Dr Driissigjöhrig Chrieg

Ganz Europa isch politisch und sozial verstücklet gsi im 16. und 17. Johrhundert und Dütschland imä no grössere Mass. D Reformation het dört s politische Gliichgwicht zwüschem habsburgische Kaiser und de Fürste, wo nie sehr stabil gsi isch, zerstört. Bis zum Truchsessische odr Kölner Chrieg, wo vo 1583 bis 1588 duurt het, isch dr dütsch Katholizismus uf dr Defensive gsi, nochäne hai die katholische Fürste agfange, s Prinzip vo cuius regio, eius religio, wo mä sich im Friide vo Augsburg druf geinigt het, stränger azwände und hai d Lutheraner verfolgt und us ihre Gebiet verdriibe. Derzue isch no cho, ass sich dr Calvinismus z Dütschland het afo usbreite, und so d Macht vo de Reformierte gschwecht worden isch, wil d Lutheraner d Calviniste nit hai chönne uusstoh.

 

Im Huus Habsburg hai sich dr Kaiser Rudolf II. und dr Matthias verstritte und politischi Understützig bi de Ständ gsuecht. 1608 hai d Ständ us Östriich, Mähre und Ungarn dr Matthias zum König gwehlt. Dr Rudolf het im Johr druf in emä Majestätsbrief dä böhmische Ständ Glaubensfreiheit (nochdäm er das scho 1606 de Ungare zuegstande het) und em Matthias s Rächt uf ä freji Königswahl versproche. Im Johr 1617 het dr Philipp III. vo Spanie im Prager Vertrag s habsburgische Elsass übercho und het uf Böhme verzichtet zugunste vom Erzherzog Ferdinand II., wo König vo Böhme worde isch ohni vo de Ständ gwehlt worde z si. Unruehe si usbroche will d Privilegie vo de Protestante verletzt und Chille von enä zerstört worde si. 1618 hai protestantischi Rööt under dr Füehrig vom Graf Thurn im zweite Prager Fänstersturz zwei kaiserligi Statthalter us erä Höchi vo siibzäh Meter us emä Fänster vo dr Prager Burg gheit. Si hai ä Ständeregierig bildet und si vom Söldnerfüeher vom Herzog vo Savoye, em Graf Mansfeld, militärisch understützt worde.

D Rebellion vo de böhmische Protestante het sich nach de erste militärische Erfolg vom Thurn uf wiiteri Gebiet vom Habsburger Riich usbreitet, und 1619 hai si sogar d Hauptstadt Wien bedroht. Wil aber d Böhme d Chrone vom Ferdinand, wo si abgsetzt hai, em Calvinist Friedrich V. vo dr Pfalz adreit hai, hai sich d Lutheraner vom Kampf zruggzoge. Wo denn s Lutheranische Kursachse Böhme no dr Chrieg erklärt het und d Spanier under em Spinola in d Oberpfalz iigfalle si, het dr Ferdinand, wo im August 1619 Kaiser worde isch, än Armee vo dr katholische Liga under em Tilly gege Böhme zoge und het se 1620 in dr Schlacht am Wiisse Bärg gschlage.

 

D Folge vo dere Niiderlag si für d Protestante katastrophal gsi: Dr Friedrich vo dr Pfalz isch noch Holland gflüchtet und die protestantischi Union isch ufglöst worde. Dr Tilly het Heidelbärg eroberet, bi Wimpfe dr Georg Friedrich vo Bade und bi Höchst und bi Stadtlohn dr Christian vo Braunschweig gschlage und Westfale und Nidersachse bsetzt. 1623 het s kaisertreue Bayre d Oberpfalz und d Kurwürde übercho und d Lausitz isch an Sachse verpfändet worde. Z Böhme isch ä groosse Deil vo de Adlige higrichdet und d Helfti vom adlige Grundbsitz isch enteignet worde. Die Kaiserlige hai d Bevölkerig zum Katholizismus und zum Dütschdum zwunge, und 150.000 Lüt si usgwanderet und die wo bliibe si, hai die Dütsche afo hasse. Böhme isch es habsburgischs Erbland worde und het in dr Verfassig vo 1627, dr „Verneuerte Landordnung“ än absolutistischs Regime übercho.

