Idioma hitita

Los pueblos hitita-luvitas paez qu'entraron n'Anatolia escontra'l final del tercer mileniu e.C. moviendo a la población autóctona que la so llingua nun yera indoeuropea. L'orixe de la so procedencia nun ta claru: seique vinieron del este pol Cáucasu o del sur de los Balcanes y Grecia. Un documentu en palaico fala del sol llevantándose del mar. Mientres el segundu mileniu e.C. el reinu hitita foi unu de los más poderosos nel Mediu oriente, cola so capital en Hattusa, l'actual Bogazköy, a unos 160 km al este d'Ankara, en Turquía. Les escavaciones de principios del sieglu XX dexaron afayar 25.000 tablillas de folla escrites munches d'elles en dos llingües: sumeriu y acadiu, y otres nuna tercera, desconocida hasta entós. El fechu de que s'usara'l calter cuneiforme pa les tres llingües dexó descifrar la nueva, llogrando asina desvelala como la llingua hitita, una llingua indoeuropea.

El material hitita antiguu puede topase en nomes propios y en dalgunos préstamos del dialeutu local recoyíos nes tablillas de Capadocia (correspondencia comercial n'asiriu de los colonos asirios que vivieron n'Anatolia, especialmente nel emporiu de Kültepe, cerca de l'actual Kayseri, ente c. 1900 e. C. y 1720 e. C.).

Les tablillas d'otros llugares fora de la capital hitita son rares, namái dellos exemplos atopáronse, como en Tarsu, Alalakh, Ugarit y Amarna. Esos afayos atestigüen la crecedera d'un gran Imperiu hitita, especialmente ente c. 1400 e. C. y 1190 e. C. L'antiguu hitita, el corpus d'escritos más antiguos d'una llingua indoeuropea, ye conocíu por delles tablillas calteníes nun "antiguu ductus" d'escritura que yera típicu de copies del Reinu antiguu (c. 1700 e. C.-1500 e. C.) La etapa entemedia llamada edá escura ente c. 1500 e. C. y c. 1400 e. C. ye descrita como'l periodu de la denomada llingua hitita media. La mayor parte de los testos hitites medios y antiguos tán calteníos en copies del periodu imperial posterior.

Los archivos de Bogazköy-Hattusa fueron afayaos en dellos llugares de la ciudadela, nel complexu del Gran Templu y na 'Casa sobre la llomba'. Anque la mayoría de los testos traten sobre asuntos relixosos (oráculos, himnos, oraciones, mitos, rituales y festividaes) tamién contienen material histórico, políticu, alministrativu, lliterariu y llegal. Amás de esos xéneros, hai un material usáu polos escribes para'l so trabayu d'enseñanza, qu'inclúi llistes de pallabres, nomes y prescripciones rituales, nos que se reflexa una refecha conocencia de los asuntos trataos. Los testos sumerios topaos nesos archivos pertenecen a esta clase de lliteratura. Pa los trataos y correspondencia con potencies estranxeres, usóse'l acadiu como llingua diplomática del periodu, lo que significa que tanto'l sumeriu como'l acadiu fueron llingües obligatories de conocencia pa les escribes, siendo dos de les ocho llingües topaes nos archivos hitites.

De primeres, la identidá indoeuropea del hitita foi escurecida por dos factores: la presencia d'un abondosu númberu de pallabres non indoeuropees y l'ausencia d'inflexón que s'esperara nuna llingua indoeuropea más antigua que'l sánscritu védicu o que'l griegu homéricu. Pero l'elementu exóticu nel vocabulariu ye fácilmente esplicable como'l sustratu d'un periodu enllargáu d'esposición a un mediu non indoeuropéu, anque nun hai esplicación convincente pa la sorprendente simplicidá del sistema morfolóxicu.

"Hitita" ye un nome modernu, escoyíu tres la (entá apostada) identificación del reinu de Hattusa colos hitites mentaos nel Antiguu Testamentu.

