Otxandio

El nome del pueblu apaez documentáu per primer vegada nel sieglu XII como Ochandio nel fueru qu'dio Sancho'l Sabiu de Navarra al Duranguesado. El villazgo sería-y concedíu a la llocalidá a empiezos del sieglu XIII.

Otxandio, n'euskera Otxandio, ye un antropónimu de los formaos por un nome, xuníu al sufixu "-anu", que paez d'orixe llatín. Según filólogos como Julio Caro Baroja o L. M. Mujika los topónimos vascos qu'acaben na terminación "-anu" son na so mayor parte frutu de la evolución del sufixu llatín "-anum". N'orixe esti sufixu "-anum" solía dir xuníu a un nome propiu ya indicaba una propiedá de calter rústicu. Nel casu de Otxandio, el nome qu'apaez nel topónimu paez ser Ochoa Handia, nome vascu que puede traducise como "el gran Llobu" o "Lope'l Grande". Quiciabes el nome podría tar rellacionáu con dalgún de los Señores de Vizcaya, que llevaron el nome de Lope. Otxandio foi mientres sieglos la puerta d'entrada y salida de Vizcaya.

L'actual nome vascu y oficial de la población, Otxandio, ye frutu, per un sitiu de la evolución fonética del primitivu Otxandio, perdiéndose la "n" intervocálica (un fenómenu común socedíu nel euskera de los últimos sieglos): Otxandio -> Ochandiao -> Ochandio; y per otru llau de l'adaptación del topónimu a les modernes regles ortográfiques del euskera: Ochandio -> Otxandio. En castellán caltúvose la variante más antigua del nome como nome formal de la llocalidá.

En 1984 el conceyu modificó'l nome oficial del conceyu que pasó de ser Otxandio a Otxandio. Foi publicáu nel BOE en 1989.

El xentiliciu ye otxandiarra.

 

Otxandio asítiase l'aguada mediterránea de Bizkaia, na so parte meridional na llende con Álava, nes tierres altes qu'enllacen la sierra del Gorbea cola d'Anboto asitiándose al pie d'este y de la paraxa de Urkiola, de que'l so parque natural forma parte.

Asitiar a una altitú de 549 metros sobre'l nivel del mar nuna llanura mesetaria que percuerre'l ríu Urkiola de norte a sur.

La vía de comunicación principal ye la carretera BI-623 que xune la capital alavesa, Vitoria, con Durango. La BI-3542 xune la villa con Dima enllazándola cola N-240 Bilbao - Vitoria y cola autopista AP-1.

La distancia ente'l conceyu y la capital vizcaina ye de 46 km ente que con Durango, la cabeza d'a la contorna, dixébren-y 20 km y a Vitoria 25 km polo que la rellación cola capital alavesa ye bien grande.

Per carreteres locales enllazar con Mekoleta, y por un pequeñu ramal comunica col barriu de Olaeta (Aramaio).

La estación de ferrocarril más próxima ye la de Urbina (Álava), a 10 km .

Otxandio llenda colos siguientes conceyos, al norte con Abadiño y Dima, en Bizkaia y Aramaio n'Álava; al sur Legutiano (Álava); al este con Aramayona (Álava) y al oeste con Dima y Ubidea.

 

La villa de Otxandio asitiar na aguada mediterránea de Vizcaya, nun territoriu que fai de ponte ente los macizos del Amboto y del Gorbea.

Asitiada a una altitú que bazcuya ente 794 y 500 metros sobre'l nivel del mar. El principal ríu que percuerre'l valle ye'l ríu Urkiola, afluente del Zadorra, completando'l sistema hídricu los sos afluentes, principales el Iñola y el Olaeta, toos ellos de la cuenca del Ebro.

Cerca del nucleu de la villa atopa'l monte Motxotegi de 819 metros d'altitú. Pero los cume principal ye la del Amboto, de 1.331 metros, y les sos hermanes del Parque Natural de Urkiola bien cercanu al conceyu pero ensin que Otxandio tome parte nél.

Otxandio tien un clima fríu (llegóse a dicir que'l so nome podría provenir de "hotz" = "fríu" y "andi" = "grande") y lluviosu.

 

L'escudu d'armes de la villa de Otxandio representa una escena onde un llobu llevar a un neñu. Tres el llobu va una muyer y un caballeru en caballu con una llanza.

El motivu de la escena que se representa nel escudu foi utilizáu pa xustificar la etimoloxía del topónimu. Llobu n'euskera de diz "otso" y grande dizse "andi" pudiendo ser "otsa andi anu" (ano terminación llatina qu'indica propiedá) l'orixe del nome.

