[go: up one dir, main page]

Diferencies ente revisiones de «Xéneru gramatical»

Contenido eliminado Contenido añadido
m aníu => aniellu
Recuperando 0 referencia(es) y marcando 2 enllace(s) como rotu(os).) #IABot (v2.0.9.5
 
(Nun s'amuesen 36 revisiones intermedies de 7 usuarios)
Llinia 1:
{{otros usos|xéneru}}
 
[[Archivu:Gender in Pronouns.png|450px|thumb|Distinciones de xéneru nos [[pronome personal#Pronomes independientes|pronomes independientes]] nes [[Familia de llingües|llingües del mundu]].]]
El '''xéneru gramatical''' (o esistencia de '''clases nominales''') ye una carauterística arbitraria de los sistemes llingüísticos naturales, un sistema de clasificación nominal que tienen delles llingües en que los elementos nominales son clasificaos dientro d'un númberu finito de clases, pa les cualos xeneralmente hai regles de concordanza.
 
El xéneru gramatical pue ser analizáu como un [[traza gramatical]] arreyáu nes relacionesrellaciones de concordanza de xéneru.
 
== Introducción ==
El '''xéneru''' ye una propiedá llingüística nun [[idioma]], y nun hai una necesidá lóxica na so relaciónrellación al sexu biolóxico. Anque en ciertes llingües (por casu les indoeuropees) unu o dellos de los xéneros úsense mayoritariamente para unu de los sexos biolóxicos, de xuru en nenguna llingua del mundu pa seres sexuaos hai relaciónrellación necesaria ente sexu biolóxico y el xéneru de la pallabra pa designar al ser animáu. Esto debe, fundamentalmente, a que nun hai correspondencia inmediata necesaria ente los significaos d'una llingua y la clase d'entidaes extralingüísticas. La mayoría de llingües del mundu escarecen de xéneru gramatical, namái un terciu de les llingües del mundu usen dalguna forma de xéneru gramatical.<ref name=repitida_1>M. Haspelmath, M. S. Dryer, D. Gil, B. Comrie, 2005.</ref>
 
AprosimaoAproximao un 20% de les llingües del mundu tien la distinción de xéneru nel sustantivu, lo cual significa que los sustantivos encuadrar en clases nominales o xéneros (que pueden ser clases formales o clases semánticamente motivaes). Nes [[llingües indoeuropees]] esisten xeneralmente 2 o 3 xéneros gramaticales estrictos (masculín, femenín y, dacuando, tamién neutru); nes [[llingües semítiques]], lo común ye estremar ente 2 xéneros (masculín y femenín).
 
Nes llingües indoeuropees, el númberu habitual de xéneros varia ente dos y trés, de normal '''masculín''', '''femenín''' o '''neutru''', de manera que concierta con una determinada [[flexón (llingüística)|flexón]]. Otres llingües, como les [[llingües bantúesbantús|bantúesbantús]], estremen un gran númberu de xéneros, anque meyor ye falar de clases nominales; en concretu, el so númberu supera la decena. Nel [[protobantú]], les clases principales nel singular son la 1 (pa persones), la 3 (pa oxetos allargaos y tamién árboles), la 5 (oxetos qu'apaecen en pares o grupos), la 7 (pa preseos o medios) y la 9 (pa ciertos animales). Les clases 2, 4, 6 y 8 son formes de plural de les clases 1, 3, 5 y 7. Nel otru estremu, el [[llingües chines|chinu]] o les [[llingües uráliques]] y [[llingües altaiques|altaiques]] nun estremen xéneru.
 
