Schiibeschlage

S Schiibeschlage isch e Brüch, wu gliähnigi Holzschiibe mit Stäcke meischtens vu Bärghäng üs ins Dal gschleideret wäre. Dä Brüch isch bsunders im Briisgaü un vu do bis uf Voradelbärg un ins Bündner Land un in Deile vu Wescht- un Südtirol verbreitet.

Dä Brüch wird am erschte Faschtesamstig oder -sunntig abghalte – also am erschte Wucheänd no Fasnet. Dä Dag het regional verschiidini Nämme: Funkesunntig, Schiibesunntig, Holepfannsunntig, Kassunti (= Kässunntig), Alti Fasnet. E Üsnahm bildet Bernau im Schwarzwald, wu bis zu acht Schiibefiir d ganz Fasnetswuch (üsser am Äschermittwuch) bränne. Dr Ort, wu dr Brüch üsdrage wird, heißt viilmol drno: Schiibebuck, Schiibehard, Schiibebiihl, Schiibefelse usw. Hit wird dr Brüch viilmol vu Vereine, vu Funkenzimpft, vu dr Pfadfi, vu dr Rekrüte oder vu dr Freiwillige Fiirwehr organisiärt.

S Schiibeschlage isch zum erschte Mol im Johr 1090 z Lorsch (Hesse) urkundlig erwähnt. Des heißt nit, ass dä Brüch in sällem Johr entschtande isch, dr ka viil elter sii un aü an andere Ort üsgiäbt wore sii. 1090 isch e gliähnigi Schiib in e Näbeboi vum Gloschter Lorsch gfloge un hete in Brand gsetzt.^[1]

Z Friiburg im Briisgaü isch am 1. März 1606 s Schiibeschlage vu dr Burghalde am Schlossbärg verbotte wore – vu derte üs hän als d Handwärksburscht Schiibe gschlage gha. Anne 1895 hets in dr Friiburger Zittig gheiße, ass drotz Schnee un Iis Schiibe gschlage wore sin. Mer heb vum Schimbärg bis uf Basel d Fiir sähne flackere. Anne 1956 het mer am Friiburger Hirzbärg (Oberwiihre) dä Brüch wider ufläbe lo.^[2]

Z Walterschhoufe diäg in dr Dorfchronik stoh, ass d napoleonische Druppe anne 1815 numme bis Merdinge vorgruckt seige. Well z Walterschhouve heb e Schiibeschlage stattgfunde un d Franzose hebe sich vu so viil Fiirstärki beiidrucke lo un druf verzichtet, säll Dorf z erobere.^[3]

Dä Brüch isch dur Flurnämme aü an Ort belegt, wun er hit nimmi üsgiäbt wird. Z Tirol, wu dä Brüch friähjer wit verbreitet gsii isch, wird er numme no in dr Gegnig vu Landau abghalte, isch aber in Gwannnämme erhalte (Scheibschlagalm im Brixental, Scheibenbichl z Imst un anderi).

Am Kaiserstuehl hän zum Biispiil Bickisohl (1669), Burge (1776), (Ober-)Bärge (1826), Rothwiil (1558), Schälinge (1685) e Schiibebuck – in Glammere d erscht urkundlig Erwähnig. Bickisohl het zuedäm e Schiibehard – dä isch anne 1558 zum erschte Mol erwähnt.^[4] Diä Nämme gehn do druf zruck, ass mer do Schiibe gschlage het – hit isch des numme no z Burge un (wider) z Rothwiil dr Fall.

S Schiibeschlage isch z Rothwiil zittewiis verbotte gsii – wäge dr Brandgfohr. Wus Dorf greßer wore isch, isch d Beboijig bis unter dr Schiibebuck gange. Drno het mer numme no s Schiibebriäle gmacht – des heißt, s Fiir isch zwar gmacht wore, aber mer het kenni fiirige Schiibe gschlage, numme Sprich briält. S het viilmol Ärger gä, wel Holz fir dr Fiirhüffe gstohle wore isch un wel Sprich briält wore sin, wu in dr Obrigkeit nit gfalle hän oder wu beleidigt hän. Des isch in dr 1950er- un 60er-Johr aber vu dr Gmein eso strak reglemäntiärt wore, ass d Junge ke Freid meh gha hän un dr Brüch iigange isch.^[5] Am Afang vum 3. Johrdoisert isch dr Brüch z Rothwiil uf em Geißbärg, wu ke Brandgfohr bstoht, wider ufgnumme wore.

