Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Ta más detalles,veyer l'articlo Historia de Tanzaniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Encara que l'actual Tanzania ye o producto d'a fusión de l'antiga Tanganika con Zanzíbar, o suyo territorio tien una luenga historia, que tiene lo suyo orichen en a Prehistoria, en estar Tanzania uno d'os lugars a on s'ha puesto trobar os mas antigos repuis d'a humanidat.
Se suposa que os primers pobladors d'o territorio de l'actual Tanzania yeran chents que charraban as ditas luengas khoisanidas, amanadas a las luengas d'os actuals bosquimans y hotentoz d'o suid d'o continent africano. Encara que en quedan repuis d'ixos primers habitants, a mayor parte d'éls fuoron expulsaus con as inmigracions d'os pueblos bantús dende l'ueste y dende o sud en os sieglos V aC y IV aC y con as inmigracions de pueblos niloticos plegaus dende a cuenca d'o río Nilo en o norte, en succesivas inmigracions dende o sieglo X aC dica o sieglo XVIII, destacando-ne os masais, que plegoron en o norte de Tanzania arredol d'o sieglo XIV.
Cuan i plegoron os primers misioners y exploradors europeus, en o territorio ya s'heban organizau estaus codesionaus, encara que hue mos son muit poco conoixius.
Sí se conoix millor a historia de Zanzíbar, en a costa de Tanzania, y d'a resta d'a zona costera d'o país. Destacaba l'antiga ciudat de Rhapta, en una ubicación desconoixida con exactitut pero que se trobaba alto u baixo entre o río Pangani a o norte y Dar es-Salaam a o sud. Rhapta estió una ciudat bien present dende o sieglo I en o sistema comercial de l'oceano Indico con mercaderías que proveniban dende a India, dende a peninsula arabica y dende Echipto a traviés d'a mar Roya, y mesmo d'atras partes de l'Imperio Romano. Ta la navegación se feban servir os monzons, en un sistema de viaches estacionals bien regulaus, plegando en Zanzíbar y en a costa en aviento y marchando-ne en marzo u abril. As mercaderías que s'exportaban yeran oro, vori, fustas preciosas, piels d'animals, cera y esclavos. Un manuscrito escrito en idioma griego, o Periplo d'a mar Eritrea, que data d'o sieglo I, ya amuestra a mercaders griegos casaus con mullers bantús d'a costa tanzana y charrando a luenga local.
Dende o sieglo VII se constata a presencia en a redolada de comerciants instalaus de forma definitiva, en chicotas factorías adedicadas a o comercio con l'interior d'o territorio. Tmién puet estar que en morir Mahoma en 632 y prencipiar barallas t'a suya succesión bel uns optasen por marchar dende a peninsula arabica enta las costas tanzanas. Asinas i plegó, por eixemplo, Ali ibn Hasan, qui yera soldán de Shiraz, en Persia, y i plegó con toda a suya familia arredol de 950, succdindo-se miqueta a miqueta as inmigracions, mas que mas de chents procedents d'a peninsula arabica. Ta istos inmigrants, fablants d'a luenga arabe, o lugar a on i plegaban yera "Zenji-bar", ye decir, a "tierra d'os negros" en idioma persa, estando posible que ista sía a etimolochía d'o toponimo de Zanzíbar.
Iste ye l'orichen d'a cultura suahili que s'estendilla por a costa de l'oceano Indico, y que consiste en a mezcla de tradicion culturals d'orichen africano con elementos procedents d'a cultura arabe. Un eixemplo en ye l'idioma suahili, una luenga que dencima d'una estructura lingüistica propia d'as luengas bantús amuestra una ampla capa d'elementos procedents de l'arabe y d'o persa.
Os inmigrants arabes establioron cuantas ciudaz-estau costeras, entre as cuals podemos citar Lamu, Pate, Pemba, Zanzíbar, Malindi, Mombasa u Sofala. Antiparte, os inmigrants d'orichen persa s'establioron en Kilwa, una ciudat que floreixió entre os sieglos XI y XIV adedicada mas que mas a o comercio de vori procedent d'a cazata d'elefants y hipopotamos, y tamién de l'oro d'as amanada menas de Sofala, en o territorio de l'actual Mozambique. O puesto de destín d'as mercaderías yera no nomás l'Africa d'o norte y atros territorios musulmans, so que tamién países d'Europa. Pero ixa riqueza de ciudaz que composabano territorio no estioron capables de fer frent unidas cuan i plegoron os primers europeus en zaguerías d'o sieglo XV.
O primer en plegar en a costa tanzana estió o portuguésVasco de Gama, plegando-ie en 1498 mientres o suyo primer viache enta la India dimpués de pasar dende l'oceano Atlantico enta l'oceano Indico por o cabo de Buen Esperanza, en l'actual Sudafrica. No trobó muita cooperación (mas bien a o contrario) entre os comerciants d'orichen arabe d'a rechión, fácil que no nomás por de razons relichiosas (os portugueses pofesaban o Cristianismo tan y mientres que os arabes d'a redolada profesaban l'Islam) so que tamién por razons comercials, en considerar que a nueva rota maritima ubierta por os portugueses que uniba a India dreitament con Portugal los podeba dixar a la marguin d'o lucrativo comercio que dica l'ine practicaban y que os portugueses podioron constatar.
