Llingües gbe

La mayoría de les persones de fala gbè llegaron dende l'este hasta los sos actuales allugamientos mientres delles migraciones ente los sieglos X y XV. Piénsase sicasí, que dalgunes de les persones de fala fla-ferá son los habitantes orixinales del área, que s'entemecieron colos inmigrantes de fala gbè, y la xente d'habla gen probablemente son inmigrantes d'orixe ga o fante. A finales del sieglu XVIII, munchos de los habitantes de fala gbe fueron esclavizados y llevaos al Nuevu Mundu, polo cual les llingües gbe collaboraron na nacencia de delles llingües criollas del Caribe.

Escontra 1840, dellos misioneros alemanes empecipiaron la investigación llingüística de les llingües gbè. Na primer parte del sieglu XX, l'africanista Diedrich H. Westermann collaboró de forma prolífica na conocencia y estudiu de la llingua gbè. La primer clasificación interna de les llingües gbè foi publicada en 1988 por H.B. Capo, siguida d'una fonoloxía comparativa en 1991. Les llingües gbè son tonales y aislantes y l'orde básicu de les pallabres ye Suxetu Verbu Oxeto.

L'área de les llingües gbè ta llindáu al oeste pol ríu Volta en Ghana y al este pol ríu Weme en Nixeria. El llende norte atopar ente los 6 y 8 graos de llatitú y el llende sur formar la mariña del Atlánticu. Los idiomes falaos nes cercaníes son principalmente otres llingües kwa, sacante pel este y el nordeste, onde se fala la llingua yorùbá. Al oeste, fálense les llingües ga-dangme y les llingües potou-tano. Al norte, fálense les llingües adele, aguna, akpafu, lolobi, y yorùbá.

Les estimaciones sobre'l númberu total de falantes d'estes llingües varia considerablemente, Capo (1988) da un envaloráu modestu de cuatro millones, ente que Ethnologue de SIL (15ava edición, 2005) da un envaloráu d'ocho millones. Les llingües más falaes son la efe (en Ghana y Togu) y fon (en Benín y l'este de Togu) con tres millones y 1,7 millones de falantes respeutivamente. La llingua efe utilizar nos estudios formales nes escueles secundaries y universidaes en Ghana, y tamién ye una llingua utilizada en non oficialmente n'educación en Togu. En Benín, les llingües folia (740 000 falantes) y fon fueron dos de les seis llingües nacionales escoyíes en 1992 pol gobiernu pa la enseñanza d'adultos.

Les cinco llingües o bloques dialeutales más importantes son:^[2]

Nome	Nomes alternos	Falantes	Dellos dialeutos	Rexón
Efe	Ewe, vhe, ewegbe	ca. 3 000 000	Anlo, kpando, ho, fodome	Metá inferior de Ghana, al este del ríu Volta; al suroeste de Togu
Xen	gue, mina, gengbe	ca. 400 000	Glijí, anéxɔ, agɔ́i	Lago Togu, cercaníes d'Anexu |----- style="text-align:left;"	Ajá	Ajágbè, adja	ca. 1 300 000	Dogbó, stádó, hwe, sikpí	Togu, área de Folia a lo llargo del ríu Monu y tierra adientro |----- style="text-align:left;"	Fon	Fongbe, popo	ca. 1 700 000	Gungbe, kapsɛ, agbóme, maxí, wéme	Sureste de Togu, Benín, al oeste del ríu Weme y a lo llargo de la mariña |----- style="text-align:left;"	Fla-ferá	Fla, offra	ca. 400 000	Alada, tɔli, tɔfin, phelá, phla, ayizɔ, tsáphɛ, kotafon	Togu y Benín a lo llargo de les costar y pela redolada del llagu Ahéme

El continuu de dialeutos foi llamáu 'ewe' nel so conxuntu por Westermann, el más influyente escritor sobre esti grupu de llingües, quién utilizó'l términu 'ewe estándar' pa referise a la forma escrita de la llingua. Otros escritores denominaron al grupu como 'Folia', como'l nome del llinguaxe llocal del área Folia-Tado en Benín. Sicasí, l'usu d'esti nome pal grupu de completu de llingües nun ye aceptáu por munchos falantes y tamién produz tracamundiu. Dende l'establecimientu d'un grupu de trabayu nel Congresu de Llingües d'África Occidental en Cotonú, en 1980, La propuesta de H. B. Capo sobre'l nome y clasificación de les llingües foi xeneralmente aceptada: 'gbe' , que ye la pallabra que significa 'legua/dialeuto' en caúna de les llingües .^[3]

Greenberg, basándose nos trabayos de Westermann (1952), asitió les llingües gbe dientro de la subfamilia kwa de les llingua Níxer-Congu.^[4] Magar la definición de la caña camudó nos últimos años, les llingües gbe siguen siendo consideraes parte d'elles y anguaño tán clasificaes como sigue:^[5]

• Níxer-congu
  • Volta-Congu
    • Gbè

Esisten discrepancies sobre la posición de les llingües gbè pa dellos autores tán más rellacionaes coles llingües kwa ente qu'otros autores asitiar dientro de les llingües Volta-Níxer.^[6]

Munches de les llingües gbe tán estrechamente rellacionaes. Basándose n'estudios comparativos, Capo (1988) estrema les llingües gbe en cuatro grandes grupos, onde cada grupu, lloñe de formar una unidá uniforme, ta formáu por munchos dialeutos variaos. Amás les llendes ente los grupos non siempres tienen gran diferenciación.