En testos multillingües atopaos n'allugamientos hitites, los pasaxes escritos na llingua hitita son precedíos pol alverbiu nešili (o nasili, nisili), "na llingua de Neša (Kaneš)", una importante ciudá primero que l'imperiu cayera. Nuna ocasión rexístrase Kanisumnili, "na llingua del pueblu de Kaneš".

Anque'l Imperiu Hitita componer de pueblos d'etnies y llingües diverses, l'idioma hitita foi usáu na mayoría de los testos seglares. Magar los argumentos sobre lo apropiao del términu, hitita caltúvose como la forma más usada, anque dellos autores prefieren el de "nesita".

Pa escribir utilizóse'l cuneiforme, lo cual pasó a denominase cuneiforme hitita; esto ye, l'hitita escribir nun sistema escurríu p'anotar un sistema fonolóxicu radicalmente distintu. El cuneiforme adoptáu polos hitites ye una variante del sistema d'escritura orixinario de Mesopotamia, que se paez enforma al ductus y forma de les tablillas del sieglu XVII e. C. d'Alalakh. Ye posible que'l cuneiforme fuera introducíu como resultáu de la inducción hitita a les escribes asirios por que desenvolvieren les sos actividaes na capital hitita mientres la primer parte del antiguu Reinu, pocu dempués de 1650 e. C. Tamién s'afirmó que la escritura foi usada pa escribir acadiu y namái depués emplegáu pal hitita tamién.

La primer reivindicación importante alrodiu de l'afiliación del hitita foi fecha por Jorgen Alexander Knudtzon (1902), nun llibru dedicáu a dos cartes ente'l rei d'Exiptu y un gobernante hitita, atopaes en Amarna (Exiptu). Knudtzon sostenía que l'hitita yera indoeuropéu, basándose llargamente na morfoloxía (llingüística). Anque escarecía de testos billingües, foi capaz de dar una interpretación parcial de los dos cartes gracies a la presencia de frases feches na correspondencia diplomática de la dómina. El so argumentu nun foi aceptáu mayoritariamente, en parte porque les semeyances morfolóxiques que Knudtzon reparara ente l'hitita y les llingües indoeuropees podíen atopase en llingües non indoeuropees, y en parte porque la interpretación de les cartes foi considerada justificadamente como incierta.

Los estudios de Knudzton amosárense acertaos sobre una gran cantidá de tablillas escrites en escritura cuneiforme acadia, sacante coles pertenecientes a una llingua desconocida descubierta por Hugo Winckler nel pueblu de Bogazköy, sede de l'antigua Hattusa, la capital hitita. Basándose nun estudiu d'esti estensu material, Bedřich Hrozný tuvo ésitu al analizar la llingua. Hrozný argumentó que la llingua yera indoeuropea nun artículu publicáu en 1915 (Hrozný 1915), que llueu acompañó d'una gramática (Hrozný 1917). L'argumentu de Hrozný alrodiu de l'afiliación indoeuropea del hitita yera refechu. Centrar nes llamatives semeyances n'aspeutos idiosincráticos de la morfoloxía, pocu probables qu'asocedieren por casualidá o préstamos. Esto incluyía l'alternanza r/n (vease rotacismu) en dellos raigaños y alternanza vocálica, dambos vistos nos sorprendentes cambeos de la pallabra pa "agua" ente nominativu singular, wadar y xenitivu singular, wedenas. Hrozný presentó amás un conxuntu de correspondencies regulares de soníos. Tres un curtiu paréntesis debíu al españíu de la Primer Guerra Mundial, l'analís léxico y gramatical de Hrozný, según la demostración de l'afiliación indoeuropea del hitita, fueron rápido aceptaos.