Asinas que Vasco de Gama tornó en 1502, nomás que ista vegada ya no yera un solo vaixiello, so que una vintena de barcos prou bien equipaus amás, amenazando a las oligarquías locls con represalias de no pagar un tributo anyal en oro a o rei de Portugal. En refusar-ne os arabes, os portugueses imposoron a la fuerza a suya dominación, mesmo con gran brutalidat. Asinas, en 1502 espulloron Kilwa, que yera a ciudat-estau situada mas enta o sud, y en 1503 facioron igual con Zanzíbar, ta continar dimpués con ciudaz situadas mas a o norte, como Mombasa u Lamu. Nomás que Mogadiscio, en a costa norte de l'actual Somalia, podió fuchir d'ista destrucción, y os portugueses plegoron en o control d'o comercio de l'oro en l'oceano Indico dimpués de continas luitas mientres tot un decenio, en una autentica Cruzada contra o Islam en a redolada. Amás, os portugueses prenioron tamién o control d'as rotas comercials en l'oceano Indico entre India y Africa, fendo de Zanzíbar o suyo prencipal puerto comercial en a redolada, por a suya situación estratechica en una isla.
Sindembargo, dende o sieglo XVII os portugueses troboron cada vegada mas resistencia d'as poblacions locals, amás de no tener a suficient capacidat militar ta controlar territorios tan amplos. Os suahilis recibiban amás aduya d'osoldanato d'Omán, que teneba as suyas propias barallas con os portugueses por o control d'ogolfo Persico y d'as suyas rotas comercials enta India. Asinas, en 1587 os suahilis facioron una mortalera con os portugueses instalaus en Pemba, continando un periodo de luitas dica que en 1698 tropas omanís refirmoron as sublevacions d'os arabes y conquerioron Mombasa, conquiesta que continó en 1699 con Kilwa y Pemba. Os portugueses facioron una contra-ofensiva y mesmo reconquirioron Mombasa, pero en 1729 rebloron definitivament, contentando-se con mantener as suyas bases en l'actual Mozambique.
Dende a expulsión d'os portugueses, estioron os arabes d'o soldanato d'Omán qui controlaban toda a redolada. Sindembargo, a las ciudaz costeras tampoco no lis cuacaba la sutitución de dominios, en pender d'un soldanato que se trobaba a una distancia de bels 3.000 km, en o golfo Persico. Mesmo bellas ciudaz como Mombasa tenioron a tentación de clamar a los portugueses ta que los aduyasen a fer fuera a los nuevos ocupants. Antiparte, en a nueva potencia dominadora, o soldanato d'Omán, bi heba prous luitas succesorias.
O sieglo XVIII se convertió en un sieglo fosco, dende o punto d'anvista economico, ta toda la redolada. Nomás continaba en expansión o comercio d'esclavos, en amenistar-se una gran cantidat de mano d'obra en os soldanatos d'o golfo Persico y d'a peninsula arabica, amás d'as propias necesidaz d'os terratenients arabes de Zanzíbar y Pemba t'as suyas plantacions. Tmién os europeus feban emplego intensivo d'ista fuent, destacando-ne o reino de Francia, t'as lucrativas plantacions de canya de zucre en isla de Francia (hue Reunión) y isla de Francia (hue Mauricio), as dos en l'oceano Indico. A fuent d'os esclavos yera l'interior d'o continent, ninviando os esclavos dende l'actual Malawi y zons amanadas en rotas de caravanas con destín en Zanzíbar, que en 1811 s'heba convertiu en un emporio comercial en o mundo d'o trafico d'esclavos.
A prencipios d'o sieglo XIX plega a estar nuevo soldán d'Omán Said bin Sultan Al-Busaid. Iste enampló os dominios omanís en as costas de l'oceano Indico en Africa, luitando ontra o clan Mazrui que 1814 no nomás controlaba que Mombasa so que tamién Pate y Lamu. Ta fer frent a ista amenaza, Said bin Sultan Al-Busaid cambeó a capital d'o suyo soldanato dende a ciudat de Mascat en Omán enta Zanzíbar y encomenzó tamién un plan d'expansión. Por eixemplo, s'heban importau plantas de Syzygium aromaticum (clavo d'olor) dende a colonia francesa d'a isla Borbón en 1812 y Said bin Sultan Al-Busaid alentó a producción d'ista nueva especia, dica que Zanzíbar concentraba as tres cuatrnas parz d'a producción mundial. Tamién fomentó a expnsión d'o trafico d'esclavos y con os benificios de toz dos comercios ta 1840 heba rematau con o poder d'os Mazrui y controlaba firmament as costas de l'Indico dende l'actual Somalia dica l'actual Mozambique. Sindembargo, ya se feba nortar a presencia d'as potencias colonials europeas.
