Neapel

Neapel litt am Vesuv im Golf vu Neapel. D'Aafäng vu de Stadt lige an de Chüste, wu de erscht Stadtchärn entstande-n-isch. Dört sin di griechische Koloniie gläge, wu de Aafang vum Handel bedütet un dodemit zur Entwicklig vu de hüttige Stadt biidrage hänn. S Stadtgebiet isch vu Hügel brägt, wu di meiste devuu e Höchi zwüsche 150 un 452 Meter hänn un wu eigeni Stadtdeil un Quartier druff entstande sin, dezüe chömme no mehreri Insle, Halbinsle un Buchte. Geologisch gseh hät Neapel e kumpläxi Gschicht, di letschti Schicht bstoht vor allem us Gröll mit vulkanischem Ursprung. 10 km vo Neapel liit dr Vulkan Vesuv.

Neapel litt in de Erdbebezone 2 (mittelmäßig hoch).

 

Neapel wiist e tyypisch mediterrans Chliima uff. D Winter sin mild un niderschlagsriich, während d Summer heiß un druche sin, allerdings meistens durch e Brise us de Richtig vum Meer chielt were. D Sunne schiint ime-ne Johr an durchschnittlig 250 Dag. D Zämmesetzig vu de Landschaft fiehrt dodebii zu de Bildig vu Mikrochliimata im Stadtinnere, so chas sich scho noch wenige Kilometer ändere un zum Bispil meh kontinental odder in höchere Lage chiehler were.

Drotz de milde Winter isch es scho vorchuu, dass es z Neapel gschnäit hät. Meh wie zeh Zäntimeter sin uff de Hügel zum letschte Mol am 1. März 2005 ghäit.

Es gìt vili Legände, wùù sich ìm antike Neapel abgspììlt haa solle, di wohl bekanntesti devùù isch sälli vù de Partenope. Sìì soll e Sirene gsìì sii, wùù sich nooch de glungene Flucht vùm Odysseus sälber ùmbrocht hät; ihri Liiche isch deno vùm Meer bìs dörtane drììbe worre, wùù hǜt s Castel dell'Ovo stoht.

Bim hǜtige Neapel häts au daatsächlig griechischi Koloniie gee ùn e Stadt mìt em Name Partenope isch ìm 9. Johrhundert voor Christùs e Stùck witter westlig gläge. 470 v. Chr. isch Neapolis (griechisch fǜr „nöii Stadt“) dört gründet worre, wùù hǜt s Zändrùm vù de Neapler Altstadt lìt. Es isch e riichi Stadt gsìì, wùù under anderem ǜber Chirche, Theater ùn e Rossrännbahn verfiegt hät ùn vù zwei Archon regiert worre isch.

Bal hät si sich gege d Samnite ùn d Römer mieße verdeidige. E Fründschaft mìt de Römer, wùù gege Sǜǜde zoge sìn, isch ùf Drùck vù de Koloniie gscheitert ùn es isch 326 v. Chr. zù de Iinahm vù Neapel chùù. Gliichzittig hät d Bevölkerig abber e gwǜssi Selbständigkeit wie au di griechischi Kultur chönne bhalte.

Nooch em Zerfall vùm Römische Riich hät sich Neapel vù nöiem mieße verdeidige; glunge isch säll gege de oströmisch Herrscher Justinian (536), nìt abber gege d Gote, wùù d Byzantiner hän chönne ǜberwältige. Bi-n-ere Schlacht am Füeß vùm Vesuv ìm Johr 553 sìn d Gote ändgültig verdrììbe worre.

Am Aafang vùm Sträbe nooch Selbständigkeit isch 615 e churzläbigi eigeni Regierig gstande, e definitivi Unabhängigkeit hät s erscht 661 gee. Dört isch de Herzog Basilio Regänt vù Neapel worre, während d Stadt formal allewiil no vù Byzanz abhängig gsìì isch. Am Aafang hän no d Byzantiner de Herzog gwählt, spöter isch dää Titel erblig worre.

S Herzogdùùm Neapel isch bìs 1137 bstande. Ìn dèm Johr isch de letscht Herzog vù Neapel gstorbe ùn de normännisch Herrscher Roger II., wùù schù voorhäär Sizilie iignùù ghaa hät ùn witter ìn Sǜǜdidalie iidrunge gsìì isch, hät sinni Macht au ùf Neapel chönne ussdèhne. Nooch sinnem Dood ìm Johr 1151 isch em de Wilhelm I. gfolgt, wùù zwaar de Biiname „il Malo“ (de Böös, de Schlächt) drait, abber e grächte ùn glèhrte Herrscher gsìì isch, wie au sii Noochfolger, de Wilhelm II. Nooch sinnem Dood isch de Tancredi d Altavilla zùm Chönig ernännt worre zùm vermide, dass d Stadt an di Düttsche chùnnt. Wùù-n-èr abber 1191 gstorbe isch, isch de Heinrich VI. an d Macht chùù. Nooch dräi schwèère Johr isch de Frììdrich II. gfolgt, wùù vù vile als gröschte Herrscher aaglüegt wird, wùù jee ùf eme europäische Droon gsässe isch.