El xéneru ye una categoría que puede apaecer nel [[pronome]], el [[nome]] y el [[verbu]]. Nes llingües con xéneru gramatical, lo más frecuente ye que los pronomes personales de tercer persona y los nomes sían los que presenten diferencies de xéneru. L'escurrimientu de diferencia de xéneru nel verbu, como nes [[llingües semítiques]], ye menos frecuente. Cuando'l xéneru apaez nos pronomes, facer típicamente en formes de tercer persona y más raramente tamién na primera y segunda persona (los casos de llingües con distinción na primera y segunda persona pero non na tercera son marxinales, y asoceden en menos del 0,5% de les llingües bien documentadasdocumentaes).<ref name=repitida_1 />
 
== El xéneru n'español ==
{{AP|Xéneru gramatical n'español}}
N'[[idioma español|español]] ye una discriminación formal que tien capacidaes [[contraste|contrastivas]] diverses; cunten con él el [[sustantivu]], el [[axetivu]], l'[[Artículu (gramática)|artículu]] y dalgunos [[pronome]]s. Sirve pa establecer [[Concordanza gramatical|concordanza]] ente un axetivu y el sustantivu al que califica y ente un artículu y el sustantivu al qu'actualiza. La concordanza ye daqué menos estricta cuando se trata de suxetu y atributu (''Estes coses son lo peor'', ''Esta persona yes tu'', etc).
 
=== Clasificación morfolóxica ===
{{VT|Llinguaxe sexista|l1=Llinguaxe sexista|Llinguaxe non sexista|l2=Llinguaxe non sexista}}
El xéneru '''masculín''' ye la forma ensin marcar o inclusiva: la frase "los alumnos d'esta clase" fadría referencia a alumnos de sexu masculinomasculín y femenín; el xéneru gramatical '''femenín''' ye la forma marcada y por tantutanto resulta esclusiva o escluyente: la frase "les alumnes d'esta clase" nun fadría referencia tamién a los de sexu masculinomasculín, sinón solamente a les de sexu femeninofemenín.<ref>{{Cita web |url=http://www.rae.es/recursos/gramatica/nueva-gramatica |títulu=Nueva Gramática de la Llingua |fechaacceso=10 de marzu de 2017 |autor=Real Academia Española |fecha=2009-2011}}</ref> Cuando se refier a seres animaos, xeneralmente indica sexu masculinomasculín o femenín, ente otres nociones. Espresar por mediu de [[morfema|morfemes]] constitutivos:
* ''-o'' o nada pal masculín: ''camareru'', "lleón", "abá" .
* ''-a'', ''-esa'', ''-isa'', ''ina'', ''-iz'' pal femenín: ''lleona'', ''abadesa'', ''poeta'', ''pita'', ''actriz''.
Línea 26 ⟶ 27:
 
=== Clasificación semántica ===
Amás de los anteriores xéneros esisten pallabres que se clasifiquen colos xéneros común, epicenu y ambiguu. [https://web.archive.org/web/20090603010920/http://www.umce.cl/~cipumce/publicaciones/cuaderno/facultái_de_hestoriafacultad_de_historia/metodologia/cuadiernu_10/aspeutos_morfosintacticos_de_la_redaccion__xenero.htm], [{{Enllaz rotu|1={title}|2={url}|date={timestamp:%B %Y}|bot=InternetArchiveBot|1= |2=http://www.aplicaciones.info/llingua/morfo06.htm] |date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}, asina dende'l puntu de vista semánticu'l xéneru asignáu a una forma léxica pue ser:
* '''Inambiguo''', nos que la forma léxica en tolos contestos recibe inequívocamente un xéneru morfolóxicu.
* '''Común''', el de los nomes que designen entes animaos que tienen una sola terminación y distintu artículu. Ej.: el violinista, la violinista; el mártir, la mártir; el testigu, la testigu; l'espía, la espía; el dentista, la dentista; etc. Pertenecen a esti grupu dalgunos participios activos derivaos de tiempos verbales como estudiante, atacante o saliente, anque esisten esceiciones como presidente/presidenta.<ref>{{Citacita noticiapublicación |títulotítulu='Presidenta', en femenín: ye correctucorreutu |url=http://www.fundeu.es/escribireninternet/presidenta/ |fechaaccesofechaaccesu=10 de marzu de 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171229122351/http://www.fundeu.es/escribireninternet/presidenta/ |archivedate=2017-12-29 }}</ref>
* '''Epicenu''', el de los nomes d'animales que tienen un solu xéneru gramatical pa dambos sexos biolóxicos. Ej.: el mure, l'aguarón, la xaronca, la papalba, la llebre, la formiga, el búhol'uxu, l'escarabayu, la utre, el delfín, el cóndor, la llapada. Pa especificar el sexu, dizse "el mure machu", "el mure fema", "la papalba machu", "la papalba fema".
* '''Ambiguu''', el de dellos sustantivos qu'almiten indistintamente l'artículu masculín o femenín. Ej.: el mar y la mar, la ponte y la ponte, el calor y el calor, reuma, tilde, etc.
 