Otxandio fundóse como una villa defensiva dientro de la merindad de Durango nun allugamientu estratéxicu, na llende col territoriu alavés y xunto a la ruta que xunía'l pandu castellanu cola mariña cantábrica cruciando'l puertu de Urquiola. Acomuñada a esti conceutu tiense la primer mención escrita de la villa nel fueru de Durango, dau por Sancho'l Sabiu de Navarra en 1155. Recibió la carta puebla ente los años 1236 y 1254. En 1304, Diego López V de Haro, señor de Vizcaya, confirmó los fueros de la villa en Marañón, actu que repitieron darréu'l conde Tello en 1358, Xuan II de Castiella en Tudela de Duero en 1440 y Enrique IV de Castiella en Medina del Campo el 20 de xunu de 1456.

Otxandio ye una de les 14 villes que conformaben xunto cola ciudá d'Orduña y la Tierra Llana el Señoríu de Vizcaya. Ostentaba'l votu y l'asientu númberu 20 nes Xuntes de Guernica.

Les actividaes económiques rellacionaes col comerciu (arrieros, comerciantes...) según les distintes actividaes artesanales, ente les que destaca la ferrería (colos famosos "claves de Otxandio"), y les agrícoles ganaderes conformen la economía de la villa.

Les guerres de bandos tuvieron repercusión en Otxandio. Hai noticies de la batalla que llibraron en 1295 pola posesión del señoríu les tropes de Diego López de Haro contra les d'Álvaro Díaz de los Cameros, xuníu al infante don Juan y a María Díaz de Haro. En 1355, siendo señor de Vizcaya'l conde Tello, enfrentar en tierres de Otxandio tropes al mandu de Juan de Abendaño contra les de Pedru I de Castiella. Otres batalles dar en 1415, ente tropes de Abendaño y Juan Alonso de Múgica, y ente Gómez González de Furaca y Pedro de Abendaño (1437 y 1442).

La villa foi asientu de la nobleza del Señoríu que s'enfrentó pol control económicu y abrió disputes ente la sociedá urbana y la nobleza rural ente los sieglos XIV y XV.

Nel sieglu XV el conceyu de Otxandio enfrentóse judicialmente al guipuzcoanu d'Aramaio pol control de los terrenes conocíos como "El Llindáu". El 2 de xunu de 1457 otorgar a Otxandio el "l'usu, esfrute y aprovechamientu de dichu territoriu peronia, y ello, ensin canon, censu nin pensión dalguna a favor del Sr. De Aramayona" arreglando'l problema. Aun así, el conflictu poles camperes foi habitual mientres los sieglos XVI y XVII hasta que la villa entró a formar parte de la mancomunidá de camperes col Valle de Aramayona, Dima, Ceánuri y Villarreal de Álava. Una vegada rematáu'l pleitu de los camperes abrió'l de la esplotación maderera nel terrén de "El Llindáu", que foi resueltu a favor de Otxandio el 16 de xineru de 1663. La esplotación maderera foi clave pal desenvolvimientu económicu de la villa al dexar la espansión de la ferrería y ferrería qu'usaben la madera, convertida en carbón vexetal, como combustible.

La espansión económica basada na manufactura del fierro realizar mientres el sieglu XVIII y de resultes de la mesma dio un procesu de deforestación de los montes de la zona.

Los conflictos bélicos del sieglu XIX y los cambeos teunolóxicos que revolucionaron la metalurxa punxeron fin a la bonanza económica del fierro. Esto provocó'l regresu a l'actividá agraria y una migración de la población escontra otres villes y ciudaes onde se taba llevando a cabu la industrialización.

En 1860 propónse xunir la villa cola capital alavesa por aciu una vía ferrial. Pretendía fomentase l'actividá industrial apurriéndo-y una bon vía de comunicación pero'l proyeutu nun se llevó cabu. Aun así l'actividá industrial llogró caltenese en parte y nes primeres décades del sieglu XX inclusive llegó a recuperase.

Mientres la Guerra civil española de 1936 la villa caltuvo fiel a la llegalidá republicana. La vecina Álava sumar al golpe d'estáu quedando en manes de los sublevaos. Siendo Otxandio un pasu estratéxicu, el 20 de xunetu lleguen fuercies d'infantería y milicianos dende Bilbao al mandu del capitán Santamaría que son reforzaes a otru día con más soldades mandaos pol teniente coronel de infantería Joaquín Vidal Munárriz. Al pie de Otxandio deféndese'l pasu de Ubidea.

