S Uniwersum

S Uniwersum
Hubble Ultra Deep Field: e seer diefe Blick ins Uniwersum
Füsikalischi Äigeschafte (bezoge uf s beobachtbare Universum)
Radius	> 45 Mrd. Lj[1]
Masse (sichtbar)	ca. 1053 kg
Middleri Dichdi	ca. 4,7 · 10−30 g/cm3
Alter	13,798 ± 0,037 Mrd. Joor[2]
Galaxie	öbbe 100 Mrd.
Tämpratuur Hindergrundstraalig	2,7 K

S Wort Uniwersum (von latiin. universus „gsamt“, vo unus und versus „in äins keert“), au: dr Kosmos oder s Wältall, bezäichnet in dr Füsik d Aaordnig vo allere Materie und Energii zum ene gwüsse Zitpunkt, aagfange bi de elementare Däili bis zu de groossrüümige Strukturen wie Galaxie und Galaxiehüfe.

Die allgemäini Relatiwidäätstheorii vom Albert Einstein isch hüte allgemäin anerkennt as d Theorii, wo die groossrüümigi Struktur vom Uniwersum beschribt. Au d Kwantefüsik het wichdigi Bidrääg zum Verständnis bsundrigs vom früeje Uniwersum gliiferet, wo d Dichdi und d Tämpratur seer hooch gsi si und e Hufe Brozäss abgloffe si, wo Elementardäili e Rolle gspiilt häi (Astrodäilifüsik). Woorschiinlig bechömme mer e bessers Verständnis vom Uniwersum erst denn, wenn d Füsik e Theorii entwirft, wo die allgemäini Relatiwidäätstheorii mit dr Kwantefüsik veräinigt. Dere säit mä T.O.E. (Theory Of Everything) oder au Wältformle. In dere Theorii vo dr Kwantegrawitazioon sölle die vier Grundchreft vo dr Füsik (elektromagnetischi Chraft, Grawitazioon, starki und schwachi Chärnchraft) äihäitlig erklärt wärde. Scho dr Albert Einstein het joorelang nrobiert, e sonigi Theorie ufzstelle, het aber kä Erfolg gha.

D Kosmologii isch e Däilgebiet vo dr Füsik wie au vo dr hütige Filosofii vo de Naturwüsseschafte und befasst sich mit em Studium vom Uniwersum und brobiert Äigeschafte vom Uniwersum wie d Fiinabstimmig vo de Naturkonstante z erklääre.

D Urknalltheorii, wo hüte allgemäin anerkennt isch, goot drvo us, ass s Uniwersum im ene bestimmte Augeblick, em Urknall, us ere Singularidäät uuse entstande isch und sich sithär usdeent (Expansion vom Uniwersum). Zit, Ruum und Materie si mit em Urknall entstande. Zite „vor“ em Urknall und Ort „usserhalb“ vom Uniwersum cha mä füsikalisch nit definiere. Dorum „git“ s in dr Füsik kä rüümligs „Usserhalb“, kä zitligs „Vorhär“ und au kä Ursach vom Uniwersum.

Für die ersti 10⁻⁴³ Sekunde (Planck-Zit) noch em Urknall kennt mä die füsikalische Gsetz nid, aber nochhär beschribt d Theorii was bassiert isch, und mä het s Alter vom Uniwersum mit Prezisionsmässige dur s Wältruumteleskop Planck seer genau chönne mässe: 13,80 ± 0,04 Milliarde Joor. Mä cha au e statischs Uniwersum, wo unändlig alt und unändlig grooss isch, usschliesse, aber nid e dünamischs unändlig groosses Wältall. Dr Grund dodrfür isch d Expansion vom Wältall, wo mä beobachdet het.