Línea 37 ⟶ 38:
* Masculín humanu (''cosechador'', ''imprentador'') - Femenín cosa (''cosechadora'', ''imprentadora'')
* Masculín emponderador (''gallu'', ''foín'') - Femenín despreciatible (''pita'', ''foina'')
* Masculín individual (''tochu'') - Femenín colectivucoleutivu (''lleña'')
 
== El xéneru en llingües indoeuropees ==
El [[sánscritu]], el [[llatín]] y el [[griegu antiguu|griegu clásicu]] estremaben ente tres génerosxéneros gramaticales: masculín, femenín y neutru. Sicasí, munches llingües indoeuropees más modernes perdieron dalgunu d'estos trés xéneros: na mayoría de les [[Llingües romániques]], nes [[llingües celtes]] modernes y nes [[llingües báltiques]], el xéneru neutru asimilóse al masculín o al femenín. N'[[idioma inglés|inglés]], la distinción de xéneru solo esiste nos pronomes de tercera [[persona gramatical|persona]] de singular: ''he'', él; ''she'', ella; (marginalmente, cuando'l referente ye un vehículu, una embarcación o un país puede usase ''she'' pa referise a ellos); ''it'', ello, anque n'[[idioma anglosaxón|inglés antigu uantiguuu]]'l xéneru tamién esistía nos demostrativos y l'artículu. En [[idioma holandés|neerlandés]] y nes llingües escandinaves, el femenín sumió y se manteniene la oposición ente masculín y neutru. En munches llingües iranies modernes esisten namái dos xéneros: en [[idioma persa|persa modernu]] namái esiste distinción ente xéneru humanu y non-humanu y en [[pashtu]], ente masculín y femenín.<ref>Comrie, 1987, p. 140-142</ref> Munches llingües índiques perdieron dalgunu de los trés xéneros presentes en sánscritu: el [[hindi]]-[[urduurdú]]<ref>Comrie, 1987, p. 60-62</ref> namái estrema ente masculín y femenín, yá que sumió'l neutru, ente que qu'en [[idioma bengalí|bengalí]] la perda foi más allá y la distinción de xéneru yá nun esiste, o, más esactamenteesautamente, nun ye morfolóxicamente granible, anque esisten borrafesresiduos nel léxicu. Lo mesmo asocede con delles otres llingües modernes, como'l [[idioma armeniu|armeniu]], que perdieron dafechu la distinción de xéneru tantu nel nome como nel pronome.<ref>Clarkson, 2007, p. 91</ref>
 
El númberu de xéneros nel indoeuropéu más antiguu reconstruible ye dudosu, yá que paez que les [[llingües anatoliasanatolies]] más antigües namái reflexen una distinción ente xéneru animáu y xéneru inanimáu nel axetivu. Rodríguez Adrados propunxo qu'esta ye la distinción más antigua y secundariamente apaeció nel restu de les cañes tamién el xéneru femenín.<ref>Adrados, 1975, p. 481-3.</ref>
 
Nes llingües en qu'esiste'l xéneru '''neutru''' suel dase'l [[contraste]] ente ''animáu/non animáu''. Por casu, en [[idioma rusu|rusu]] la flexón varia n'[[caso acusativu|acusativu]] y [[caso xenitivu|xenitivu]] de los sustantivos '''masculinos''' non animaos, ente que ye igual nos animaos. Asina, автобус (avtobus, ''autobús''), sustantivu masculín, fai l'acusativu singular como автобус (avtobus), pero'l xenitivu como автобуса (avtobusa). Pero'l sustantivu animáu Борис (Boris) fai tantu l'acusativu como'l xenitivu como Бориса (Borisa).
 