 

Dr Christian IV. vo Dänemark, wo au Herzog vo Holstei und „Oberst vom niidersächsische Riichskreis“ gsi isch, het sich mit dr Understützig vo Frankriich, Ängland und Holland in dr norddütsche Politik iigmischt. Er het mit em Ernst vo Mansfäld vorgha, gege Thüringe und denn in Süde vo Dütschland z zieh. Dr Wallestei, wo riich ghürotet het und 1624 Herzog vo Friidland worden isch, und dr Tilly hai die kaiserlige Drubbe agfüehrt. Dr Wallestei het im Mansfäld si Armee 1626 in dr Schlacht an dr Dessauer Brugg gschlage und ihn dur Dütschland bis uf Neuhäusel z Ungarn verfolgt. Dr Tilly het vier Möned druff bi Lutter am Barebärg dr dänisch König gschlage. Zsämme mit em Wallestei het er d Däne us Dütschland verdriibe. Dr Wallestei het den ganz Norddütschland usser Stralsund eroberet und het as Belohnig 1628 Meckleburg as Herzogdum übercho. Im Friide vo Lübeck 1629 het dr Christian IV. versproche, sich nüme in die dütschi Politik iizmische, het aber siini Bsitz döfe bhalte. Im Restitutionsedikt vo 1629 het dr Kaiser d Rückgob vo alle geistlige Gebiet, wo sit 1552 an Protestante gfalle si, befohle, und dr Calvinismus isch z Dütschland verbote worde. Im Johr druf hai d Fürste, wo um ihri Unabhängikeit besorgt gsi si, am Kurfürstedag vo Rägesburg d Absetzig vom Wallestei duregsetzt.

Underdesse hai Mantua und Montferrat dr Herzog vo Nevers zu ihrem Herrscher gwehlt gha, wo dr Louis XIII. vo Frankriich um Understützig bittet het. Dr Philipp IV. vo Spanie het vom Kaiser Ferdinand än Armee verlangt, und die het die französische Druppe z Italie neutralisiert. Wil aber weder Spanie no dr Kaiser gnueg Soldate gha hai, für zum au d Holländer, wo sich vo de Spanier befreit hai, z bekämpfe, hai die ihri Unabhängikeit chönne befestige und dr Kaiser isch z Dütschland sälber in erä schwechere Position gsi.

 

Im Johr 1630 het dr Gustav II. vo Schwede, wo erst s Johr vorhär dr Waffestillstand vo Altmark mit de Pole abgschlosse het, siine Druppe neu chönne iisetze und isch z Usedom (Meckleburg) glandet, für zum „d Freiheite vom Riich“ z verdeidige. Er bechunnt finanzielli Understützig über vo Frankriich, wird aber vo de protestantische Riichsständ Sachse und Brandeburg erst understützt, wo dr Tilly Magedburg blünderet het. 1631 hai d Schwede die kaiserlig Armee under em Tilly in dr Schlacht bi Breitefäld vernichtet, si dur Thüringe und Franke in d Pfalz zoge und hai im Johr druf bi Rain am Lech no einisch ä kaiserligi Armee besiigt, wobii dr Tilly umcho isch. Dr Wallestei isch druf widr iigsetzt worde as Oberbefählsheber, het d Sachse us Böhme verdriibe, denn aber d Schlacht bi Lütze verlore, in welere dr Gustav II. gfalle isch. Dr schwedisch Riichskanzler Oxenstierna het d Kampagne wiiter furtgsetzt und 1633 dr Heilbronner Bund vo de protestantische dütsche Länder gründet „für die dütschi Libertät und zur Satisfaktion vo Schwede,“ wo d Chöste für ä Chrieg übernoh het. Dr Bernhard vo Weimar, ein vo de Generäl vo dr Schwedische Armee, het s Herzogdum Franke übercho und d Oberpfalz und Deil vo Bayre eroberet. Dr Wallestei, anstatt im Maximilian vo Bayre z hälfe, het uf eigeni Fust Friidensverhandlige mit Schwede und Sachse afo füehre, isch vo dr kaiserlige Regierig wäge Verrot aaklagt und 1643 z Eger vom irische Oberst Butler ermordet worde.

