Fundamentali Wäggselwirkig

Die fundamentale Wäggselwirkige si die grundlegend verschidnige Wääg, wo sich füsikalischi Objekt (Körper, Fälder, Däili, Süsteem) geegesitig chönne beiiflusse uf ene. Es git vier fundamentali Wäggselwirkige: d Grawitazioon, dr Elektromagnetismus, die schwachi Wäggselwirkig und die starki Wäggselwirkig. Mä bezäichnet sä au as die vier Grundchreft vo dr Füsik.

Äinzeln oder in Kombinazioon si die vier fundamentale Wäggselwirkige verantwortlig für alli bekannte füsikalische Brozäss, sig es Brozäss zwüsche Elementardäili oder zwüsche Materie und Fälder in makroskopische Usmöss, sig s uf dr Ärde, in Stärn oder im Wältruum. Es gseet us, ass nid no mee Arte vo Wäggselwirkige brucht, zum d Natur z beschriibe; mä het zwar Hüpothese ufgstell, ass es e „fümfti Chraft“ gäb, wo mä bruchi zu bestimmti Beobachtige z erklääre, das het mä aber nid chönne bewiise. Aber bis jetz isch s au nonig glunge, alli beobachtete Vorgäng mit weniger as mit vier fundamentale Wäggselwirkige z erkläare.

Mä muess aber ufbasse, ass mä das äifache Bild, wo öbbe um d Middi vom 20. Joorhundert usgarbäitet worde isch, noch nöijere Entwigglige muess modifiziere: Zwäi vo de vier Wäggselwirkige (die elektromagnetischi und die schwachi Wäggselwirkig) wärde im hütige Standardmodäll vo dr Elementardäilifüsik us ere gmäinsame Grundlaag härgläitet, wo män ere dr Naame elektroschwachi Wäggselwirkig gee het. Dorum reedet mä hützudags vilmol vo nume drei fundamentale Wäggselwirkige. S nöiartige Higgs-Fäld, wo Däil vom Standardmodäll isch, git dur e bsundrigi Art vo Wäggselwirkig de Fermione, z. B. de Elektrone, wo zerst as masselos aagsetzt worde si, iiri Masse. Die Wäggselwirkig wird aber gwöönlig nit as fümfti fundamentali Wäggselwirkig bezäichnet.