Les [[llingües indoeuropees]] tienen tradicionalmente tres génerosxéneros: '''masculín''', '''femenín''' y '''neutru''', como'l [[llatín]], el l'[[asturianu]], l'[[Idioma alemán|alemán]] o'l [[idioma rusu|rusu]]. Otros, como'l [[Idioma español|castellán]] o'l [[Idioma francés|francés]] perdieron el neutru, pero caltener nel [[Artículu (gramática)|artículu]] pa sustantivar [[axetivu|axetivos]] y en dalgunos [[pronome]]s (anque hai autores qu'aseguren que nun hai xéneru neutru na actualidá<ref>{{Cita web |url=http://www.mepsyd.es/redele/Revista13/Enriquetarez_neutroELE.pdf |títulu=Archived copy |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090124101317/http://www.mepsyd.es/redele/Revista13/Enriquetarez_neutroELE.pdf |fechaarchivu=2009-01-24 }}</ref><ref>{{Citacita web |url=http://eumanismo.blogspot.com/2008/09/muevo ente-la sorpresa-de-atopar.html
|url=http://eumanismo.blogspot.com/2008/09/muevo ente-la sorpresa-de-atopar.html
|títulu=Eumanismo: N'Español nun hai nengún xéneru neutru <!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya-->
|fechaaccesofechaaccesu=2009
}}</ref>). Coles mesmes, el [[idioma rusu|rusu]] fai distinción tantu nel masculín singular como nel masculín plural ente animáu y non animáu,<ref>Gramática Práutica de la Llingua Rusa. Nogueira Merechenkova, Moskowskaya. Ed. Herder 2011</ref> y el [[idioma polacu|polacu]] amás fai esta mesma distinción en masculín plural. Pela so parte, n'[[idioma inglés|inglés]] el xéneru nun rixe nenguna flexón n'axetivos o determinantes, pero sí nos pronomes, de manera que pueden deducise los xéneros d'esa manera.
 
Llinia 56:
 
=== Llingües chinuk ===
Por casu nes '''[[llingües chinukanas|llingües chinuk]]''' falaes a lo llargo del [[ríu Columbia]] nos estaos de [[Washington (estáu)|Washington]] y [[Oregón]] esisten diferencies de xéneru nel nome, el verbu, los pronomes y los demostrativos. Nos nomes y verbos el xéneru gramatical marcar por aciu prefixos. Estrémense tres génerosxéneros "masculín", "femenín" o "indiferente" (esti postreru úsase cuando nun s'especifica explícitamente el xéneru o se desconoz, ver exemplos). Munchos nomes tomen xéneru masculín o femenín sobre una base claramente semántica, como nos siguientes exemplos del [[Idioma kathlamet|kathlamet]]:
:{|class=wikitable
|-
Llinia 62:
|-
|'''''i'''qʔiúqt'' 'home mayor'<br /> '''''i'''qsxíɬau'' 'bisarma (masculín)'<br /> '''''i'''xkáqunq'' 'vieyu'<br /> '''''i'''kásqax'' 'rapazu'<br /> '''''í'''kala'' 'home'<br /> '''''i'''íalx̣t'' 'el so hermanu mayor'<br /> '''''i'''kʔútkʔut'' 'perru'
|'''''a'''qʔiúqt'' 'muyer mayor'<br /> '''''a'''qsxíɬau'' 'bisarma (de sexu femeninofemenín)'<br /> '''''a'''qsxíɬau'' 'vieya'<br /> '''''a'''kásqax'' 'mochacha'<br /> '''''a'''kala'' 'muyer'<br /> '''''á'''kalx̣t'' 'la so hermana mayor'<br /> '''''a'''kʔútkʔut'' 'perra'
|}
Igualmente esiste la opción de nun especificar el xéneru explícitamente pero entós tien de colase un prefixu ''ɬ-'' (xéneru común o non especificáu).
:{|{{tablaguapa}}
:{|class="wikitable"
|-
! Xéneru común
Llinia 71:
|'''''ɬ-'''qʔiúqt'' 'una persona mayor'<br /> '''''ɬ-'''qsxíɬau'' 'una bisarma'<br /> '''''ɬ-'''kuaɬilx̣'' 'una persona'<br /> '''''ɬ-'''kʔútkʔut'' 'un perru'
|}
En toos estos exemplos esiste una base semántica basada na diferenciación sexual clara, sicasí, al igual qu'asocede n'español, esisten nomes d'animales [[epicenu|epicenos]] (onde la mesma forma designa tantutanto al machu como a la fema, como en ''xaronca'', ''llebre'', ''sapu'', ''ballena', etc.):
:{|class=wikitable
|-
Llinia 83:
:{|class=wikitable
! Xéneru común
|'''''ɬ-'''cúqua'' 'enaguaagua', '''''ɬ-'''xuímax'' 'isla', '''''ɬ-'''pait'' 'cuerda', '''''ɬ-'''tka'' 'nieve', '''''ɬ-'''qáuulqt'' 'sangre', '''''ɬ-'''kuaɬi'' 'probeza', '''''ɬ-'''kcáma'' 'peñe', '''''ɬ-'''kíɬoɬ'' 'salmón secu machucáu', '''''ɬ-'''qapt'' 'güeves de salmón'
|}
Tamién al igual que n'español munchos nomes pa oxetos inanimaos reciben xéneru arbitrariamente:
Llinia 100:
 
