Puente la Reina

La tradición diz que'l nome de Puente la Reina provién de la ponte románica sobre'l ríu Arga, que foi mandáu construyir nel sieglu XI por una anónima reina de Navarra. Xeneralmente faise referencia a qu'esta reina foi Doña Mayor, esposa de Sancho'l Mayor o Doña Estefanía, muyer de García'l de Nájera.

Dellos etimoloxistes disienten de la tesis tradicional y asina José María Jimeno Jurio creía que'l nome derivaba d'un orixinariu Pons Rune, onde Runa sería'l nome que d'antiguo tenía'l ríu Arga, deriváu de la mesma de Iruña, el nome en llingua vasca de Pamplona.

El nome que se daba en llingua vasca a la llocalidá, Gares, dexó d'utilizase al empar que sumía l'usu del euskera na contorna. El nome caltener hasta l'actualidá principalmente pol testimoniu escritu que dexó'l cronista navarru José de Moret nel sieglu XVII y por dellos topónimos menores de la contorna (p.ej. Garesbidea, camín de Gares, nel cercanu pueblu d'Uterga). Ye posible que'l topónimu sobreviviera oralmente hasta principios del sieglu XX ente dellos habitantes de la zona. Na segunda metá del sieglu XX recuperóse'l nome de Gares como nome de la llocalidá n'euskera y anguaño ye cooficial. Sobre'l so orixe etimolóxicu, ye enigmáticu, dalgunos creen que tien que ver cola pallabra gari (trigu) y traducir por trigales.

Coloquialmente a la llocalidá llámase-y Puente. Los sos habitantes son denominaos puentesinos/as. N'euskera utilízase'l xentiliciu garestarra.

 

La villa de Puente la Reina ta asitiada na parte central de la Comunidá Foral de Navarra, al sur de la Sierra del Perdón, nel Valle de Valdizarbe a una altitú de 344 msnm. El so términu municipal tien una superficie 39,7 km² y parte con pel norte colos conceyos de Belascoáin y Zabalza; Pel Sur col de Mendigorria; Pel oeste colos de Guirguillano, Mañeru y Artazu: y pel este colos d'Obanos y Legarda.

Población asitiada sobre terraces fluviales y montes, que faen que la orografía sía abrupta. Cultivos cerealísticos, vide y olivo, con enclín creciente al regadío cola recién inauguración de la Canal de Navarra qu'aprovecha les agües del Pirinéu recoyíes nel Banzáu de Itoiz. El ríu Robu trescurre pol Valle llegando a desaguar nel Arga dientro del términu municipal. Tamién s'atopen el ríu Saláu y los regueros de Nekeas. La mayor elevación, al norte del términu, ye'l picu Ekoien, con 923 msnm d'altor.

Suelo compuestos d'arenisques, limonites, yelsos y magras, predominando los pardocalizos.

Clima mediterraneu, con una media de precipitaciones añales de 593 mm, y una temperatura medio añal que bazcuya ente los 11 °C y los 14 °C.

El paisaxe ta fuertemente antropizado. Ente les especies arbóreas atopamos: Coníferes, quejigales, chopos, carrasca, coscojares y enebrales alternando con monte baxu y tierres de llabranza.

Dientro de la fauna destaca la presencia del xabalín y el corzu amás de diverses especies d'aves rapazos, perdiz colorada, gatu montés, gineta, melandru y foina. Diverses variedaes d'anfibios y nel ríu Arga, práuticamente toles especies d'agua duce de Navarra, quitando'l salmón.

Santiago, la Población, San Pedro, Zubiurrutia, Aloa. Desenvolvimientos modernos en Zabalzagain, Nekeas y la Fonte de Granar. Plan Xeneral d'Ordenación Urbana de próxima aprobación.

Esisten dellos xacimientos arqueolóxicos en Puente la Reina que faen pensar nuna temprana ocupación humana del territoriu de Valdizarbe. Mui cerca, en Mendigorria, les ruines de Andelos, ciudá romana.

A finales del sieglu XI, coles lluches ente'l primitivu Reinu de Pamplona y el de Castiella como fondu, y la política de repoblación con xentes del norte contra l'enemigu común musulmán, el Rei Alfonsu I el Batallador dio Carta Puebla a una población de francos por que vinieren establecese nos márxenes del ríu Arga nel allugamientu de l'antigua aldega vascona de Garesch, Garex o Garez ("Trigales", según delles fontes). En 1122 concédese-yos el Fueru d'Estella. L'intre del Camín de Santiago, facilitáu pola construcción de la ponte románica por Reinar Doña Mayor, favoreció'l florecimientu del comerciu. Yá s'atopa reseñáu por Aymeric Picaud el fechu de que ye en Puente la Reina onde se xunten los caminos francés y de Jaca pa llegar a Santiago. Otorgar darréu'l títulu de villa y celébrense cortes en delles ocasiones.