1266 isch de Karl vù Anjou Chönig vù Sǜǜdidalie worre. Èr hät wäge de Aagrìff vùm Corradino, em Verlust vù Sizilie nooch de Ùfständ vù de Sizilianische Vesper ùn wäg eme Ùfstand z Neapel kei liichti Herrschaft ghaa. Sii Noochfolger degege, de Karl II., hät e kulturälli Blietezitt fǜr Neapel brocht; zù sinner Zitt hät z. B. de Schriftsteller Giovanni Boccaccio gläbt, usserdèm isch de gotisch Baustiil ùfblieht. Under sinner noochlässige Nichte, wùù 1343 an d Macht chùù isch, hät Neapel wìderùm glìtte, bsunders under de Pestepidemiie ùn de ungarische Iifäll. Nooch vierzig Johr isch d Giovanna vù ihrem Neffe ùmbrocht worre, wùù abber nooch e baar Johr sälber gstorbe isch.

Deno isch d Herrschaft an de Ladislao I. ǜbergange. Ìm Rahme vù sinnem Versüech, d Apenninehalbinsle z vereinige, hät er Rom iignùù, 1409 abber mieße ùfgee. Nooch sinnem Dood isch d Herrschaft an sinni Schwöster ǜbergange, wùù churz voor ihrem Dood nooch ere schlächte Herrschaft de Alfonso d'Aragona adoptiert hät, sodass èr zùm nöie Chönig worre isch. Doodevùù hät sich de aragonesisch Fürscht brovoziert gfiehlt ùn er hät Neapel bsetzt. Under derre Bsetzig ùn under em Suhn vùm Alfonso hät Neapel e nöii Bliete erfahre, öbbe durch de Bau vùm Castel Nuovo odder de Porta Campuana.

 

Am Aafang vùm 16. Johrhundert hän d Spanier Napoli iignùù ùn ǜber zweihundert Johr lang hät de Chönig vù Madrid als Vizechönig regiert. Ùf de eine Sitte isch di kulturälli Hoochzitt wittergange, ùf de andere Sitte isch zù derre Zitt au d Camorra entstande, 1647 hät de Ùfstand vùm Masaniello stattgfunde, wùù abber wìderùm e unabhängigi Republik zùr Folg ghaa hät.

1707 hän d Ööstriicher Neapel iignùù ùn e Ǜbergangszitt isch gfolgt, bìs 1737 de Carlo I. di Borbone ùf de Droon gsììge isch. Er hät de Stadt zùr Unabhängigkeit verhulfe (obwohl er ùs eme spanische Huus chùù isch) ùn durch sinni Reforme de Bevölcherig e wirtschaftligi Brägig gee, wùù au hǜt no zùm Deil z seh isch (Handwerch ùn Industri als Hauptarbetgeber). D Macht vùm Adel ùn vù de Geistlige isch ùnder sinnem Iiflùss reduziert worre ùn au kulturälli Züügnìss sìn ùs sinner Zitt erhalte (Teatro San Carlo, Reggio di Corpodimonte, Piazza Dante, erschti Musikschüel ùvm.).

1759 hät de Carlo abber mieße ùf de spanisch Droon stige ùn hät Napoli sinnem Suhn Ferdinando mieße ǜberloo. Sälle isch e weniger starche Herrscher gsìì.

Churz nooch de Ussbreitig vùm Barock hän sich nooch de Französische Revolution ìm Johr 1789 au di liberale Idee ìn de Stadt aafange verbreite. De Ferdinando hät sälli Idee fräilig nìt understǜtzt, sällewääg hät er au ùf Sizilie mieße flüchte, wùù 1799 de napoleonisch Gèneral Championnet Neapel bsetzt hät. Am 24. Januar 1799 isch di Partenopäischi Republik (Repubblica Partenopea) ussgrüefe worre. Durch de Fäldzùùg vùm Ruffo vù Kalabrie, understǜtzt vù de Ängländer ùn de Spanier, isch si abber churzläbig gsìì: ìm Juni vùm gliiche Johr hän d Franzose Neapel mieße ùfgee ùn di soognännte Sanfediste hän zahlriichi Republikaner hììrichte loo. De Ferdinando hät chönne zrùckchùù, abber nǜmi lang regiert: 1805 sìn d Franzose vù nöiem iidrunge ùn er hät wìder mieße ùf Palermo flüchte.

Zwüsche 1805 ùn 1808 hät z Neapel de Joseph Bonaparte regiert, wùù de Brüeder vùm Napoleon Bonaparte gsìì isch. Zù sinner Zitt isch zùm Bispiil s Conservatorio di Musica baut worre, wùù spöter e idaliänischi Hoochburg vù de Musik worre isch. 1808 hät de Napoleon Neapel ìm Gioacchino Murat aaverdraut. Sälle isch vùm Volch aaerkännt ùn gschätzt worre ùn hät mìt de Eroberig vù Capri au e militärische Erfolg glandet. De Wiener Kongräss hät deno abber s Änd vù sinner Herrschaft gfordert ùn wùù-n-er versüecht hät, ùf de Droon zrùckzchùù, isch er zùm Dood verurdeilt worre. Ìn de Folgèzitt, under em Ferdinando I., hät Neapel zùm Regno Due Sicilie ghöört.