=== Llingües algonquinas ===
Otru sistema de xéneru gramatical llargamente estudiáu ye que de les '''[[llingües algonquinas]]''' que s'estendíen dende [[Alberta]] y [[Montana]] en Norteamérica occidental, hasta na mariña estieste de Norteamérica (dende [[península del
Llabrador Llabrador]] a [[Carolina del Norte]]). Nestes llingües el sistema de xéneru estrema ente "animáu" y "inanimáu". Esiste una correlación semántica importante ente xéneru gramatical y tipu d'entidá, asina los nomes que designen a seres humanos, animales o plantes son animaos, anque'l xéneru de les entidaes inanimaes nun ye totalmente predictible, una y bones delles entidaes inanimaes reciben xéneru animáu. Los nomes d'entidaes que se mueven como humanos, animales, pero tamién espíritosespíritus y cuerpos pesaos son gramaticalmente "animaos", tamién el nome de los árboles y la mayor parte de preseos metálicos son "animaos". Los nomes de frutos amagayaos, tubérculos y raigaños tamién son polo xeneral animaos, anque los nomes de les bagues, frutos secos y vexetales que crecen a nivel de suelu son inanimaos (anque estos enclinos tán clares esiste esceiciones el nome pa 'fresa' ye inanimáu, el nome pa 'artimora' ye animáu en diverses llingües). En [[Idioma siksiká|siksiká]] (blackfoot o idioma de los [[pies negros]]) ''miitis-'' ye inanimáu cuando s'usa pa 'árbol' pero ye inanimáu cuando s'usa pa 'palu'. El xéneru refléxase non yá en marques de xéneru nel nome sinón tamién n'otros afijs verbales y en demostrativos.
 
En siksiká, el sufixu singular d'inanimaos ye ''-wa'' tres vocal o ''-a'' tres consonante, ente que'l sufixu de plural de los inanimaos ye ''-iksi''. El singular de los inanimaos ye ''-yi'' (tres vocal, ''-i'' tres consonante) y el plural ye ''-istsi''. Dellos exemplos:
Llinia 113:
|-
! Inanimaos
| ''ómahksíkmi'''yi''''' 'llagu'<br /> ''íʔksisako'''yi''''' 'carne'<br /> ''aohkíí'''yi''''' 'enaguaagua'<br /> ''owáa'''yi''''' 'güevu'<br /> ''nííp'''i''''' 'fueya'<br /> ''moʔtokáán'''i''''' 'cabeza'
| ''ómahksíkmi'''istsi''''' 'llagos'<br /> ''íʔksisako'''istsi''''' 'carnes'<br /> ''aohkí'''ístsi''''' 'agües'<br /> ''owá'''stsi''''' 'güevos'<br /> ''nííp'''istsi''''' 'fueyes'<br /> ''moʔtokáán'''istsi''''' 'cabeces'
|}
 