S Wort Schiib (mit e-Abfall) oder Schiibe isch vu sinem Urspung här nooch an dr Schiib, wu mer bim Schiibeschlage brücht: S kunnt vum germanisch *skibo- – un des bedittet e Blatte, wu mer vum Baümstamme abgschnitte het.^[6]

Des isch sälbverständlig vu Gegnig zu Gegnig un vu Ort zu Ort verschiide. In viile Ort ischs mit Bewirtig verbunde – Drinke un Ässe.

Wänn d Finschteri iibricht, zindet mer s Schiibefiir a. Des kenne ei oder mehreri riisigi Holzhiffe sii, an andere Ort aü gleineri Fiir, wu grad länge zum d Lit wärme un zum d Schiibe gliähnig mache. D Schiib isch e flach Holzstick, rund oder eckig, wennig greßer wiä e Handflächi, mit eme Loch in dr Mittli. Diä Schiib wird mit däm Loch uf e mannshoche Stäcke gsteckt un im Schiibefiir gliähnig gmacht. Abgschosse wird d Schiib uf em Schiibebock – des isch e Brätt, wu am Bode ufstoht un schreg no obe grichtet isch un dodrmit e Flugbahn no obe vorgit. D Kunscht isch jetze, dä Stäcke mit däre Schiib mit Schwung eso iber dr Bock z schlage, ass d Schiib afangt mit sich drille, sich vum Stäcke lest un hoch in d Nacht nii fliägt. Zwar hets hit aü einzelni Ortschafte, wu dr Brüch in dr Ebini üsgiäbt wird, aber dr Witz vum Abschlage uf eme Bärg isch, ass d Schiib witer fliägt un vum Dal un vum Dorf üs guet zum säh isch.

Vor eb dr Schiibeschleger d Schiib abschlet, drillt er si in dr Luft – des verstärkt no d Gluet un dr riäft drbii e Spruch. E baar Biispiil:

• Alemannische Raüm: Schibi, schibo, wem soll die Schibe go? Die Schibe soll im Dingsbums go, wu des un des gmacht het (oder wuni des un des z verdanke han)! Goht si it, so gilt si it. Do ka mer also Guets un Beses verkinde. Des Schlage forderet viil Gschickligkeit. Mänkmol fliägt d Schiib nit, si blibt uf em Stäcke hänke oder gheit no wennige Metter na. Des soll nit zur Schand vu däm sii, wu si gwidmet isch; fir dä Fall sait mer vu vorne rii: Goht si nit, so gilt si nit!
• Alemannische Raüm: Schibi, schibo, die Schiibe soll go, die Schiibe soll suure, im Dingsbums (Namme vum Opfer) an d'Schnuure! (... diä Schiibe soll danze im Dingsbums an Ranze!)
• Tirol: Dia Scheiba, dia Scheiba, dia will i iatz treiba, Schmalz in dr Pfonna, Kiachli in dr Wonna, Pfluag in dr Eard, dass dia Scheiba weit außa geat!
• Südtirol: Scheib, Scheib, weim keart dia Scheib? Dia Scheib keart in (Namme)! Geat sie guat, hot er's guat, geat sie letz, konn i a nit drfir. Schaug, wia es Scheibele ausigeat ...

Ass alles greglet zuegoht un alli Sprich riäfe, isch nimmi an allene Ortschafte gwährleischtet oder isch an Ort, wu dr Brüch wider neij iigfiährt isch, nimmi rächt zstand kumme. Do drmit flacht dr Brüch druf ab, wänn numme no drunke wird un e sportligi Iäbig gmächt wird; dr geischtig Sinn goht verlore.

