Diferencies ente revisiones de «Xéneru gramatical»
Contenido eliminado Contenido añadido
m aníu => aniellu |
Recuperando 0 referencia(es) y marcando 2 enllace(s) como rotu(os).) #IABot (v2.0.9.5 |
||
| (Nun s'amuesen 36 revisiones intermedies de 7 usuarios) | |||
Llinia 1:
{{otros usos|xéneru}}
El '''xéneru gramatical''' (o esistencia de '''clases nominales''') ye una carauterística arbitraria de los sistemes llingüísticos naturales, un sistema de clasificación nominal que tienen delles llingües en que los elementos nominales son clasificaos dientro d'un númberu finito de clases, pa les cualos xeneralmente hai regles de concordanza.
El xéneru gramatical pue ser analizáu como un [[traza gramatical]] arreyáu nes
== Introducción ==
El '''xéneru''' ye una propiedá llingüística nun [[idioma]], y nun hai una necesidá lóxica na so
Nes llingües indoeuropees, el númberu habitual de xéneros varia ente dos y trés, de normal '''masculín''', '''femenín''' o '''neutru''', de manera que concierta con una determinada [[flexón (llingüística)|flexón]]. Otres llingües, como les [[llingües
El xéneru ye una categoría que puede apaecer nel [[pronome]], el [[nome]] y el [[verbu]]. Nes llingües con xéneru gramatical, lo más frecuente ye que los pronomes personales de tercer persona y los nomes sían los que presenten diferencies de xéneru. L'escurrimientu de diferencia de xéneru nel verbu, como nes [[llingües semítiques]], ye menos frecuente. Cuando'l xéneru apaez nos pronomes, facer típicamente en formes de tercer persona y más raramente tamién na primera y segunda persona (los casos de llingües con distinción na primera y segunda persona pero non na tercera son marxinales, y asoceden en menos del 0,5% de les llingües bien
== El xéneru n'español ==
{{AP|Xéneru gramatical n'español}}
N'[[idioma español|español]] ye una discriminación formal que tien capacidaes [[contraste|contrastivas]] diverses; cunten con él el [[sustantivu]], el [[axetivu]], l'[[Artículu (gramática)|artículu]] y dalgunos [[pronome]]s. Sirve pa establecer [[Concordanza gramatical|concordanza]] ente un axetivu y el sustantivu al que califica y ente un artículu y el sustantivu al qu'actualiza. La concordanza ye daqué menos estricta cuando se trata de suxetu y atributu (''Estes coses son lo peor'', ''Esta persona yes tu'', etc).
=== Clasificación morfolóxica ===
{{VT|Llinguaxe sexista|l1=Llinguaxe sexista|Llinguaxe non sexista|l2=Llinguaxe non sexista}}
El xéneru '''masculín''' ye la forma ensin marcar o inclusiva: la frase "los alumnos d'esta clase" fadría referencia a alumnos de sexu
* ''-o'' o nada pal masculín: ''camareru'', "lleón", "abá" .
* ''-a'', ''-esa'', ''-isa'', ''ina'', ''-iz'' pal femenín: ''lleona'', ''abadesa'', ''poeta'', ''pita'', ''actriz''.
Línea 26 ⟶ 27:
=== Clasificación semántica ===
Amás de los anteriores xéneros esisten pallabres que se clasifiquen colos xéneros común, epicenu y ambiguu. [https://web.archive.org/web/20090603010920/http://www.umce.cl/~cipumce/publicaciones/cuaderno/
* '''Inambiguo''', nos que la forma léxica en tolos contestos recibe inequívocamente un xéneru morfolóxicu.
* '''Común''', el de los nomes que designen entes animaos que tienen una sola terminación y distintu artículu. Ej.: el violinista, la violinista; el mártir, la mártir; el testigu, la testigu; l'espía, la espía; el dentista, la dentista; etc. Pertenecen a esti grupu dalgunos participios activos derivaos de tiempos verbales como estudiante, atacante o saliente, anque esisten esceiciones como presidente/presidenta.<ref>{{
* '''Epicenu''', el de los nomes d'animales que tienen un solu xéneru gramatical pa dambos sexos biolóxicos. Ej.: el mure, l'aguarón, la xaronca, la papalba, la llebre, la formiga,
* '''Ambiguu''', el de dellos sustantivos qu'almiten indistintamente l'artículu masculín o femenín. Ej.: el mar y la mar, la ponte y la ponte, el calor y el calor, reuma, tilde, etc.