S 19. Johrhundert hät fǜr Neapel au e schnälli Entwìcklig bedüttet, soo sìn 1837 zùm erschte Mool Gaaslampe verwändet worre, 1839 hät Isebahnlììnie d Stadt mìt Portici verbunde ùn d Vesuv-Beobachtigsstätte, wùù 1841 gründet worre isch, isch di erschti Vulkanbeobachtigsstätte wältwitt gsìì. D Bevölkerig isch rasant aagstììge ùn Napoli isch mìt ere halbe Mìllion Iiwohner di gröschti Stadt vùm hǜtige Idalie worre; au kulturälli Entwìcklige hän stattgfunde.

Ìm Rahme vù de 1848er-Rèvolution isch au z Neapel e Verfassig ùn e Parlamänt iigfiehrt worre.

1860 isch de Giuseppe Garibaldi bìs ùf Neapel vüredrunge ùn es isch – under de Züestìmmig vù me-ne große Deil vù de Bevölkerig vù de Stadt zùm nöi gründete Königriich Idalie chùù.

Au Neapel hät under em Zweite Wältchrieg glìtte, voor allem während de „Quattro giornate di Napoli“, wùù s vù de Alliierte mìt Bombe aagrìffe worre isch. Au di Düttsche hän wölle verschììdeni Bauwerch zerstöre, sìn abber nìt gege de idaliänisch Wììderstand aachùù. Nooch em Chrieg isch d'Neapler Bevölkerig bi-n-ere Abstìmmig knapp fǜr d Iifiehrig vù de Republik gsìì.

Ìm Johr 1980 hät e Erdbebe z Neapel ùn z Kampanie drùm ùme insgsamt rund 2.900 Doti gfordert und vili Obdachloosi si druf in d Stadt cho.

Im Verhältnìs zum Räst vu Italie isch Neapel wirtschaftlig schwach. D Provinz hät im nationale Vergliich numme de 92. vu 103 Plätz belèggt.

Z Neapel herrsche Chleiunternämme vor, 2001 häts 138.000 sonigi Unternämme mit insgsamt 595.000 Bschäftigte gha. Lut neapoletanischer Handelschammere häts 2005 264.956 Gsellschafte gee, dodevuu hänn numme 52 meh wie 200 Aagstellti gha, numme 12 meh wie 500. 54 Brozänt vu alle Unternämme hänn unter 20 Bschäftigte gha.

D Verdeilig uff d Sektore isch ase:^[2]

• 30,7 % Öffentligi Dienscht un Verwaltig
• 18,0 % Produktion
• 14,0 % Handel
• 9,5 % Bougwärb
• 8,2 % Transport
• 7,4 % Bank-, Finanz- un Immobiliewese
• 5,1 % Landwirtschaft
• 3,7 % Hotellerii
• 3,4 % Sunschtigs

D Arbetslosequote isch extrem hoch und fluktuiert zwüsche 20 und 30 %. Exakti Zahle si, wie für alli neapolitanische Wirtschaftsdate, nur schwer z beschtimme, wil ä grosse Deil vo dr Schattewirtschft (Schwarzhandel, Schmuggel), wo vo der Camorra dominiert wird, kompensiert wird. Die Schattewirtschaft isch eini vo de bedütendschte ökonomische Chreft vo der Schtadt und d Camorra gültet inoffiziell as der gröscht Arbetgäber vo Neapel.

Verschiideni Familie si in däm Zsämmehang in letschter Ziit widr verschterkt in Bandechrieg mit vile Dodesopfer involviert gsi.^[3]
Neapel und siini nöcheri Umgäbig hai – nit zletscht wäge dr Camorra, wo dra verdient – groossi Problem mit der Entsorgig vo Abfall und mit der Versüüchig vom Bode, wo vermuetli es Resultat vom Abfallbroblem isch.^[4][5][6]

• www.danpiz.net: La storia di Napoli
• Zeittafel zur Geschichte Neapels ùf www.portanapoli.com

1. ↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023. 
2. ↑ Profilio economico della provincia di Napoli (dt.: „Wirtschaftligs Profil vu de Provinz Neapel“) Archivlink (Memento vom 11. Oktober 2008 im Internet Archive) uff de Internetsite vu de neapoletanische Handelschammere „Camera di Commercio di Napoli“
3. ↑ Birgit Schönau: „Stadt ohne Gnade“. „Die Zeit“ online, 30. Augschte 2007
4. ↑ Eva Kallinger: "Neapel stinkt zum Himmel", „Focus“ online
5. ↑ NZZ vom 09. Jänner 2008
6. ↑ taz vom 09. Jänner 2008