Salm

Die orde Salmoniformes kan tans in 7 subordes ingedeel word, en daar is ongeveer 1 000 spesies bekend. Die visse se voorkoms is baie uiteenlopend en gevolglik word die klassifikasie op inwendige kenmerke gebaseer. Salmagtiges kan egter uitgeken word aan die bou van hul skelet, die aanwesigheid van ronderandskubbe en 'n klein adipose (vetterige) vin wat tussen die dorsale en die stertvin geleë is.

Die adipose vin is afwesig by visse soos die varswatersnoek, waar die dorsale vin ver na agter geleë is. Die salmagtiges se lewenswyses verskil onderling baie. Die meeste salmagtiges is seelewend en sommige hou aan die oppervlak, terwyl ander in die diepsee voorkom.

Die diepseevisse kan per etmaal 'n vertikale migrasie uitvoer deur snags na die oppervlak te beweeg. Ander salmagtiges kan oor lang afstande agter voedsel aantrek, terwyl sommige weer 'n sedentêre bestaan voer en voedsel inwag. Anadrome visse migreer van die see na varswater om daar kuit te skiet en keer dan na die see terug. Ander salmagtiges bly hul hele lewe in die see.

Visse soos forelle verkies om in varswater te bly, terwyl die varswatersnoek slegs in varswater leef. Sommige salmagtiges is baie doeltreffende roofdiere, terwyl ander voedsel verkry deur plankton uit water te sif. Die orde Salmoniformes word tans beskou as die stamgroep waaruit die ander moderne beenvisse ontwikkel het omdat die visse 'n aantal eienskappe besit wat deur hul evolusie basies onveranderd gebly het.

Die eienskappe is ʼn aanduiding van hoe hul voorouers 100 miljoen jaar gelede gelyk het, en ander visordes se ontstaan kan by vergelyking hieruit afgelei word. Een belangrike primitiewe eienskap is dat salms se swemblaas steeds 'n verbinding met die slukderm het. Die verbinding is ʼn oorblyfsel van die dae toe die orgaan as 'n bykomstige gaswisselingsorgaan gedien het en nie 'n hidrostatiese hulpmiddel was nie.

Die visse het ook 'n ongespesialiseerde fisiologie, wat dit vir hulle moontlik maak om die beweging van seewater na varswater en omgekeerd te oorleef. Dit verklaar waarom die visse so 'n suksesvolle orde is en hulle by ʼn verskeidenheid habitatte kan aanpas.

Die meeste salmagtiges is vleisetend en maak aktief op hul prooi jag. Hulle is dus sterk, aktiewe swemmers, met ʼn spoelvormige liggaam en baie sterk stertspiere. Dit maak dit moontlik om teen sterk strome in te beweeg en ook oor versperrings van meer as 3 m te spring. Salms en forelle se liggaamsvorm word as die orde se basiese liggaamsvorm beskou en enige afwykings van die basiese patroon is as gevolg van aanpassing by 'n ander habitat.

'n Bekende jagvis, die varswatersnoek (Esox lucius, 'n verteenwoordiger van die suborde Esocoidei), skuil tussen plante en rotsskeure en storm skielik uit wanneer 'n prooi verby swem. Die visse kan besonder vinnig versnel omdat hul liggame verleng en met baie sterk stertspiere toegerus is. Die dorsale vin is verder agtertoe verskuif om as roer te dien en die oë is meer na vore georiënteer om ʼn mate van stereoskopiese sig toe te laat.

Daar word vermoed dat die visse die gleuwe in hul snoete as visiere gebruik om na hul prooi te mik. Hul kake en tande is ook vergroot en versterk sodat hulle ʼn prooi vinnig kan doodbyt. Al die visse van die familie Esocidae bring hulle hele lewe in varswater deur. Die diepsee-salmagtiges het ongewone liggaamsvorme ontwikkel om hulle by die groot druk en voedselgebrek van hul habitat aan te pas. Hulle tande en kake is baie vergroot en die liggaam is rekbaar, sodat die visse 'n prooi net so groot as hulself kan insluk.

Hulle het ook liggewende organe ontwikkel om prooi nader te lok en om as spesie- of geslagsidentifikasie te dien. Verder het hulle ook teleskopiese oë en sommige spesies het 2 stelle retinas per oog. Die diepseesone het 'n gebrek aan voedsel, en die enigste bykomstige energie moet deur die boonste lae filtreer. Die visse se spiere en skelet is gereduseer en die liggaam bestaan uit groot gelatineuse gedeeltes, wat hulle help om die energieverbruik te verminder. Die lede van die orde wissel baie in grootte.

Sommige volwasse seespesies is slegs 25 mm lank, terwyl die grootste salmagtige seevis, die lansetvis (suborde Myctophoidei, familie Alepisauridae) tot 2,1 m lank kan word. Die koningsalm (Oncorhynchus tschawytscha) van die Stille Oseaan en die Donausalm (Hucho hucho) kan 'n massa van tot 50 kg hê.