Aber au die schwedisch Siite isch gschwecht worde, wo Russland mit Pole Friide gschlosse het. D Spanier hai ä grossi Armee us dr Lombardei über d Alpe noch Süddütschland gschickt, wo denn zsämme mit kaiserlige Druppe im Herbst in dr Schlacht vo Nördlinge d Schwede gschlage hai. Die hai sech us Süddütschland zruggzoge, dr Kampf aber wiiter gfüehrt in dr Anohm, ass wenn die dütsche Protestante gschlage wurde, d Habsburger si chönnte im Baltikum gfährde. D Schwede hai aso ä Dütschland welle, wo in vili unabhängigi Länder versplitteret gsi isch. Ihri dütsche Verbündete aber hai nume welle ass dr Status quo vo vor em Chrieg widrhärgstellt wurd. Wil abr ihri Position mit dr Schwedische Niiderlag z Nördlinge gschwecht worden isch, hai si sech zum ä Kompromiss barat erklärt: Dr Friedrich V. wurd nit amnestiert und d Länder südlig vo dr Elb wurde katholisch bliibe. Dr Kaiser het däm zuegstimmt, wil d Franzose Druppe an dr dütsche Gränze zsämmezoge hai und het mit em Kurfürst vo Sachse 1635 dr Friide vo Prag abgschlosse. Die meiste protestantische Fürste hai sich däm Vertrag im neggste Johr aagschlosse und ufghört, d Schwede z understütze.

Die Dütsche sälber hai gnueg gha vom Chrieg, wo ihr Land verwüestet het, und wäre barat gsi, Friide z mache. D Zerstörig isch in gwüsse Gebiet schrecklig gsi: vo 1634 bis 1638 isch d Bevölkerig vom lutheranische Württebärg, wo vo de Kaiserlige bsetzt gsi isch, vo 450.000 uf 100.000 Iiwohner gsunke, und d Schäde, wo d Bsatzer aagstellt hai, wärde uf 34 Millione Thaler gschetzt. Au die protestantische Armeä hai in de Gebiet gwüetet, in wele si sech ufghalte hai: d Schwede hai Meckleburg und Pommere bsetzt und Bevölkerig het dört genau so glitte. Sogar in dr Hauptstadt vo Sachse, Dresde, wo nit bsetzt gsi isch, het s in de 1620er Johr no 121 Daufe uf 100 Begräbnis ge. Ä Johrzähnt spööter si s no 39 Daufe pro 100 Begräbnis gsi. D Kurfürste hai sich 1636/37 z Rägesburg droffe, und dr Ferdinand II. isch barat gsi, de Fürste z vergeh, wo sich ihm wurde underwärfe und het au vorgha, mit de fremde Mächt über ä Friide z verhandle. Er isch aber churz druf gstorbe. Au im Papst Urban VIII. si Initiative, z Köln ä Komferänz abzhalte, het kei Erfolg gha. 1640 het dr Ferdinand III., wo denn drei Johr Kaiser gsi isch, dr Riichsdag iiberuefe, für zum über d Amnestie und d Ruckgob vo Chilleland z verhandle.