Línea 37 ⟶ 38:
* Masculín humanu (''cosechador'', ''imprentador'') - Femenín cosa (''cosechadora'', ''imprentadora'')
* Masculín emponderador (''gallu'', ''foín'') - Femenín despreciatible (''pita'', ''foina'')
* Masculín individual (''tochu'') - Femenín
== El xéneru en llingües indoeuropees ==
El [[sánscritu]], el [[llatín]] y el [[griegu antiguu|griegu clásicu]] estremaben ente tres
El númberu de xéneros nel indoeuropéu más antiguu reconstruible ye dudosu, yá que paez que les [[llingües
Nes llingües en qu'esiste'l xéneru '''neutru''' suel dase'l [[contraste]] ente ''animáu/non animáu''. Por casu, en [[idioma rusu|rusu]] la flexón varia n'[[caso acusativu|acusativu]] y [[caso xenitivu|xenitivu]] de los sustantivos '''masculinos''' non animaos, ente que ye igual nos animaos. Asina, автобус (avtobus, ''autobús''), sustantivu masculín, fai l'acusativu singular como автобус (avtobus), pero'l xenitivu como автобуса (avtobusa). Pero'l sustantivu animáu Борис (Boris) fai tantu l'acusativu como'l xenitivu como Бориса (Borisa).
Les [[llingües indoeuropees]] tienen tradicionalmente tres
|títulu=Eumanismo: N'Español nun hai nengún xéneru neutru <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya-->
|
}}</ref>). Coles mesmes, el [[idioma rusu|rusu]] fai distinción tantu nel masculín singular como nel masculín plural ente animáu y non animáu,<ref>Gramática Práutica de la Llingua Rusa. Nogueira Merechenkova, Moskowskaya. Ed. Herder 2011</ref> y el [[idioma polacu|polacu]] amás fai esta mesma distinción en masculín plural. Pela so parte, n'[[idioma inglés|inglés]] el xéneru nun rixe nenguna flexón n'axetivos o determinantes, pero sí nos pronomes, de manera que pueden deducise los xéneros d'esa manera.
Llinia 56:
=== Llingües chinuk ===
Por casu nes '''[[llingües chinukanas|llingües chinuk]]''' falaes a lo llargo del [[ríu Columbia]] nos estaos de [[Washington (estáu)|Washington]] y [[Oregón]] esisten diferencies de xéneru nel nome, el verbu, los pronomes y los demostrativos. Nos nomes y verbos el xéneru gramatical marcar por aciu prefixos. Estrémense tres
:{|class=wikitable
|-
Llinia 62:
|-
|'''''i'''qʔiúqt'' 'home mayor'<br /> '''''i'''qsxíɬau'' 'bisarma (masculín)'<br /> '''''i'''xkáqunq'' 'vieyu'<br /> '''''i'''kásqax'' 'rapazu'<br /> '''''í'''kala'' 'home'<br /> '''''i'''íalx̣t'' 'el so hermanu mayor'<br /> '''''i'''kʔútkʔut'' 'perru'
|'''''a'''qʔiúqt'' 'muyer mayor'<br /> '''''a'''qsxíɬau'' 'bisarma (de sexu
|}
Igualmente esiste la opción de nun especificar el xéneru explícitamente pero entós tien de colase un prefixu ''ɬ-'' (xéneru común o non especificáu).