• Im Elz-Dal im Schwarzwald ischs in dr 1950er Johr un friähjer eso zuegange:
  (...) D Schiiberiäfer drätte ans Fiir un bätte dr „Engel des Herrn“ oder singe e Mariäliäd. (...) In dr meischte Ortschafte wird mit dr erschte Schiib d heilig Dreifaltigkeit agruefe, d zweit wird in dr Gottesmueter gwycht, d dritt fahrt mit guete Winsch fir d ganz Gmein, d viärt goht in dr beliäbteschte un ehrbarschte Jungfer vum Dorf (in dr Schiibejungfer). Drno folge (...) diä andere Maidli un je noch däm aü Birger un Iiwohner vum Dorf, wu mer ka Verdiänschtvolls un Ehrbars ka sage iber si. Wiä mueß mer sich freie, wänn e junge Burscht in sinene eigene Eltere oder in sinem liäbe Großili oder in sinem verehrte Schatz e Schiib schlet un riäft!

Diä Schilderung (e Zittigsbricht) soll nit azwiiflet wäre, si stoht aber im Zämmehang drmit, ass dr Schriiber Emil Grab d eige Dorfjugend z Rothwiil ermahne will, ass si bim Schiibeschlage nit eso wiäschti Sache briäle solle.^[7]