 

Aber s Schiggsal vo Dütschland isch nüme in dütsche Händ gsi. Frankriich het sich mit em Bernhard vo Weimar verbündet gha und isch in Chrieg iidräte. 1635 noch dr Schlacht vo Nördlinge het dr Louis XIII. mit siim Minister Richelieu Bündnis mit dr Holländische Republik, mit Schwede und mit Savoye abgschlosse. Ä französischi Armee isch ins Veltlin gschiggt worde, so dass Druppe vo de spanische Habsburger nit us Italie über d Alpe hai chönne zieh, für zum die östriichische Habsburger z understütze. Sie hai au zwüsche Pole und de Schwede vermittlet, won ä zwanzigjöhrige Waffestillstand abgschlosse hai. Am 19. Mai 1635 hai si denn Spanie dr Chrieg erklärt mit dr Absicht, em hundertjöhrige Hegemoniikampf mit Spanie es Ändi z mache. D Östriicher si em Louis XIII. nume as Verbündeti vo Spanie wichtig gsi, und er het enä erst 1636 dr Chrieg erklärt. D Plän vo de Franzose si aber z erst nit guet groote. D Schwede hai zwar in dr Schlacht vo Wittstock ä Siig errunge und dr Bernhard vo Weimar het 1638 s Elsass eroberet, und aber d Habsburger hai nit ufgä. Schliesslig hai d Schwede und d Franzose am 15. Merz 1641 dr Verdrag vo Hamburg abgschlosse, in welem si separati Friidensschlüss mit em Kaiser usgschlosse und gmeinsami Vehandlige mit de Dütsche z Münster und Osnabrugg vorgseh hai. Underdesse isch dr Chrieg wiitergange, aber jetzt si die Alliierte besser koordiniert gsi: d Franzose hai sich uf Bayre und d Schwede uf dr Kaiser konzentriert. 1642 het dr Kaiser die zweiti Schlacht vo Breitefäld verlore, aber bevor d Schwede si Macht ganz hai chönne zerstöre, hai enä d Däne im Mai 1643 dr Chrieg erklärt, wo denn bis 1645 duurt het. Aber d Lag vo de Habsburger und ihre Verbündete isch scho zimli verzwiiflet gsi. 1643 het zwar dr Bayrisch General Mercy bi Tuttlinge dr französisch Vormarsch aaghalte, aber denn hai 1645 am 6. Merz d Schwede under em Torstenson z Jankau ä Siig errunge und am 3. August d Franzose under em Turenne d Schlacht bi Alerheim gwunne und Bayre mit erä Zangebewegig agriffe. Im September 1645 het dr Kurfürst vo Sachse mit de Schwede Friide gmacht. Es het aber no drei Johr vo Verhandlige im Kongräss vo Westfale bruucht, bevor dr Chrieg ume gsi isch und dr Friide gschlosse gsi isch.

D Eidgenosseschaft isch neutral bliibe und isch nume in Randgebiet vom Chrieg berüehrt worde. Graubünde, denn no die Drei Bünd, wo ä zuegwandte Ort gsi si, isch noch em Veltliner Protestantemord im Chrieg verwicklet worde. De Habsburger si d Alpepäss wichdig gsi, vo wo si vo de spanische Gebiet z Italie hai chönne Unterstützig übercho. Si hai das 1634 usgnützt, won ä spanischi Armee vo Italie uf Süddütschland zogen isch und de Kaiserlige bi Nördlinge ghulfe hai, d Schlacht gege d Schwede z gwünne. D Franzose hai druf Druppe uf Graubünde gschickt und dr Henri de Rohan het d Habsburger in drei Gfächt zwüschem Juli und November 1635 besigt.