L'hitita ye una de les llingües anatolies. L'hitita puramente dichu ye la llingua atopada n'inscripciones cuneiformes en tablillas realizaes a instancia de los reis hitites. Les inscripciones conocíes como "hitita xeroglíficu" contienen realmente testos nuna llingua con parentescu cercanu, el luvio, en llugar del hitita. Les llingües licia y trepa tamién s'atestiguaron en territoriu hitita. El liciu ye descendiente del luvio, ente que'l lidiu ye bastante distintu y nun puede ser descendiente nin del hitita nin del luvita. El palaico, faláu coles mesmes en territoriu hitita, atopóse namái en testos rituales citaos en documentos hitites. La caña anatolia inclúi igualmente'l cario, el pisidio y el sidético.

Nes llingües hitita y luvita hai numberosos préstamos, vocabulariu relixosu en particular, de les llingües non indoeuropees hurrita y hatti. El hatti yera la llingua de los hatti, los habitantes de la tierra de los hitites antes de ser absorbíos o movíos por estos. Testos sagraos y máxicos hitites fueron escritos con frecuencia en hatti, hurrita y acadiu, inclusive dempués de que l'hitita convertir na llingua habitual pa otru tipu d'escritos.

La llingua hitita clasificóse tradicionalmente en tres etapes: Antiguu Hitita, Hitita Mediu, y Nuevu Hitita, correspondientes al Antiguu (1750 e. C.-1500 e. C.), Mediu (1500 e. C.-1430 e. C.) y Nuevu (1430 e. C.-1180 e. C.) Reinu del Imperiu Hitita. Estes etapes tán estremaes en parte por aspeutos llingüísticos y en parte por aspeutos paleográficos. Puesto que la noción del Reinu Mediu foi llargamente desacreditada, Melchert (Middle Hittite revisited) sostién que l'hitita mediu como términu llingüísticu nun ta claramente definíu y tendría d'entendese como un periodu de transición ente antiguu y nuevu hitita.

L'hitita foi escritu nuna forma afecha del sistema cuneiforme mesopotámicu. Por cuenta de la predominante naturaleza silábica de dichu sistema d'escritura, ye difícil determinar de forma precisa les cualidaes fonétiques d'una porción del inventariu fonéticu hitita. Sicasí, les llimitaciones de la escritura silábico arregláronse en mayor o menor midida al traviés de la etimoloxía comparativa y l'exame de les convenciones ortográfiques hitites. Los investigadores infirieron los siguientes fonemes como pertenecientes al hitita:

• Les vocales llargues apaecen como alternatives a los sos correspondientes vocales curties cuando tán condicionaes pol acentu.
• Toles vocales pueden asoceder al entamu y a la fin de pallabra, sacante /y/
• L'hitita presenta /a/ onde otres llingües indoeuropees como llatín o celta presenten /a, o/

• La escritura cuneiforme, tal que la emplegaben les escribes hitites, nun estremaba la sonoridá, sacante nos casos onde la escritura d'oclusives sordes yera geminada ente vocales. Vease Edgar Sturtevant.
• Toles obstruyentes y sonantes sacante /r/ apaecen al entamu de pallabra. Esto cumplir pa toles llingües anatolies.
• A final de pallabra, prodúcense los siguientes fenómenos:
  • Ente oclusives, namái les sonores apaecen a la fin de pallabra: /-d/, /-g/ son comunes, /-b/ rara.
  • /-s/ asocede frecuentemente; /-h₂/, /-h₃/, /-r/, /-l/, /-n/ con menos frecuencia; y /-m/ nunca.
  • Les semivocales /w/, /y/ apaecen en diptongos con /a/ y /aː/.