Se documenta la presencia de la Orde de los Templarios, a quien Alfonso'l Batallador dexara n'heriedu tolos sos territorios. Como nun s'aceptó esi testamentu, Navarra dixebrar d'Aragón nomando Rei a García Ramírez, el Restaurador que, sicasí, siguió favoreciendo al Temple, a quien el nuevu monarca dona'l llugar puentesino de Murugarren, hasta la estinción de la Orde en 1312 cuando los sos bienes y miembros pasen a la Orde de los Hospitalarios (los cualos nun tomen posesión hasta 1443).

Hubo sulevaciones mientres la Guerra de la Independencia, según na Guerra Realista. Mientres les guerres carlistes, la población caltúvose lleal a Don Carlos, llegando a producise enfrentamientos armaos nes proximidaes, como la "aición de Puente la Reina" ente los xenerales cristinos Mina y Fernández de Córdova contra les partíes del Xeneral Moreno. Atópense les ruines del fuerte cristino Infanta Isabel nel allegante Cuetu de San Guillermo, xunto a la Ermita de Arnotegui, y escontra el cual apunten les troneres qu'entá pueden trate nes muries de la Cai del Crucifixu. Mientres la Tercer Guerra Carlista, los enfrentamientos fueron ente'l xeneral lliberal Moriones y el carlista Ollo. En 1874, el mesmu Don Carlos VII establez el so cuartel xeneral nel Palaciu del Patrimonial, hasta qu'abandona la población pa la defensa d'Estella. Hasta va poques décades yera frecuente atopar restos de munición pola contorna del Conventu del Sancti Spiritus.

Estos son los últimos alcaldes de Puente la Reina:

• Ilesia Parroquial de Santiago (s. XII). Nel so interior, talla románica en madera del apóstol Santiago'l Mayor que, por tar cubierta de sarriu cuando s'afayó, ye conocida como "Beltza" (negru). Talla de la Virxe del Rosario; de San Bartolomé, en piedra; ricu retablu barrocu. Tibores chinos de la Dinastía Ming nel presbiteriu.
• Ilesia del Crucifixu (S.XII). Perteneció a la Orde de Malta; dende 1919 pertenez a la Congregación de los Sacerdotes del Sagráu Corazón de Jesús/PP. Reparadores/Dehonianos. Nel so interior, un magníficu Cristu góticu d'orixe xermánicu, con una orixinal forma de Y.
• Ilesia de San Pedro. Nel so interior la Virxe del Puy, más conocida por Virxe "del Txori" por una lleenda del sieglu XIX.
• Conventu de los comendadores del Sancti Spiritus de Zubiurrutia, del sieglu XIII.^[5]
• Ermita de San Martín de Gomacin, prerrománica, cercana al Señoríu de Villanueva.

 

• Ponte románica sobre'l ríu Arga, que da nome a la villa, pol qu'escurre'l Camín de Santiago. Foi construyíu con tal propósitu nel sieglu XI probablemente por orde de doña Mayor, esposa del rei Sancho'l Mayor, o doña Estefanía, esposa del rei García de Nájera.

El so llargor ye de 110 metros, por onde escurre una calzada de 4 metros d'anchor, ente que ta sosteníu sobre 7 arcos de mediu puntu, unu d'ellos so tierra, y 5 pilastres.

Ende guardábense imáxenes de Santos pa la devoción de los pelegrinos. Tamién consta la esistencia d'un Crucifixu y una Cruz de piedra, según un llugar destináu a les llimosnes que pelegrinos y visitantes destinaben a los presos de la cárcel. Estes espresiones sociu-culturales fueron sumiendo col pasu de los sieglos. Delles pieces entá se caltienen, magar non nos sos llugares d'orixe, y la ponte preséntase güei como símbolu d'una población antigua y al empar moderna estrechamente amestada a la relixón. Nel centru había, hasta 1834, una fornica con una imaxe de la Virxe del Puy, onde s'asitia la lleenda del txori (el paxarín, n'euskera).

• Muralla medieval con torrexones, arrodiando'l cascu históricu.
• Casa del Venceyu, d'estilu italianu y allegante a la ponte.
• Palaciu del Patrimonial: edificiu d'estilu italianu na Cai Mayor, residencia histórica del Fiscal defensor del patrimoniu del Rei de Navarra ante la Cámara de Comptos.
• Restos del Fuerte Infanta Isabel, fortificación construyida pol exércitu lliberal nel sieglu XIX xunto a la ermita de Arnotegui (Obanos).
• Restos del palaciu real de Granar, onde pasaben temporaes los monarques de la dinastía Evreux.