Dr Ruum zwüsche de Galaxie isch nit vollständig leer. Es het din stark verdünnts Wasserstoff-Gas, öbbe äi Atom bro Kubikmeter. Innerhalb vo de Galaxie isch d Dichdi vo dr Materie aber wääsentlig hööcher. Dr Wältruum isch au voll vo Fälder und Straalig. D Tämpratur vo dr Hindergrundstraalig isch zurzit 2,7 Kelvin (also öbbe −270 °C). Si isch 380'000 Joor noch em Urknall entstande. S Uniwersum bestoot aber nume zum ene chliine Däil (öbbe 5 %) us Materie und Energie, wo uns bekannt si, und vo deene si nume öbbe 10 % sichtbar. E gröössere Däil (27 %) macht „dunkli Materie“ us. Die het mä indiräkt mit Beobachtige noochgwiise, aber us was si bestoot, wäiss mä nid. Dr grösst Däil isch aber „dunkli Energii“ (68 %), und die isch drfür verantwortlig, ass s Wältall immer gröösser wird.^[3]

• David Deutsch: Die Physik der Welterkenntnis. Auf dem Wege zum universellen Verstehen. Birkhäuser, Berlin 1996. ISBN 3-7643-5385-6
• J. Richard Gott III u. a.: A Map of the Universe. In: Astrophysical Journal. Chicago 624.2005, 463. ISSN 0004-637X
• Stephen W. Hawking: Eine kurze Geschichte der Zeit. rororo. Rowohlt, Reinbek 1991. ISBN 3-499-60555-4
• Stephen W. Hawking: Das Universum in der Nussschale. Dtv, Münche 2003. ISBN 3-423-33090-2
• Lucy und Stephen Hawking: Der geheime Schlüssel zum Universum. Chinderbuech. cbj, Münche 2007. ISBN 3-570-13284-6
• Lisa Randall: Verborgene Universen – Eine Reise in den extradimensionalen Raum. S. Fischer, Frankfurt 2006 (3. Ufl.). ISBN 3-10-062805-5
• Steven Weinberg: Die ersten drei Minuten. Piper, Münche 1977. ISBN 3-492-22478-4
• Steven Weinberg: Der Traum von der Einheit des Universums. Bertelsmann Münche 1993. ISBN 3-570-02128-9
• Charles H. Lineweaver, Tamara M. Davis: Der Urknall – Mythos und Wahrheit. In: Spektrum der Wissenschaft. Häidelbärg 2005, 5 (Mai), S. 38–47. ISSN 0170-2971
• Brian Greene: Der Stoff, aus dem der Kosmos ist. Alfred A. Knopf, Nöi York 2004. ISBN 3-88680-738-X
• Harry Nussbaumer: Das Weltbild der Astronomie. vdf Hochschulverlag, Züüri 2007 (2. Aufl.). ISBN 3-7281-3106-7
• Rüdiger Vaas: Tunnel durch Raum und Zeit. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2006 (2. Ufl.). ISBN 3-440-09360-3
• Brian May, Patrick Moore, Chris Lintott: Bang! A Complete History of the Universe. Carlton Books, London 2006. ISBN 1-84442-552-5
• Alex Vilenkin: Kosmische Doppelgänger, Wie es zum Urknall kam – Wie unzählige Universen entstehen. Springer, Häidelbärg 2007. ISBN 3-540-73917-3
• UNIVERSUM FÜR ALLE. Joachim Wambsganß Springer-Verlag Berlin Häidelbärg 2013 ISBN 978-3-8274-3053-3

 Commons: Uniwersum – Sammlig vo Multimediadateie

• Wisualisierti Charte vom Uniwersum vom Sloan Digital Sky Survey Projekt

1. ↑ J. Richard Gott III u. a.: A Map of the Universe In: The Astrophysical Journal, Usgoob 624, Nr. 2, Online-Version, abgrüeft am 22. Septämber 2013.
2. ↑ Planck Collaboration et al: Planck 2013 results. I. Overview of products and scientific results. In: arXiv:1303.5062v1 [astro-ph.CO], Site 36, 20. Merz 2013, Onläin-Wersion (pdf), abgrüeft am 26. Merz 2013
3. ↑ Astronomie – Planeten, Sterne, Galaxien. GEO Bibliographisches Institut & F.A. Brockhaus AG. GEO Themenlexikon. Bd 5. GEO, Gruner+Jahr, Mannheim 2007. ISBN 3-7653-9425-4

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Universum“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.