L'hitita caltién delles carauterístiques bien arcaiques perdíes n'otres llingües indoeuropees. Por casu, retuvo dos de los trés laringales (h2 y h3 al entamu de pallabra). Estos soníos, que la so esistencia foi teorizada por Ferdinand de Saussure sobre la base de la cualidá vocálica n'otres llingües indoeuropees en 1879, nun se caltuvieron como soníos independientes en nenguna llingua indoeuropea conocida hasta'l descubrimientu del hitita. N'hitita, esti fonema escríbese como ḫ. L'hitita, según la mayoría de les otres llingües anatolies, difier nesti asuntu de cualesquier otra llingua indoeuropea, y el descubrimientu de les laringales na llingua hitita supunxo una contundente confirmación de la hipótesis de Saussure.

El caltenimientu de les laringales, y la falta d'evidencies de que l'hitita compartiera carauterístiques gramaticales esistentes n'otres llingües indoeuropees tempranes, llevó a dellos filólogos a creer que les llingües anatolies estremar del restu de protoindoeuropéu muncho primero que les otres divisiones de la protollingua. Dalgunos propunxeron una familia o superfamilia de llingües indo-hitites, qu'incluyiría al restu de llingües indoeuropees nuna caña y a les Anatolies n'otra. Sicasí, el gruesu de los investigadores sigue reconstruyendo'l protoindoeuropéu, y piensen que les llingües anatolies constituyeron la primer caña del indoeuropéu en dixebrase.

Como la llingua indoeuropea más antigua documentada, l'hitita resulta interesante en gran midida pola falta de bastantes carauterístiques gramaticales qu'exhiben otres llingües indoeuropees antigües, como'l sánscritu, llatín, griegu antiguu, persa antiguu y avéstico. Hai de solliñar que l'hitita nun presenta'l sistema de xéneru indoeuropéu masculín-femenín; nel so llugar, tien un sistema de clase nominal rudimentariu, basáu na oposición animada-inanimada más antigua, como'l protoindoeuropéu.

La gramática hitita presenta un sistema de declinación nominal complexu y un sistema verbal altamente conservador. L'idioma ta documentáu en cuneiforme, y ye una de les llingües indoeuropees más antigües en ser rexistraes, aparte del sánscritu védicu.

De la numberación hitita namái se conocen cuatro números: 2 da-, 3 tri-, 4 meiu-, 7 sipta-.

El sistema nominal hitita constaba de nueve casos: nominativu, vocativu, ergativo, acusativu, dativu-llocativu, xenitivu, adlativo, ablativu y presea. Sicasí, los testimonios rexistren dellos casos menos nel plural que'l singular, y n'etapes tardíes de la llingua dio una perda de dellos casos nel singular tamién. Tien dos xéneros gramaticales, común y neutru, y dos númberos gramaticales, singular y plural. Les terminaciones de casu del hitita amosar na siguiente tabla:

	Singular		Plural
	animáu	inanimáu	animáu	inanimáu
Nominativu	-aš, -š, -Ø	-an, -Ø	-yš	-a
Vocativu	-i, -Ø	-an, -Ø	-yš	-a
Acusativu	-an	-an, -Ø	-yš	-a
Xenitivu	-aš		-an
Dativu-Llocativu	-i, -Ø		-aš
Adlativo	-a		-aš
Ablativu	-az		-az
Presea	-it		-it
Ergativo	-anz(a)		-anteš

La flexón de los verbos hitites realizar según dos clases verbales xenerales, la conxugación en el mio y la conxugación en hi. Hai dos voces gramaticales (activa y mediu-pasiva), dos maneres gramaticales (indicativu ya imperativu), y dos tiempos gramaticales (presente-futuru y pasáu). Adicionalmente, el sistema verbal dispón de dos formes d'infinitivu, un verbu sustantivado, un supino, y un participiu.

Los pronomes personales son:

Persona	Singular	Plural
1ª	-mu	-naš
2ª	-ta/-du	-šmaš
3ª	-ši	-šmaš

Los pronomes demostrativos son:

Singular	Plural
ka:š	ke, kuš
apa:š	ape, apuš

Los interrogativos son: kuiš, kueš.