Escontra'l s. XII edificóse xunto a la ponte una ciudá de trazu rectangular, con una cai mayor y otros dos calles aproximao paraleles flanqueadas por cases ya ilesies. La ponte dio asina nome al pueblu.

Puente la Reina atópase na zona de la Navarra Media, de cuenta que xeográfica y culturalmente foi una zona de transición ente la tipoloxía navarra pirenaica y la de la ribera. Hasta bien entráu'l sieglu XIX, l'euskera yera la llingua que se falaba en tou Valdizarbe, perdiéndose'l so usu casi por completu a principios del XX, pola mor del trasiegu xeneráu poles guerres y polos trabayadores foranos del ferrocarril del Carrascal. Güei día hai un repique de falantes favorecíu polos programes de euskaldunización que se lleven a cabu dende'l Gobiernu de Navarra. Mui cerca, en Uterga, l'Abá Juan de Bearin escribe en 1621 un pequeñu tratáu de lliturxa y un catecismu. Neses feches (1635) llegar a prohibir pol Obispáu de Pamplona la predicación nuna llingua distinta del euskera, so pena d'escomunión.

Como la base de la so economía foi y ye l'agricultura, la mayoría de les manifestaciones culturales tien enforma que ver colos ciclos del campu, según coles tradiciones llaborales propies d'esti mediu. Se documenta la presencia de xudíos y escoses ente la población puentesina hasta bien entráu'l sieglu XIV. Cuntaben con un barriu propiu y sinagoga. Hai de solliñar, ente la población hebrea, a la familia Bergerac. Nel añu 1328, arriendes de la muerte de Felipe'l Formosu de Francia y Navarra, prodúcense violentos pogroms na población.

Polo que respecta a l'arquiteutura y l'urbanismu, el cascu históricu foi declaráu Bien d'Interés Cultural. Puente la Reina ye un exemplu claru de villa medieval fortificada, de planta rectangular, con cais rectes y edificios calidable. Asemeyar a les bastíes franceses, abondoses na vecina Aquitania, y el tipu de construcción ye'l mesmu de la casa navarra autóctona, con zócalo de piedra, fábrica de lladriyu enfoscáu y teyáu a dos o cuatro agües. Delles cases nobles blasonadas partir pola villa, destacando ente elles la Casa del Venceyu y el Palaciu del Patrimonial. La Cai Mayor coincide nel so trazáu col Camín de Santiago, y va desaguar a la ponte románica que da nome a la Villa. A ésta aflúin diverses "belenas" (n'euskera, subprincipal) que comuniquen coles cais qu'arredolen el llenzu de la muralla. Esta muralla atopábase jalonada por torrexones entá güei posibles d'almirar. La villa cerrar mientres la nueche con unes puertes güei sumíes, nel intervalu de cuarenta campanaes qu'hasta apocayá se siguíen tocando cada tarde. Pela rodiada ta la Fonte de Granar y un palaciu real que perteneció a Carlos III el Noble, de la dinastía de Evreux, agora sumíu.

Coral Emilio Arrieta

Fundada en mayu de 1985. Anguaño ta compuesta por una ventena de cantantes.

Unión Musical Puentesina

Fundar n'abril de 2008 por músicos de la llocalidá y contorna y promovida por una asociación musical. Anguaño compuesta por una ventena de músicos. Ye dirixida por Joaquín Narizada.

Destaquen los vinos que s'ellaboren nel Señoríu de Sarría, de bien alta calidá, según el clarete carauterísticu de la D.O. Valdizarbe, que se comercializa nes cooperatives de la llocalidá.

Les fabes poches, los pimientos, tomates, espárragos y otres verdures anúnciennos que tamos cerca de la zona de la ribera, con una fertilidá especial. Ye carauterísticu'l cultivu d'alholva y el tomillu. Atópense quesos de la vecina sierra d'Urbasa.

Abadejada, costielles de pastenco al sarmiento, corderu en fritada y en chilindrón, magras con tomate y poches de Campollano. Otra manera, la xata navarra nel capítulu de carnes y la trucha con xamón o'l bacaláu al ajoarriero conformen lo más carauterístico de la gastronomía autóctona.