En Legutiano establécense les fuercies rebalbes a mandu del coronel Ortiz de Zárate xunto con fuercies de la Guardia Civil so les órdenes de Mario Torres. Estes fuercies tán compuestes fundamentalmente por falanxistes y requetés.

El 22 de xunetu, dos aviones Breguet XIX procedentes de la base militar de Recajo, en La Rioxa, marcaos con banderes de la república, bombardien la villa, en concretu la plaza de Andikona, causando 61 muertos ente la población civil y numberosu mancaos. Este foi'l primer bombardéu de la guerra civil.

La villa caltener en manes republicanes hasta la primavera de 1937, cuando'l xeneral Mola activó al ofensiva del norte y les brigaes de requetés navarres avanzaron dende Legutiano y Valle de Léniz los díes 1 y 2 d'abril escontra la llinia defensiva llamada «de Mekoleta», que los sos puntos principales yeren Motxotegi, la cota 811 y Miruregaina. Otxandio cayó'l 4 d'abril.

L'actividá industrial recuperar nos años setenta del sieglu XX, creándose nueves empreses ya instalándose otres n'especial dedicaes a la fabricación de bienes d'equipu, aparatos d'elevación y tresformaos metálicos.

Los terrenes conocíos pol apellativu de "El Llindáu" fueron históricamente apostaos pol conceyu de Otxandio a Aramayona.

El Llindáu, con una superficie de 600 hai, allugar ente'l nucleu de la villa de Otxandio y el barriu de Aramaio, Olaeta, yá n'Álava.

En 1457 Elvira de Leira, exerciendo de señora de Aramayona n'ausencia del so fíu, fai concesión del usu y esfrute de los terrenes d'El Llindáu a Otxandio, cesión ratificada más tarde pol so fíu Juan Alfonso de Múgica y Furaca. El documentu de la señora de Aramayona diz:

..nel dho nome del dho Juan Alfonso damos y conoscemos que dende agora d'equí p'arriba para siempre xamás, damos y apurrimos perpetuamente al Conceyu de la villa de Otxandio y a los vecinos y persones singulares del usu y frutu y aprovechamientu de toes o cualquier tierra o tierres y terrenes y frutos y frutales que lleven frutu y lleven y agües corrientes y estantes y yerbas y camperes de herbajos y abiyotes de robres y lio de fayes y d'otru cualesquier arbol de cualesquier natura nestos llenderos.

La cesión incorporaba un detalláu llende del terrén, polo que'l mesmu pasó a denominase "El Llindáu".

Aramayona reclamó en delles ocasiones l'usu y esfrute de les tierres y ello dio llugar a ensame de conflictos ente dambes villes.

Dende 1754 instauróse'l costume de la inspeición de los moyones que, al so entender, definen les llendes d'esti parte del conceyu, dalgunos de los cualos, fonte de pleitu y cercanos al conceyu de Otxandio, sumieron.

A finales del sieglu XIX, ante la pervivencia del conflictu, les Diputaciones Forales d'Álava y Vizcaya, col alcuerdu de los conceyos, encargaron un arbitraxe a la Diputación de Guipúzcoa que resolvió a favor d'Álava, decisión que nun aceptó Vizcaya.

A finales del sieglu XX allegar al Ararteko (defensor del pueblu vascu) pal resolución del históricu conflictu. Este resolvió estremar el territoriu ente Aramayona y Otxandio, pero la so decisión tampoco foi aceptada y el conflictu permanez.

Otxandio caltién nesi terrén les instalaciones de les escueles, les piscines y el polideportivu municipal, toes elles integraes nel nucleu urbanu.

Pliniu'l Vieyu yá dio noticies de la riqueza en fierro de la mariña cantábrica de la península Ibérica. Les mines d'Oiartzun y el puertu d'Easo son exemplos de la importancia del fierro vascu en tiempos del Imperiu Romanu. La bayura del mineral y los recursos, carbón vexetal y fuercia hidráulico, pa poder llograr el fierro dexaron una espansión d'esta industria que se basaba nes ferreríes y la so posterior ellaboración na ferreríes. Coles nueves formes de llogru del fierro, por aciu altos fornos, esta industria tradicional entró en crisis nel sieglu XIX.

L'allugamientu de la villa de Otxandio, xunto a un ríu, el Urkiola, calteníu por un bon réxime d'agües y a una amplia zona de montes de fayes y otres especies de les cualos llógrase un bon carbón vexetal, dio orixe, yá na Edá Media a una importante industria ferrona. Ensin escaecéi s'allugamientu metanes una importante ruta de comunicación.