• Dreiseme-Dal (Schwarzwald):
  • Z Unteribedal heiße d Schiibeschlager Schiibebuebe, aü wänn si erwagse sin. Si wehle e Schiibevatter un e Schiibejungfer, bi sällere wäre si eimol im Johr zum Ässe iiglade. D Schiibe wäre normalerwiis sälber gmacht.
  • Im Dreisamdal laüfe d Kärli bim Bättzitlitte um dr Holzhüffe, wu bis zu segs Metter ka hoch si un bätte. Drno fangt s Schiibeschlage a.
  • Z Eschbe (Stegen-Eschbach) boit mer e Holzdurm uf, wu azunde wird. Isch dr Brand riähjg, no solls e guet Johr gä, brännts unriähjg, solls e Hüffe Wätter (Gwitter) gä. Dr erscht Spruch heißt: Schibii, Schibii, iber dr Rhiin soll diä Schiibe sii. Diä Schiibe soll dr heilige Dreifaltigkeit sii! De Spruch hät sich aber ä wäng gändret; s'heißt jetzt Schibi Schibo, wäm soll di Schiebe go? Dä Spruch un goot si it, so gilt si it sait ma in Eschbe nur bi bsundre Schiebe, z. B. bi sällere, wo ma im Schiebemaidle Schlagt, bi de andre Schiebe kann än andre Schiebebue mim Spruch "sud numol si"rette wän ma verschlage hät. Di letscht Schiib schlagt de Schiibevadder un sait Schib Schib, de Rai nab s'Küchlepfännle häät's bei ab im Ankehaafe haut's de Bode nus, jetz isch di aldi Fesnet us. Aber dä grouße Huufe git's immer nuch (bis zu 8 Meter). Am Schiebesundig gän di Buebe dann alli mitänander durch's Eschbedal un kehre bii alle Freund un Göner a, därt dien si dann numol fescht singe un feire. Schiibemaidle git's z Eschbe gnau so viil wie Buebe, vorusgsetzt, s finde alli ä Maidli. De Schiibevadder suecht sich ä Schiebemueder, mitt sellere muss'r dann dä Schiibedanz eröffne. D Schiibemaidle sin aber nur am Samschdigoobe bim Schlage un bim Schiibedanz debi. S Schiibemaidli am Sundig nuch mit si „rumschleipfe“ gilt als ä schand. Z'end isch des Ganzi erscht am Mändig, wenns noch'm Ufrume bi de Schererbiri ä rächt's Veschber git.^[8]
  • Z Hefe (Burg-Höfen) sin d Schiibebuebe alli ledig un diä meischte unter 20. Si hän friähjer in dr Hiiser Holz gsammlet, hit aü no, aber viilmol bikummi si Gäld; dr Räscht Holz holi si im Wald (Dirrständer). Friähjer isch des Maidli, wu am meischte Schiibe bikumme het, d Schiibejungfer wore. Hit wänn d Maidli nimmi Jungfer gnännt wäre, jetz suecht dr Schiibevatter scho vorhär e Maidli rüs un frogts, ebs Schiibemaidli mache wott. Am Sunntig, wänns finschter wird, wird dr Holzhüffe azunde. Vorhär laüfe d Schiibebuebe um dr Hüffe rum un bätte s Vatterunser. No wird dr Hüffe azunde; obe druf isch e Häx, e Figür, wu mit Straü üsgstopft isch. Wänn diä brännt, ka s Schibeschlage afange.
    Zerscht kumme d „Pflichtschiibe“, dr Schiibevatter schlet d Erscht. Si sin im Burgemeischter, im Pfar, im Schuelleiter, in dr Gmeinrät un in andere gwidmet. Drno kumme d Schiibe uf d „normale“ Lit – Eltere, Freind, uf dr Schatz usw., si kenne liäbe oder bese Inhalt ha, dorfpolitisch oder unpolitisch si; d Nämme kenne gnännt wäre oder nit (= ... diä Schib soll sällem goh, wu ...). Zum Schluss schlet dr Schibevatter d „Dreifaltigkeitsschiib“; diä isch greßer wiä diä andere. Dr letscht Spruch heißt: „Schiib, Schiib, dr Rai ab / D Kiächlipfanne het s Bai ab / Dr Abkehafe het dr Bode hus / jetz isch diä alt Fasnet us!“
• Z Mille wird uf em Bismarckblatz obe s Schiibeschlage üsgrichtet. Sticker zeh riisigi pyramiidefermigi Holzbiigene wäre scho am Samschtig am Morge ufgsetzt (friähjer vu Buebe, hit vum e Boiunternämme). Z Nacht wäre Wache ufgstellt, ass nit Kärli üs Nochberortschafte d Holzhiffe scho vorhär azinde. Dr letscht Spruch am Sunntig z Obe noch em Schlage heißt: Die Schiib, die fahrt dr Rai nab / d Küechlipfanne hät e Bei ab / de Ankehafe hät de Bode us / un jetz isch die alt Fasnet us.^[9]
• In dr Schopfemer Gegend: „Am Dunschtig vor em Funkesunntig scho isch z Fahrnau e Schybemärt im alt Buuchhus hinterem Rothus. Do biete d' Chürnberger Schybemacher ihri Schybe a un gen au no a Haselruete derzue.“
  „Wenn uf em Hüenerberg s' Fahrnauer Füer brennt, zünde au die Chürnberger ihrs a und au d' Wiechser uf em Hohflum und s' Muhlberger uf de Friedenshöh, s' Gresgemer, s'Raitbacher und s'Husemer uf em Maieberg stiige us em Ibruch vo der Nacht; und hundertfältig fliege d' Sunnrädli, nach altem uralemanischem Bruch. Bevor s' Füer azunde werde cha, mueß Holz und Strauh und sunnscht allerhand Güsel im Dorf gsammelt, uf der Hüenerberg g' fahre und ufgsetzt werde. Mit ere Chuehglocke werde d' Lüt usegschellt, und d' Buebe rüefe im Sprechchor ihre Spruch:
  Gent is e Welle Strauh Riisewelle au, oder e alte Filzhuet, s' isch alles zemme guet! Isch e gueti Frau im Huus, git sie au e Welle us!“^[10]
• Z Undrvaz im Bündnerland isch dr Brüch numme fir Buebe un ledigi Mane (oder Vättere mit gleine Buebe), derte sait mer Schybaschlaha. Dr Spruch heißt: Dia Schiiba, dia Schiiba, dia kört, dia kört, dr (Namme vum e Maidli)! Hoit und dera sei si!
• Z Danis-Tavanasa (Bündner Land) heisst dr Brüch „trer schibettas“ (rätoromanisch fir Schiibeschlage). Do wird s Schiibeschlage vu dr Jungmannschaft organisiärt. Alli Buebe ab der 3. Klass un alli ledige Männer üs em Dorf derfe am „trer schibettas“ mitmache. Dr Spruch bim Scheibeschlage heißt: Oh tgei biala schibetta per la (Namme vum e Maidli)! Ibersetzt: „Oh was fir e scheni Schiib fir s (Namme vum e Maidli)!“ Wänn e Schiib nit battet, riäft mer zum Biispiil: Oh tgei tgagiarar per il scolast. Wänn alli „schibettas“ gschlage sin, kehre diä Junge zruck ins Dorf un gehn in gleine Gruppe go alli Maidli im Dorf bsueche.
• Z Mals im Obervinschgau (Südtirol) heißt dr Spruch: Oh reim reim, wem weard eppar dia Scheib sein, dia Scheib und mei Kniascheib kearn dem Hansl und der Seffa zur a guate Nocht, daß die Bettstatt krocht. Geaht sie guat, hobn si's guat, schaug, wia mei Scheibele ausigeat. (in verschiidene Variatione). Aü z Mals un in dr Umgäbig wird am gliche Dag e ca. 12 Metter lange Baümstamme, wu mer „Hex“ nännt, mit eme Querbalke in Form vum e Griz mit Straü umwicklet un drno üsserhalb vum Dorf uf eme kleine Buck ufgestellt un azunde, wänns finschter wore isch.