Die bekendste lede van die orde Salmoniformes behoort tot die suborde Salmonoidei en die familie Salmonidae. Die visse se vleis is smaaklik en gevolglik gewild, terwyl hul veglustigheid en krag hulle gesogte hengelvisse maak. Salms is in die Noordelike Halfrond vir veral hul stroomopmigrasies bekend. Forelle is na Suid-Afrika ingevoer, waar hulle suksesvol in die bergstrome hou en gewilde hengelvisse is.

Volwasse Atlantiese salms (Salmo salar) leef langs die Noord- en Wes-Europese kuste. Hul voedingsgebied strek van hier tot by Groenland en die Amerikaanse kus. Die salms bly ongeveer 3 jaar in die see, waartydens hulle groei en reserwe-energie opberg vir die volgende lewenstadium. Wanneer genoeg reserwevoedsel opgeberg is, migreer die visse na die riviere waar hulle uitgebroei het. Hulle vind hul weg deur van die son en sterre se stand gebruik te maak om te navigeer en hulle spoor hul rivier van oorsprong deur sy kenmerkende reuksein op.

Die tog teen die rivier op is baie moeilik en relatief min diere bereik die paringsplekke. Daar word vermoed dat die volwasse visse die tog onderneem omdat hul tuisriviere in hul behoeftes as jong visse voorsien het en dit gevolglik in hul nakomelinge se behoeftes behoort te voorsien. 'n Aantal veranderinge vind by die mannetjie tydens die stroomopmigrasie plaas. Die visse vreet nie terwyl hulle in varswater is nie en word gevolglik maer, en dit bly 'n raaisel waarom die visse hengelaars se kunsvlieë en ander aas in hierdie stadium vang.

Hulle rûe word donkerder en die maag verkleur tot 'n kenmerkende rooi. 'n Ander opvallende verandering is dat die mannetjie se onderkaak 'n haak ontwikkel wat na bo gebuig is. Die visse kan teen baie sterk strome en hoë versperrings in opswem, maar dit verg baie energie sodat hulle vleis van rooi na wit verander. Die visse kan so ver stroomop beweeg dat daar eindelik net genoeg water is om hul rûe te bedek. Hier kan die mannetjies met mekaar meeding om te paar.

Die suksesvolle mannetjies grawe 'n paarkuil deur met hul sterte in die bodemgruis te vee en daarna lê die wyfie die eiers in die kuil en dit word bevrug. ʼn Aantal jong mannetjiesalms keer nie na die see terug nie, maar word vroegtydig geslagsryp. Hulle kan ook help om die eiers te bevrug. Nadat die eiers bevrug is, word dit weer met gruis bedek en die uitgeputte ouers dryf lusteloos see toe (in Brittanje word hulle "kelts" genoem). Hulle bring weer 3 jaar in die see deur voordat hulle terugkeer om weer voort te plant.

Die eiers neem 'n lang tyd om uit te broei (75 tot 200 dae) en die temperatuur beïnvloed die tydsduur in 'n groot mate. Die klein visse ("alevin") het die dooiersak nog aan hulle geheg om hulle van voedsel te voorsien. Na 'n tydperk van groei verloor hulle die dooiersak en leef nou van klein prooidiere. Die klein visse van 13 cm, met donker bande om die liggaam, word "paar" genoem en hulle bly nog 18 maande in die rivier totdat hulle silwerkleurig en gereed is om te migreer.

Die visse word "smolts" of blankesalms genoem en groei nou vinnig in die see. Na 3 jaar kan die diere ook met 'n trek na varswater begin. Visse se migrasie van die see na varswater om daar voort te plant en die terugkeer na die see word anadrome migrasies genoem.

'n Groot salmbevolking wat in die Stille Oseaan aangetref word, behoort tot die genus Oncorhynchus en verskil van die Europese spesies omdat hulle kleiner skubbe het. Die visse migreer oor afstande van tot 5 000 km van die Stille Oseaan na Alaska en Korea. Die ingemaakte vleis van Oncorhynchus gorbuscha staan as "pienk salm" bekend.

'n Onderskeid tussen forelle en salms hou wetenskaplik geen steek nie omdat baie forelle tot dieselfde genus as die bekendste salms behoort. Forelle is hoofsaaklik varswaterlewend, maar hulle kan ook in die see kos soek. Dit is moontlik omdat die visse baie doeltreffende niere het wat hul osmotiese balans in varswater konstant hou, terwyl spesiale kliere in hul kieue oortollige sout in die seewater uitskei. Die visse verkies egter om in koel, baie suurstofryke water te hou en hulle is aktiewe swemmers en goeie roofdiere.

Die bruinforel (Salmo trutta) kom in Brittanje natuurlik voor, terwyl die reënboogforel (Salmo gairdneri) ʼn inheemse vis in Noord-Amerikaanse waters is. Die 2 spesies is in Suid-Afrikaanse bergstrome ingevoer, omdat hulle sulke uitstekende hengelvisse is, en hulle het hulle baie goed by hul nuwe habitat aangepas. Hulle is egter baie effektiewe roofdiere en hul aanwesigheid het gelei tot die uitwissing van 'n klein karpagtige vis (Oreodameon quathlarnbae), wat net in die Drakensbergse strome voorgekom het.

• Alfabetiese lys van visse
• Lys van Suider-Afrikaanse visse volgens wetenskaplike name
• Lys van varswater visfamilies
• Lys van visfamilies

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 206