La industria del fierro de Otxandio nun se paraba nel llogru del mesmu a partir del mineral nes ferrerías, sinón qu'avanzaba na so ellaboración en distintos preseos nes ferreríes onde s'ellaboraben distintos productos, principalmente clavos y ferradures.

La espansión del usu de fierro produció un aumentu del preciu del mesmu nel sieglu XVII que favoreció la multiplicación de ferrerías y fragües mientres tol sieglu XVIII llegando, na metá del mesmu, a 80 fragües pa la ellaboración de ferradures y clavos,y dos de cerrajería. La industria tuvo amestada a les families nobles de la villa.

Nel sieglu XIX empieza la producción de fierro por aciu otros métodos y esto fai que les ferrerías vaigan sumiendo. En principiu la producción de productu terminaos, que yera la principal del conceyu, aguantó'l embate, pero na década de los sesenta del XIX empiecen a cerrase les fragües de Otxandio al nun poder faer frente a les producciones realizaes coles nueves teunoloxíes metalúrxiques. Esto dio llugar a la perdida en gran midida d'esta actividá industrial. Al pie de esto'l fechu de la implantación del ferrocarril y la meyora de les comunicaciones per carretera fixeron que la ruta de Urkiola perdiera importancia.

L'actividá industrial caltúvose gracies a la creación de dalguna industria de manufacturación como Maidagán-Ocerín y Cía. o les fábriques de Remigio López de Heredia y de Juan Ignacio Vicinay. Na segunda metá del sieglu XX recuperar en gran midida a la actividá industrial.

Les actividaes económiques de los pobladores de Otxandio tuvieron amestaes al sector primariu y al de la industria, en concretu del fierro y de la manufactura matálica.

El sector primariu la riqueza de la tierra pola bayura d'agües fai que dende tiempos inmemoriales los habitantes de Otxandio dedicárense en parte a l'agricultura, a´´unque esta fuera de subsistencia, y a la ganadería, calteniendo nes cercanes campes de Urkiola les recielles d'oveyes y dexando caballos y vaques pastiar nellos. La esplotación maderera foi, y ye, una de les actividaes importantes d'esti sector, anque nun tiempu tuvo amestada a la producción de carbón vexetal y la industria ferrona.

El sector secundariu La tradición ferrona de la villa de Otxandio ye bien estensa. L'allugamientu de la villa nun llugar con abondosos montes y fuercia hidráulico pa mover los artiluxos de les ferrerías según el tar a cuerpu d'una importante vía de comunicación cercana a los xacimientos de fierro de Vizcaya fixeron que'l llogru y el trabayu del fierro fueren el motor económicu del conceyu hasta bien entráu'l sieglu XIX cuando les nueves teunoloxíes metalúrxiques apostraron les ferrerías al olvidu.

El resurdimientu industrial de mediaos del sieglu XX llevo a la villa de nuevu a l'actividá que nunca-y foi estraña, siendo l'actividá del tresformamientu y manufactura del metálica, la principal actividá económica.

El sector servicios históricamente'l sector se los servicios tuvo amestáu en Otxandio al fechu de que la villa atopárase asitiada al pie d'una importante ruta de comerciu. Cuando esta decayó los servicios llindar a los habitantes de Otxandio siendo estos bien llindaos.

La cercanía de la villa cola capital alavesa, falta pocu más de 25 km de Vitoria, fai que la mayoría de los servicios emprestar na mesma, quedando solo los básicos nel conceyu.

El sector hosteleru, con un bon númberu de restorán y dellos agospiamientos rurales, ta asitiáu na riqueza natural qu'arrodia'l conceyu, bien cercanu a los parques naturales de Urkiola y Gorbea.

Nel patrimoniu monumental de Otxandio ye ricu en cases palacio blasonadas, palacios rurales de porte impresionante y con importantes fachaes como la del edifico númberu 6 de callar Hospital o les cases de la cai Atekale, amás de les ermites de San Martín, la Nuesa Señora de los Remedios y la de San Roque, la de San Bernabé, pola cual faise una de les fiestes del conceyu, ta sumida. Tamién hai que destacar la cruz de términu denomada Cruz de Urigoiena.