S Schiibeschlage het si Schwärpunkt im alemannische Biät un z Tirol. S git verschiidini anderi Brich, wu aü am Sunntig no Fasnet stattfinde, so s Funkafüür am Funkesunntig. Im Odewald gits Fasnetsreder – do wäre scho an Fasnet Reder üs Straü, oder wu Straü drum gwicklet isch, azunde un dr Bärg na ränne glo – in dr Finschteri witt zum Sähne.

• Gerlinde Haid: Scheibenschlagen. In: Oesterreichisches Musiklexikon. Online-Uusgab, Wien 2002 ff., ISBN 978-3-7001-3077-2; Druckausgabe: Band 4, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2005, ISBN 3-7001-3046-5.

 Commons: Scheibenschlagen – Sammlig vo Multimediadateie

• Schiibeschlage bi Lebendige Traditionen (Graubünde)
• Schiibeschlage z Zell-Weierbach uf burschel.net
• Schiibeschlage Muulburg (Archiv-Version)
• Schiebeschlage in Siensbach 2011 uf youtube
• Scheibenschlagen uf austria-forum.org

1. ↑ Artikel Scheibenschlagen in Grimms Deutsches Wörterbuch un in Brockhaus Enzyklopädie
2. ↑ Dr Peter Kalchthaler in dr Badischi Zittig/Friiburger Zittig, 23. 2. 07
3. ↑ Badischi Zittig, Freiburger Stadtteile, 6. 3. 07
4. ↑ Dorothea Wenninger: Flurnamen im Kaiserstuhl, Frankfurt am Main 1997
5. ↑ Harald Noth: Das Scheibenschlagen – Ein untergegangener Brauch. In: Rothweil. Aus der Geschichte von Nieder- und Oberrotweil. Rüsgä vum Emil Galli u. a. Oberrotweil 2000
6. ↑ Artikel Scheibe in: Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 21. Uflag, Berlin, New York 1975
7. ↑ Zittigsbricht vum Emil Grab, zitiärt noch: Harald Noth: Das Scheibenschlagen – Ein untergegangener Brauch. In: Rothweil. Aus der Geschichte von Nieder- und Oberrotweil. Rüsgä vum Emil Galli u. a. Oberrotweil 2000; üs em Ditsche ibersetzt.
8. ↑ Badischi Zittig, 3. 3. 2001
9. ↑ Badischi Zittig, 15. 2. 1997
10. ↑ Üs: Emil Faller: Ein Lichtgang durch die Vergangenheit des Dorfes Fahrnau. Uehlin, Fahrnau 1957. Zitiärt noch em Ghost sinere Version (Wikipedia:Schopf/Scheibenschlagen, glescht).