Deil vom hütige Aargau wie s Frickdal, wo zum Brisgau ghört hai und de Habsburger Untertan gsi si, si vo Soldate zerstört und d Bevölkerig ermordet worde, und vili vo de Überläbende si an Hunger und Chrankhete gstorbe. S habsburgische Rhiifälde isch 1633 vo de Schwede und Franzose verwüestet und d Brugg vo Stei am Rhii isch zerstört worde. Au s Baselbiet isch nit verschont bliibe. Im 33 isch zum Bischbil Hemmike abebrennt worde, wo nooch bim Frickdaal isch und im Johr druf hai d Schwede Allschwil blünderet, wo denn no zum Fürstbistum Basel ghört het. 1638 het dr Bernhard vo Sachse-Weimar Rhiifälde belageret, nochdäm er dur neutrals Basler Gebiet gmarschiert isch, aber die Kaiserlige hai en noch dr Schlacht vo Rhiifälde verdriibe. Dr Bernhard het se aber churz druf überrascht und ihri Füehrer, dr Savelli und dr von Werth, gfangegnoh. Im gliiche Johr hai siini Soldate au s fürstbischöflige Riinech verwüestet.

Wo d Laag im Elsass und in dr Freigrafschaft Burgund immer schlimmer worden isch, hai sich nid wenigi Flüchtling in d Waadt und ins Fürstbistum Basel grettet, wo relativ wenig glitte het.

D Eidgenosseschaft het sech 1647, under em Iidruck vom Unglück, wo dr Chrieg überall agrichtet het, aber au wil ihri Untertanegebiet in Gfohr cho gsi si, mit em «Defensionale vo Wil» zum erste Mol zur ‹ewige› bewaffnete Neutralitet entschlosse. S Abkomme isch aber scho churz druf vo de meiste katholische Ort ufkündigt worde. Im Westfälische Friide het dr Basler Bürgermeister Johann Rudolf Wettstein (1594-1666) es fertig brocht, d Eidgenosseschaft de jure vom Dütsche Riich z drenne.

D Eidgenosseschaft het lang vom Chrieg brofitiert und mit alle Mächt Handel driibe und ihne Söldner zur Verfüegig gstellt. Das isch au e wichdige Grund gsi, wiso die chriegsfüehrende Parteie ihri Neutralitet im Grosse und Ganze respektiert hai. As militärischi Macht isch si nämlig nit sehr angstiiflössend gsi, wil si under sich eso verstritte gsi isch, ass si kuum zun ere gmeinsame politische Entscheidig in irgend öbbis het chönne cho. Au im Soziale het sich nüt do, und d Lag vo de Buure, wo nie bsundrigs guet gsi isch, isch noch em Chrieg no schlimmer worde, wo dr Handel mit de Chriegsbardeie usgfallen isch. Die gsellschaftlige Spannige hai sich 1653 im Schwiizer Buurechrieg entlade, wo für d Buure e Desaster worden isch, so dass noch em Chrieg vili Schwiizer in die entvölkerete Gebiet vo Süddütschland und Montbéliard uusgwanderet si, wo mä ne besseri Läbensbedingige versproche het.

Die französische König hai sich im 17. Johrhundert vo de Habsburger bedroht gfüehlt. Sit em Johrhundert vorhär hai d Habsburger im Weste z Spanie und im Oste in de Niiderland, im Elsass und andere Gebiet in dr Nochberschaft vo Frankriich gherrscht. Drzue isch cho, dass d Habsburger d Kaiserchrone im Dütsche Riich uf Chöste vo de Fürste und Riichsstedt hai welle versterke. Frankriich het dorum zwei Ziil gha. S erste isch gsi, die dütsche Fürste z unterstütze, wo sich im Kaiser widersetzt hai, und so d Habsburger z schweche; s zweite Ziil isch gsi, die linksrhiinische Gebiet unter französischi Herrschaft z bringe und dr Rhii zur Gränze vo Frankriich z mache. Die Politik isch vom Richelieu und noch ihm vom Kardinal Mazarin konsequent verfolgt worde.