:{|{{tablaguapa}}
|-
! Xéneru común
Llinia 71:
|'''''ɬ-'''qʔiúqt'' 'una persona mayor'<br /> '''''ɬ-'''qsxíɬau'' 'una bisarma'<br /> '''''ɬ-'''kuaɬilx̣'' 'una persona'<br /> '''''ɬ-'''kʔútkʔut'' 'un perru'
|}
En toos estos exemplos esiste una base semántica basada na diferenciación sexual clara, sicasí, al igual qu'asocede n'español, esisten nomes d'animales [[epicenu|epicenos]] (onde la mesma forma designa
:{|class=wikitable
|-
Llinia 83:
:{|class=wikitable
! Xéneru común
|'''''ɬ-'''cúqua'' '
|}
Tamién al igual que n'español munchos nomes pa oxetos inanimaos reciben xéneru arbitrariamente:
Llinia 100:
=== Llingües algonquinas ===
Otru sistema de xéneru gramatical llargamente estudiáu ye que de les '''[[llingües algonquinas]]''' que s'estendíen dende [[Alberta]] y [[Montana]] en Norteamérica occidental, hasta na mariña
Llabrador Llabrador]] a [[Carolina del Norte]]). Nestes llingües el sistema de xéneru estrema ente "animáu" y "inanimáu". Esiste una correlación semántica importante ente xéneru gramatical y tipu d'entidá, asina los nomes que designen a seres humanos, animales o plantes son animaos, anque'l xéneru de les entidaes inanimaes nun ye totalmente predictible, una y bones delles entidaes inanimaes reciben xéneru animáu. Los nomes d'entidaes que se mueven como humanos, animales, pero tamién
En siksiká, el sufixu singular d'inanimaos ye ''-wa'' tres vocal o ''-a'' tres consonante, ente que'l sufixu de plural de los inanimaos ye ''-iksi''. El singular de los inanimaos ye ''-yi'' (tres vocal, ''-i'' tres consonante) y el plural ye ''-istsi''. Dellos exemplos:
Llinia 113:
|-
! Inanimaos
| ''ómahksíkmi'''yi''''' 'llagu'<br /> ''íʔksisako'''yi''''' 'carne'<br /> ''aohkíí'''yi''''' '
| ''ómahksíkmi'''istsi''''' 'llagos'<br /> ''íʔksisako'''istsi''''' 'carnes'<br /> ''aohkí'''ístsi''''' 'agües'<br /> ''owá'''stsi''''' 'güevos'<br /> ''nííp'''istsi''''' 'fueyes'<br /> ''moʔtokáán'''istsi''''' 'cabeces'
|}
== El xéneru n'otres llingües ==
Otres llingües tienen distintos criterios de clasificación (xéneru) pa los sos sustantivos. Asina, la llingua [[australia|australiana]]
* I - oxetos animaos, homes
Llinia 130:
== ''Xéneru'' y ''sexu'' ==
[[
Nun tienen de confundir se los términos ''xéneru'' y ''sexu''. La clasificación de la clase nominal en ''masculín, femenín y neutru'' ye engañosa, yá que se trata d'una clase a la que pertenez un sustantivu, y pa la cual rixe o realiza en sí mesmu una flexón en dalgún otru elementu gramatical (en castellán, en determinantes, pronomes y axetivos; n'inglés, solo en pronomes, etc.).
Llinia 137:
El xéneru natural de los oxetos inanimaos ye neutru, pero en castellán el so xéneru gramatical debe necesariamente ser masculín o femenín.
Ye erróneu y tien d'evitase l'usu de la pallabra ''xéneru'' (tantu nel so significáu gramatical, como nel so significáu sociolóxicu) como sinónimu de ''[[sexu]]'', que define una carauterística biolóxica de ciertes especies vives.
== Referencies ==
Línea 154 ⟶ 146:
* {{cita llibru |autor=Clackson, James. |títulu=Indo-European linguistics: An Introduction |añu=2007 |editorial=London: [[Cambridge University Press]] |id=ISBN 978-0-521-65367-1}}
* {{cita llibru |autor=Rodríguez Adrados, Francisco. |títulu=Llingüística Indoeuropea |añu=1975 |editorial=Madrid: Editorial Gredos |isbn=84-249-0049-9}}
* {{cita llibru |autor=M. Haspelmath, M. S. Dryer, D. Gil, B. Comrie. |títulu=WALSin: The World
== Ver tamién ==
Línea 160 ⟶ 152:
* [[Papel de xéneru]]
{{ORDENAR:Xenero gramatical}}
{{Tradubot|Género gramatical}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Traces gramaticales]]
| |||