Ta más detalles,veyer l'articlo Cheografía de Tanzaniaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
As condicions climaticas semiaridas d'o norte y a presencia d'a mosca tsé-tsé en as rechions d'o centro y de l'ueste ha prevocau que a población s'agrupase en a resta d'o país.
En a rechión d'Arusha, que se troba a o norte d'o país, podemos trobar-ie as restas d'o cráter d'o Ngorongoro. O cráter Ngorongoro, con a suya forma de caldera, formau fa bels 2.500 anyos, s'ha feito famoso debiu a que con o suyo diametro de 20 km. y una superficie d'alto u baixo uns 300 km² ye un paradiso natural, una "arca de Noé" ecuatorial a on as condicions climaticas permiten a os animals habitar mientres tot l'anyo, dende os hipopotamos dica os flamencos rosas que habitan en l'amanau laco Makat.
O centro d'o país ye constituiu por un altiplano banyau por os ríos que desembocan a l'este, en l'oceano Indico. A frontera maritima d'o país ye formada por una plana costera a on i trobamos l'archipielago de Zanzíbar, formau por tres islas prencipals: Zanzíbar, Pemba y Mafia.
En Tanzania i trobamos numerosos volcans pero nomás un d'éls se troba activo: l'Oi Onyo Legaï. O mont mas altero ye o Kilimanjaro que tamién ye un volcán.
Sabana arbolada de miombo d'o Zambeze central una d'as sabanas mas amplas d'Africa, con una superficie de 1.184.200 kilometros cuadraus, ocupa l'ueste de Tanzania, l'este y sud de Burundi, o sudeste d'a Republica Democratica d'o Congo, o norte de Malawi y de Zambia y l'extremo oriental d'Angola. O clima ye arido, con severas sequeras, pero existen en a ecorrechión numerosos almarchals, que cubren o 30% d'a suya superficie. Nomás dos musaranyas son endemicas entre os mamiferos: Crocidura ansellorum y Crocidura zimmeri, asinas como dos aus: o Ploceidae de Lufira (Ploceus ruweti) y o estrildido de cara negra (Estrilda nigriloris), entre a herpetofauna, o numero d'endemismos ye mas gran: se conoixen 19 especies de reptils endemicas y 13 d'anfibios.
Arbustos d'Itigi y Sumbu ye una chicota ecorrechión de sabana, muit poco estudeada, que ocupa una superficie total de 7.800 kilometros cuadraus repartius en dos enclaus deseparaus: uno en o centro de Tanzania, arredol d'a ciudat d'Itigi, y l'atro en Zambia, entre os lacos Moer y Tanganica, en a muga con a Republica Democratica d'o Congo, en que dentra en o territorio licherament, toz dos enclaus se troban rodiaus por a sabana arbolada de Miombo d'o Zambeze central, o enclau tanzano muga amás, a o sudeste, con a sabana arbustiva de Tanzania, o de Zambia muga a l'este con o laco Tanganica y l'ueste con o prau inundada d'o Zambeze, en a redolada d'o laco Moer. O clima se caracteriza por tres estacions a o largo de l'anyo: una estación freda y seca entre mayo y agosto, una estación calida y seca entre agosto y noviembre, y una estación pleviosa entre noviembre y abril. Parque Nacional d'as Montayas Udzungwa.As precipitacions meyanas anyals se situan en 1.400 mm en o enclau de Zambia, y en 500 mm en o de Tanzania. A vechetación caracteristica d'a ecorrechión ye d'una espesura impenetrable, de tot diferent d'as sabanas que la rodían. S'han identificau mas de cient especies lenyosas, por un regular arbustos muilt ramificaus, sin punchas, d'entre 3 y 5 metros d'altaria. A mayor parti d'as especies son de fuella caduca. O rinoceront negro (Diceros bicornis) ha estau erradicau d'a ecorrechió debiu a la cazata furtiva. Se conoixen poblacions d'elefants (Loxodonta africana) y brúfol cafre (Syncerus caffer).
Tanzania tien un clima tropical. En os altiplanos, as temperaturas varían entre os 10˚C y os 20˚C mientres as estacions calidas y fredas, respectivament. A resta d'o país tien temperaturas que rarament baixan por debaixo d'os 20˚C. O periodo mas calido se troba entre os meses de noviembre y de febrero (25˚C - 31˚C), y o periodo mas fredo se da entre mayo y agosto (15˚C - 20˚C).
En Tanzania i trobamos dos rechimens de plevias: uno ye "unimodal" (aviento - abril) y l'atro ye "bimodal" (octubre - aviento y marzo - mayo). O primero lo trobamos a o sud, sudeste, centro y l'ueste d'o país, y o segundo se da en a parti norte y a costa norte. En o caso d'o modo bimodal, as plevias entre os meses de marzo y mayo se conoixen como plevias luengas u masika, mietres que as plevias d'octubre dica aviento, por un regular se conoixen como pevias curtas u vuli.
↑(de)Das aktuelle Buch der Allgemeinbildung. 550.000 Daten und Fakten. 10.000 Einzelthemen, Bertelsmann Lexikon Institut, 2003, ISBN 3-577-13530-1, p. 612 - 675
Se veigan as imáchens de Commons sobre Tanzania.