 

En Puente la Reina conflúin les rutes xacobees francu-navarra y francu-aragonesa, procedentes, respeutivamente, de Roncesvalles y Somport. Los historiadores sostienen que ye na villa de Puente la Reina-Gares onde efeutivamente los dos rutes principales, que non úniques, xunen el so trazáu dende Puente la Reina dando orixe al camín de Santiago Francés que llega hasta Santiago de Compostela.

La unión de los dos caminos más transitaos ye anunciada por un monumentu al Pelegrín, artificialmente puestu dende'l cual enfusa sol arcu de la Ilesia del Crucifixu, crucia la carretera y percuerre la cai Mayor hasta la bella ponte románica de siete güeyos, construyíu sobre'l ríu Arga por reinar doña Mayor pa serviciu de los pelegrinos. La estructura de la población ye de tipo bastida con trés calles paraleles; entá pueden trate ente les cases dellos torrexones de les sos muralles al sur de la villa.

Ente'l so mancomún monumental destaca la Ilesia de Santiago, construyida nel sieglu XII y ampliada darréu. Tien una bella portada románica con influencies morisques, planta de cruz llatina y bóvedes de crucería estrellada.

La Ilesia del Crucifixu, románica tardida del sieglu XII, foi ampliada nel sieglu XIV. La so fundación deber a los caballeros templarios qu'instalaron l'albergue.

Tamién dignos de mención son la so gran ponte medieval de cinco arcos, la Ilesia de San Pedro, del sieglu XIV, y el Conventu de Comendadores del Sancti Spiritus.

Puente la Reina, encruz vital de caminos y xente, llueu s'arriqueció económica y culturalmente. Amuesa d'ello ye la Ilesia del Crucifixu tardorrománica construyida polos templarios a metá del sieglu XII, qu'acueye la Virxe con Neñu del sieglu XII y un bellísimo Crucificáu góticu, proveniente d'Alemaña, llamativu pola forma de Y que tien la so cruz. La cai Mayor ye cai y arte al empar: arquiteutura popular con cases blasonadas, palacios, comercios d'artesanos,... La ilesia de Santiago'l Mayor, de final del sieglu XII y reconstruyida nel XV, amuesa la so portada romana y les talles gótiques de San Bartolomé y de Santiago Beltza, denomináu asina pol color escuru que tenía primero que se restaurara. "Y dende equí tolos caminos a Santiago fáense unu solu".

La lleenda de la "Virxe del Txori". Una de les ilesies del pueblu, la de San Pedro, guarda nel so interior una guapa imaxe de la Virxe del Puy. Sentada col Neñu en brazos, de piedra policromada y de tradición gótica, anque según escritos la so antigüedá ye similar a la de la ponte (s. XVI).

Cunten que nos sos oríxenes, la efixe mariana taba asitiada nuna pequeña capiya dientro del torrexón central de la ponte. Tolos díes, un paxarín coyía agua del ríu nes sos ales y llavaba la cara de la Virxe. D'ende qu'esta Virxe del Puy llámese tamién Virxe del Txori (que, n'euskera, significa "páxaru").

Escontra 1843 la torre central de la ponte foi baltada y la estatua de la Virxe treslladar a la parroquia de San Pedro.

El conceyu cunta col Club Deportivo Gares, con un equipu de fútbol masculino y otru femenín. En 2017 producióse l'ascensu a Tercer División, categoría na que se va estrenar na temporada 2017-2018. Tamién hai un equipu de baloncestu femenín nel qu'hai de dos edad Preinfantil y Cadete. Tocantes a instalaciones deportives esisten dos polideportivos, una piscina municipal y el frontón Zamariain.

• Fiestes de Santiago: 24 de xunetu al 30 de xunetu.
• Feries: Últimu fin de selmana de setiembre.
• Romería a San Martín de Gomácin: 1 de mayu y el fin de selmana próxima al 14 de setiembre.
• Fiestes de la mocedá: fin de selmana próxima al 15 de mayu.

• L'Obispu Rodrigo Jiménez de Rada, Primáu de Toledo y artífiz de la victoria nel añu 1212 de les tropes cristianes na batalla de Las Navas de Tolosa mientres la Reconquista.
• Emilio Arrieta, músicu, autor, ente otres, de la zarzuela "Marina".

• Navarra
• Llista de conceyos de Navarra

• Puente la Reina y Sarría na Hestoria. Alejandro Díez y Díaz, 1989.
• Puente la Reina, confluencia de rutes xacobees. José María Jimeno Jurío, 2000.
• Documentu d'analís y diagnósticu de la realidá integral de Puente la Reina-Gares, 2004 Axenda 21

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Puente la Reina.

•   Sitiu web oficial

•   Puente la Reina n'OpenStreetMap.