resalte que daba a les celebraciones de Selmana Santa la participación de la sumida cofradería de la Veracruz.

Amás de los asaos, recurrentes en tola zona, en Valdetorres al llegar Selmana Santa ellabórense los hornazos. Ye como una especie de bizcuechu fechu cola masa del pan y farina, azucre, naranxa, llimón y los ingredientes que cada cual incorpore, nesto cada unu tien la so receta, qu'en munchos casos caltiénse de callao en caúna de les families. Rematar con güevos cocíos, lo que-yos confier el so aspeutu carauterísticu. Tamién yera costume que'l sábadu anterior al domingu de Ramos, grupos d'amigos y families enteres baxaren a comer el hornazo al Sotu. Esta paraxa yá nun esiste tal que se caltuvo hasta va unos años, pero siempres a veres del Jarama hai sitios magníficos pa este y otros menesteres. Tamién yera bien típicu'l día de Tolos Santos, el 1 de payares que s'axuntaren grupos d'amigos en dalguna casa pa faer y tastiar los puches, una especie de farrapes feches con agua, farina, azucre, anís en granu y afataos con corruscos de pan frito.

En Valdetorres de Jarama hai dos guarderíes (una pública y una privada) y un colexu públicu d'educación infantil y primaria.

Valdetorres de Jarama ta asitiáu na ruta más curtia ente los llugares santos de Caravaca de la Cruz y Santu Toribio de Llébana.

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Valdetorres de Jarama.
• Páxina web oficial del Conceyu de Valdetorres de Jarama
• Archivo Históricu de Valdetorres de Jarama
• Institutu d'Estadística de la Comunidá de Madrid > Ficha municipal Archiváu 2016-03-04 en Wayback Machine
• Institutu d'Estadística de la Comunidá de Madrid > Nomenclátor Oficial y Caleyeru (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).