 

S Elsass het zu dere Ziit zum Dütsche Riich ghört. Dr Sundgau isch habsburgisch gsi, Stroosburg isch ä freiji Riichsstadt gsi, Mülhuuse isch mit dr Schwiizer Eidgenosseschaft as zuegwandte Ort verbündet gsi, Kolmar, Schlettstadt und anderi elsässischi Riichsstedt hai sich zum Zähstedtbund zsämmedo. Was mit andere Gebiet in Mitteleuropa im Driissigjöhrige Chrieg passiert isch, het s au do ge: fremdi Armeä hai Stützpünkt eroberet und si dur s Land zoge und hai s uusplünderet und verwüestet.

1631 hai d Franzose elsässischi Riichsstedt afo erobere, s Johr druf hai si d Macht vo de lothringische Herzög untergrabe, wo d Habsburger unterstützt hai. 1633 hai d Schwede, die Kaiserlige, d Spanier, d Franzose und d Lothringer Garnisone im Elsass gha, und denn het dr Rhiigraf no siini elsässische Festige de Franzose überge, für dass si ihn wurde unterstütze. Im 37 isch dr Mercy mit habsburgische Druppe im Elsass iigfalle und die elsässische Buure hai en unterstützt und än Art Guerillachrieg gege d Franzose agfange, und die hai em bis zum Chriegsändi nie ganz chönne es Ändi mache. 1638 het dr Bernhard vo Weimar Briisach und Deil vom Elsass eroberet, und siini Verbündete, d Franzose, hai im Elsass ihri Truppe gsammlet, für än Agriff gege Franke und Schwabe, und s Land isch schlimm verwüestet worde. 1646 hai d Habsburger de Franzose dr Sundgau, wo sowiso scho vo denä bsetzt gsi isch, für 1.200.000 Taler verchauft.

Wo dr Friide 1648 gschlosse worden isch, isch die elsässisch Wirtschaft zerstört und öbbe d Helfti vo dr Bevölkerig umcho gsi. Im Friidensvertrag si denn alli habsburgische Bsitz im Elsass an Frankriich gfalle und die französisch Chrone het au die kaiserlige Rächt über nüün Riichsstedt (Wiisseburg, Hagenau, Rosheim, Oberehnheim, Kaysersberg, Colmar, Türkheim, Münster und Landau) übercho, aber nit über Strossburg. Dr grösst Deil vom Elsass het immer no zum Dütsche Riich ghört.

1622 het dr protestantisch Markgraf Georg Friedrich abdankt und si Sohn, dr Friedrich V., isch Graf worde. Er het siini Druppe mit dene vom Mansfeld vereinig und bi Mingolsheim hai si d Armee vom Tilly am 27. April 1622 gschlage. Er het sich denn vom Mansfeld drennt und isch mit em Tilly bi Wimpfe zsämmegstosse und dä het en gschlage. Noch dr Schlacht hai die Kaiserlige s Land afo verwüeste und Durlach und anderi Stedt si immer wider plünderet oder abebrennt worde. Hunger het gherrscht, und Süüchene si usbroche und hai grossi Deil vo de Überläbende dötet. Dr Friedrich isch vom Kaiser abgsetzt worde, und dr katholisch Markgraf vo Bade-Bade het an siiner Stell gregiert.

1629 het dr Kaiser s Restitutionsedikt erlo und dr Friedrich V. het, wie anderi Protestante, druf reagiert und sich mit em Gustav II. verbündet. Noch dr Schlacht vo Nördlinge het er 1635 ä Bündnis mit de Franzose und de Schwede abgschlosse. Er het wäge däm vom Riichsdag vo 1640 kei Amnestii übercho.

• Dr Artikel "Thirty Years' War" in Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2008.
• Dr Artikel "Europe, history of" in Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2008.
• Dr Artikel "Thirty Years' War" in Microsoft® Encarta® Encyclopedia 99. © 1993-1998 Microsoft Corporation
• Dtv-Atlas zur Weltgeschichte, Band 1, S.252-255, Deutscher Taschenbuchverlag München 1970
• William P. Guthrie, The Later Thirty Years War, Greenwood Publishing Group 2003

• Ziitdafele zum Driissigjöhrige Chrieg