Les llingües gbè son llingües tonales, esisten tonos léxicos (lexemes con toenmas) y tonos sintácticos (gramemas tonales). Na descripción de les gbè falar de 11 tonos, 5 tonos de nivel (extra-altu [´´], alto [´], mediu [ ], baxu [`], extra-baxu [``]) y 6 tonos de contorna (ascedente baxu-mediu, ascendente mediu-altu, ascendente so-altu, descendente altu-mediu, descendente mediu-baxu, descendente alta-baxu). Nenguna llingua gbè tien los 5 tonos de nivel sinón solu algnos d'ellos, y lo mesmo pasa colos tonos de contorna.

Les llingües gbè son altamente analítiques y les pallabres presenten poques variación morfolóxica. De fechu categoríes como'l númberu o la definitud espresar por aciu clíticos asitiaos tres el nome y non como afixos morfolóxicos.

Les llingües gbè amuesen órdenes aparentes de nucleu-complementu y complemento-nucleu. Esto llevó a dificultaes y desalcuerdos nos llingüistes sobre l'orde básicu. Joseph Greenberg y otros describieron estes llingües como llingües de nucleu final y SOV y otros autores tamién. Sicasí l'orde SOV atópase nes formes de perfectu, ente que nes d'imperfectu atópase SVO. Les oraciones siguientes inclúin el verbu 'mercar' (xɔ̀, plè, flè) en pretéritu perfectu, y amuesa un orde SVO (siendo l'oxetu 'bicicleta'; kɛ̀kɛ́, ..., gasɔ́):^[7]

(1a) dàwé lɔ́ xɔ̀ kɛ̀kɛ́ [Gungbe]

(1b) dáwé ɔ́ xɔ̀ kɛ̀kɛ́ [Fongbe]

(1c) dàwé á plè kéké [Gengbe]

(1d) ɲúʦo á flè gasɔ́ [Ewegbe]

home DET mercar.PERF bicicleta ::'L'home mercó una bicicleta'

Les mesmes oraciones en futuru tienen un orde SVO con un auxilar antes del verbu:^[7]

(2a) dàwé lɔ́ ná xɔ̀ kɛ̀kɛ́ [Gungbe]

(2b) dáwé ɔ́ ná xɔ̀ kɛ̀kɛ́ [Fongbe]

(2c) dàwé á lá plè kéké [Gengbe]

(2d) ɲúʦo á a flè gasɔ́ [Ewegbe]

home DET FUT mercar bicicleta ::

'L'home va mercar una bicicleta' Sicasí, con un aspeutu imperfeutivu l'orde ye SOV como s'aprecia nes siguienes oraciones:

(3a) dàwé lɔ́ tò kɛ̀kɛ́ xɔ̀ [Gungbe]

(3b) dáwé ɔ́ ɖò kɛ̀kɛ́ xɔ̀ [Fongbe]

(3c) dàwé á lè kéké plè [Gengbe]

(3d) ɲúʦo á lè gasɔ́ plè [Ewegbe]

home DET IMPERF bicicleta mercar

'L'home ta mercando una bicicleta'

Estos fechos enzancaron la indentificación del orde básicu, esisten distintos propuestes pero argumentar que la más satisfacitoria consiste en suponer que son llingües de nucleu inicial y que tanto l'orde SOV como l'orde nucleu-complemento ye la resultancia de movimientos sintácticos subsiguientes que falsien l'orde intrínsecu de los componentes.

Los numberales en distintes llingües gbè son:^[8]