== El xéneru n'otres llingües ==
Otres llingües tienen distintos criterios de clasificación (xéneru) pa los sos sustantivos. Asina, la llingua [[australia|australiana]]na [[idioma dyirbal|dyirbal]] tien cuatro clases:
 
* I - oxetos animaos, homes
Llinia 130:
 
== ''Xéneru'' y ''sexu'' ==
[[ArchivuFicheru:French country name genders.svg|350px|thumb|Xéneru de los países en francés: los países con nomes masculinos tán coloriaos en verde y los países con nomes femeninos en moráu. La convención pola que s'asigna un xéneru a cada país nun tien nada que ver col sexu.]]
Nun tienen de confundir se los términos ''xéneru'' y ''sexu''. La clasificación de la clase nominal en ''masculín, femenín y neutru'' ye engañosa, yá que se trata d'una clase a la que pertenez un sustantivu, y pa la cual rixe o realiza en sí mesmu una flexón en dalgún otru elementu gramatical (en castellán, en determinantes, pronomes y axetivos; n'inglés, solo en pronomes, etc.).
 
Llinia 137:
El xéneru natural de los oxetos inanimaos ye neutru, pero en castellán el so xéneru gramatical debe necesariamente ser masculín o femenín.
 
Ye erróneu y tien d'evitase l'usu de la pallabra ''xéneru'' (tantu nel so significáu gramatical, como nel so significáu sociolóxicu) como sinónimu de ''[[sexu]]'', que define una carauterística biolóxica de ciertes especies vives.<ref>{{Cita web
|url=http://www.rae.es/sites/default/files/Sexismu_linguistico_y_visibilidá_de_la muyer_0.pdf
|títulu=Sexismu llingüísticu y visibilidá de la muyer
| |fechaacceso=25 de xunetu de 2015
|fecha=1 de marzu de 2012
|autor=Ignacio Monte |editorial=Real
Academia Española |ubicación=Madrid
}}</ref> En 2005 el [[Diccionariu panhispánicu de duldes]] aceptó l'usu del términu '[[xéneru (ciencies sociales)|xéneru]]' n'estudios sociolóxicos y feministes pa definir una categoría analítica qu'enceta les desigualdaes socioculturales construyíes na diferencia biolóxica ente homes y muyeres: ''[[estudios de xéneru]]'', ''[[violencia de xéneru]]''.<ref>{{cita DPD|xéneru}}</ref> En 2014 el [[Diccionariu de la llingua española]], incluyó como tercer significáu del términu xéneru'l "grupu al que pertenecen los seres humanos de cada sexu, entendíu esti dende un puntu de vista sociocultural en llugar de puramente biolóxicu".<ref>{{Cita DLE|xéneru}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.fundeu.es/recomendacion/xenero-y-sexu-31/ |obra=Fundeu |fecha=4 d'avientu de 2016 |títulu=xéneru amplía'l so significáu}}</ref>
 
== Referencies ==
Línea 154 ⟶ 146:
* {{cita llibru |autor=Clackson, James. |títulu=Indo-European linguistics: An Introduction |añu=2007 |editorial=London: [[Cambridge University Press]] |id=ISBN 978-0-521-65367-1}}
* {{cita llibru |autor=Rodríguez Adrados, Francisco. |títulu=Llingüística Indoeuropea |añu=1975 |editorial=Madrid: Editorial Gredos |isbn=84-249-0049-9}}
* {{cita llibru |autor=M. Haspelmath, M. S. Dryer, D. Gil, B. Comrie. |títulu=WALSin: The World AtlesAtlas of Languages Structures |añu=2005 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0-19-925591-1}}
 
== Ver tamién ==
Línea 160 ⟶ 152:
* [[Papel de xéneru]]
{{ORDENAR:Xenero gramatical}}
 
 
{{Tradubot|Género gramatical}}
 
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Traces gramaticales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]]