La sintaxis hitita exhibe una propiedá digna de mención típica de les llingües anatolies. Comúnmente, l'entamu d'una frase o oración compónse bien d'una partícula conxuntiva, bien d'una espresión, a la que s'añedir una cadena enclítica d'orde fixu.

El corpus de testos escritos n'hitita foi indexado nel Catalogue des Textes Hittites -Catálogu de Testos Hitites- (CTH, editáu dende 1971 por Emmanuel Laroche).

El CTH ta numberáu de la siguiente manera:

• Testos históricos (CTH 1-220)
• Testos alministrativos (CTH 221-290)
• Testos llegales(CTH 291-298)
• Léxicos (CTH 299-309)
• Testos lliterarios (CTH 310-320)
• Testos mitolóxicos (CTH 321-370)
• Himnos y oraciones (CTH 371-389)
• Testos rituales (CTH 390-500)
• Testos d'inventarios de cultos (CTH 501-530)
• Testos de badagüeyos y oráculos (CTH 531-582)
• Votos (CTH 583-590)
• Testos festivos (CTH 591-724)
• Testos n'otres llingües (CTH 725-830)
• Testos de tipu desconocíu (CTH 831-833)

Procedente de El Mitu de Telepinu:

• Hitita: ma:n-ma-as ANA ^DUTU^SHI ku:rur tugg-as ku:rur y:sdu
• Español: "Si él ye un enemigu pa la mio maxestá, seya tamién un enemigu pa ti"

• Hoffner, Harry A. and Melchert, H. Craig (2008). A Grammar of the Hittite Language (Reference and Tutorial). Eisenbrauns. ISBN 1-57506-119-8.
• Friedrich, Johannes (1960). Hethitisches Elementarbuch. Telegraph Books.
• Bryce, Trevor (1998). The Kingdom of the Hittites. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-924010-8.
• – (2002). Life and Society in the Hittite World. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-924170-8.
• Fortson, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture: an Introduction. Malden: Blackwell. ISBN 1-4051-0316-7.
• Hrozný, Bedřich (1915). «Die Lösung des hethitischen Problems». Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft (56). p. 17-50. 
• – (1917). Die Sprache der Hethiter: ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Leipzig: Hinrichs.
• Jasanoff, Jay H. (2003). Hittite and the Indo-European Verb. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-924905-9.
• Kloekhorst, Alwin (2007). Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon. Leiden. ISBN 90-04-16092-2.
• Knudtzon, J. A. (1902). Die Zwei Arzawa-Briefe: Die ältesten Urkunden in indogermanischer Sprache. Leipzig: Hinrichs.
• Melchert, H. Craig. (1994). Anatolian Historical Phonology. Amsterdam: Rodopi. ISBN 90-5183-697-X.
• Watkins, Calvert (2004). «18. Akkadian and Eblaite», R. D. Woodard: The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Cambridge University Press, páx. 551-575. ISBN ISBN 0-521-56256-2.

• Hitites
• Historia de los hitites
• Llista de monarques hitites

• ABZU - Guía d'información rellacionada col Oriente Próximu antiguu (inglés)
• Konkordanz der hethitischen Keilschrifttafeln referencia bibliográfica d'equivalencia de testos (alemán)
• Hethitologie Portal Mainz Archiváu 2011-07-18 en Wayback Machine seleición d'enllaces sobre llingua hitita (alemán)
• Selection of Hittite Texts in Translation (inglés)
• Hottopos.com (léxicu pa la introducción al estudiu de la llingua hitita)
• Catalog of Hittite Texts referencia bibliográfica de los códigos de les tablillas (inglés)
• Hittite Grammar Homepage Gramática, léxicu y seleición de testos pal so estudiu por Olivier Lauffenburger (inglés y francés)
• TITUS database (inglés)
• Hittite online - Universidá de Texas n'Austin, serie de lleiciones por Winfred P. Lehmann y Jonathan Slocum (inglés)
• wordgumbo.com (diccionariu hitita; n'inglés)