• La ilesia parroquial de Santa Marina: Sobre un templu anterior nel sieglu XVI llevanta un nuevu edificiu d'estilu renacentista. La nave, de tipu basilical, ta cubierta por bóvedes de crucería. Tien dos capilla nos sos primer tramu significando los brazos del cruceru. Aportar por dos puertes d'estilu góticu, posiblemente provenientes del edifico anterior, que llucen dos talos gordones en piedra que formen una cruz na clave del arcu. El templu completar con dos naves llaterales y la sacristía d'estilu neoclásicu. Nel sieglu XVIII añader la torre campanariu d'estilu barrocu diseñada por Francisco Gogeascoa, con posible traza d'Ignacio Ibero, costeada con dineru procedente d'América. Tien una amplia base cuadrada con arcos ovijales con dellos pisos. Nuna pequeña fornica asitiada sobre unu de los arcos ta la imaxe de Santa Marina.

 

• Casa consistorial: Asitiada a nel llau norte de la plaza alza la casa consistorial d'estilu barrocu con planta cuadra de dos pisos construyida en 1733. Com amplies portalaes lluz na so fachada principal lluz tres escudos, el de Vizcaya, el de Castiella de los Austrias y el del conceyu. Los escudos son obra de Jerónimo Liermo. Nel ángulu esquierdu de la fachada principal hai un gran reló de sol con a lleenda llatina "Dies nostra sicut umbra traseunt" (los nuesos díes pasen como la solombra).

• Antiguu hospital: Construyíu en 1722 por orde de Domingo de Zaldívar ostenta na so fachada un gran escudu d'armes.

• Bolera: Una interesada edificación d'estilu neoclásicu construyida en 1861 aprovecha'l desnivel esistente dando abellu, nel pisu baxu, a la bolera (anguaño sala d'esposiciones) y sobre la mesma, al altor de la plaza cerráu esta pel so llau este, alluga un ampliu espaciu cubiertu y protexíu destináu al ociu nos díes de mal tiempu. La sala de la bolera ta caltenida por 12 columnes clásiques ente que cimera ostenta 6.

• Ermita de San Martín: Asitiada nel barriu de Zelaieta ye un pequeñu templu d'estilu góticu construyíu ente los sieglos XV y XVI. El so allugamientu, al pie del antiguu camín a Urkiola, metanes un monte de fayes da-y una singular guapura.

Les fiestes patronales de Otxandio celébrense'l 18 de xunetu n'honor de Santa Marina. El 11 de xunu celebrar nel barriu de Mekoleta les fiestes de San Bernabé. El tercer domingu de setiembre realiza la llamada "basabisita" que data del sieglu XVIII y ye resultáu de los conflictos que la villa vien calteniendo con Aramayona pola paraxa conocíu como "El llindáu". Trátase d'una visita a los moyones que marquen la llende del términu municipal.

 

Tocantes a xestión de residuos referir en Otxandio cabo la peculiaridá de qu'éstos son xestionaos per parte d'Álava, a pesar de que'l conceyu allugar en Bizkaia. Toles residuos treslladar a la provincia cercana pal so posterior recicláu, los envases llevar a la planta de clasificación d'envases y la materia orgánico procedente de los contenedores de basura, llevar a compostar a la planta de compostaxe asitiada nel Polígonu Industrial de Jundiz de la ciudá de Vitoria. Tolos refugos (aquello que nun ye reciclable) llevar al vertideru de Gardelegi (Vitoria).

Tamién ye apreciable como esiste nel pueblu una separación de la fraición orgánica, una fraición que tien dos métodos de xestión:

• Al traviés de contenedores: estos son cubos de color marrón, van acompañaos d'un cartelu informativu y ábrense con llave. Suel ser un métodu utilizáu por aquelles viviendes que nun pueden xenerar abonu propio en casa al nun tener xardín particular.
• Composteras comuñales: les composteras comuñales son otra forma de xestionar los residuos orgániques del conceyu, los residuos arramar al interior y la materia orgánico descomponse gracies a l'aición de los descomponedores residentes nel suelu sobre'l que s'asitia la compostera. Ye apreciable que'l númberu d'estos llugares ye bastante bultable nel pueblu, según qu'hai presente una compostera cerca de dalgún puntu de reciclaxe de residuos.

• Felipe Arrese Beitia (1841 - 1906), escritor y poeta.
• Koikili Lertxundi (1980 - ), futbolista profesional.
• Sabino Padilla (1958 - ), médicu deportivu.
• Dalmacio Langarica (1919-1985), ciclista.
• Bittor Kapanaga (1925-2011), escritor.^[10]
• Andres Iturzaeta Egia (1838-1912), escritor y cura.^[11]
• Carmelo Bernaola (1929-2002), compositor.
• Josu Zabala Ajuriaguerra (1954- ), músicu.^[12]

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Otxandio.
• Web del conceyu de Otxandio
• Herri-fola