GLOSA	Ewe-Fon			Otros							PROTO- GBÈ
	Ewe	Fon	Maxi	Folia	Xen	Kotafon	Saxwe	Xwla	Xwla Oc.	Waci
'1'	èɖé	ɖě	ɖèé	yɖé	èɖě	ɖok͡po	ɑ̀ɖé ɖók͡pó	òɖě / lók͡pō	lók͡pó	ɖeka	*-ɖy+k͡po
'2'	èvè	we	òwè	èvè	èvè	àwè	òwê	ōwè	ɔ̀wè	(y)ve	*-βy
'3'	ètɔ̃	atɔ̃	ɔ̀tɔ̃̀	etɔ̃̂	ētɔ̃̀	àtɔ̃̂	ɑ̀tɔ̃̂	ōtɔ̃̀	ɔ̀tɔ̃̀	(y)tɔ̃̀	*-tã
'4'	ènè	ɛnɛ	ɛ̀nɛ̀	enɛ̀	ēnɛ̀	ènɛ̀	ɛ̀nɛ̃̂	ēnɛ̀	ɛ̀nɛ̀	(y)ne	*-nɛ
'5'	àtɔ̃	atɔ̃́ː	àtɔ̃́	atɔ̃	àtɔ̃́ː	àtɔ̃́	ɑ̀tṹ	àtɔ̃̄ː	àtɔ̃́	(a)tɔ̃́	*à-tɔ̃
'6'	àdẽ́	ayizɛ̃́	ayizɛ̃	adɛ̃	ādɛ̃́	aɲizɛ̃	ɑ̀dɛ̃́	ātrók͡pō	àtroók͡pó	(a)dẽ́	*-yizɛ̃ *-dɛ̃́
'7'	adrẽ́	tɛ̃́we	tɛ́ːwè	adɾɛ	ǎdrɛ̃́	tsĩ́ã̀wè	ɑ̀tʃówê	ācíòwè	àcówè	(á)dlẽ́	*-tɔ̃+βè -drɛ̃́
'8'	èɲí	tã́tɔ̃	tã́tɔ̃̀	yɲĩ	ēɲí	tsĩ́ã̀tɔ̃̂	ɑ̀tɾótɔ̃̂	àtĩ́tɔ̃̀	àtsítɔ̃̀	(y)ɲí	*tɔ̃+tã -ɲí
'9'	aʃíeké	tɛ̃́nɛ	tɛ̃ːnɛ̀	ɲíɖy	ēɲíɖé	tsĩ́ɛ̀nɛ̀	ɑ̀tʃɛ̃́nɛ̃̂	àcíɛ̀nɛ̀	àtsíɛ̀	(y)asiɖeka	*-tɔ̃+nɛ
'10'	èwó	wǒ	òwó	ewó	ēwó	emewó	òwō	ōwóé	ɔ̀síɔsí	(y)wo	*-wo(y)

• Aboh, O. Enoch (2004) The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa) New York etc.:Oxford University Press.
• Amenumey, D.Y.K. (2002) History of the Ewe. Retrieved May 11, 2005.
• Ansre, Gilbert (1961) The Tonal Structure of Ewe. MA Thesis, Kennedy School of Missions of Hartford Seminary Foundation.
• Ameka, Felix Kofi (2001) 'Ewe'. In Garry and Rubino (eds.), Fact About the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present, 207-213. New York/Dublin: The H.W. Wilson Company.
• Capo, Hounkpati B.C. (1981) 'Nasality in Gbe: A Synchronic Interpretation' Studies in African Linguistics, 12, 1, 1-43.
• Capo, Hounkpati B.C. (1988) Renaissance du Gbe: Réflexions critiques et constructives sur L'EVE, Le FON, Le XEN, l'FOLIA, Le GUN, etc. Hamburg: Helmut Buske Verlag.
• Capo, Hounkpati B.C. (1991) A Comparative Phonology of Gbe, Publications in African Languages and Linguistics, 14. Berlín/New York: Foris Publications & Garome, Bénin: Labo Gbe (Int).
• Cust, Robert Needham (1883) Modern Languages of Africa.
• Duthie, A.S. & Vlaardingerbroek, R.K. (1981) Bibliography of Gbe - publications on and in the language Basel: Basler Afrika Bibliographien.
• Gordon, Raymond G. Jr. (ed.) (2005) Ethnologue report for Gbe. (Ethnologue, 15th edition.) Retrieved May 11, 2005.
• Greenberg, Joseph H. (1966) The Languages of Africa (2nd ed. with additions and corrections). Bloomington: Indiana University.
• Greene, Sandra Y. (2002) Sacred Sites: The Colonial Encounter. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 0-253-21517-X (online version Archiváu 2004-09-19 en Wayback Machine)
• Henrici, Ernst (1891) Lehrbuch der Ephe-Sprache (Ewe) Anlo-, Anecho- und Dahome-Mundart (mit Glossar und einer Karte der Sklavenküste). Stuttgart/Berlín: W. Spemann. (270 p.)
• Lefebvre, Claire (1985) 'Relexification in creole genesis revisited: the case of Haitian Creole'. In Muysken & Smith (eds.) Substrate versus Universals in Creole Genesis. Amsterdam: John Benjamins.
• Kluge, Angela [2000] 'The Gbe language varieties of West Africa – a quantitative analysis of lexical and grammatical features'. [unpublished MA thesis, University of Wales, College of Cardiff].
• Pasch, Helma (1995) Kurzgrammatik des Ewe Köln: Köppe.
• Stewart, John M. (1989) 'Kwa'. In: Bendor-Samuel & Hartell (eds.) The Niger-Congo languages. Lanham, MD: The University Press of America.
• Westermann, Diedrich Hermann (1930) A Study of the Ewe Language London: Oxford University Press.

•   Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Llingües gbe.