Negende Grensoorlog

In 1858 is die Galeka-stam onder Kreli (Sarili), opperhoof van alle Xhosas, hoof van die Galekas, deur die Kaapkolonie se goewerneur, sir George Grey, oor die M'basherivier na Bomvanaland verdryf weens Kreli se rol in die Nasionale Selfmoord van Xhosas. In die verlate gebied tussen die Groot-Keirivier en die M'bashe is die Fingo's by Butterworth en die Ndlambe by Idutywa gevestig. Ses jaar later is die Galeka weer in die gebied toegelaat, maar het so sleg met die Fingo's klaargekom dat die Negende Grensoorlog ontvlam. Hierdie oorlog het uitgebreek na 'n periode van vrede van amper 25 jaar. In 1872 het die Kaapkolonie verantwoordelike bestuur van die koloniale heerser, Groot-Brittanje, ontvang. Blank en swart het aan verkiesings deelgeneem en beide groepe se grondregte is gewaarborg. Grenspatrollies om die oosgrens te beveilig was die taak van alle bevolkingsgroepe in die kolonie, naamlik die blanke grensboere, Fingo, Khoikhoi en die Britse en Duitse setlaars. Verantwoordelike regering het ongelukkig skerp verskille tussen Londen en Kaapstad laat ontstaan. Die Britse regering wou in Suider-Afrika 'n konfederasie onder sy eie leiding stig. En om dit te bewerkstelling, moes die onafhanklike swart volkere noord van die Kaapkolonie onder Britse gesag gebring word. Daarteenoor was die regering in die Kaap juis sterk gekant teen enige verdere gebiedsuitbreiding.

Rond 1875 is die oosgrens deur 'n knellende droogte geteister. Ekstensiewe veeboerdery deur die Xhosa lei tot 'n gebrek aan weiveld en grondhonger. 'n Bevolkingstoename plaas boonop druk op die voedselbronne. Die Galekas was jaloers op die Fingo's, want hulle was sedert vorige oorloë bondgenote van die koloniste en daar is met begerige oë na die Fingo's se grond gekyk. Na meer as twee dekades van redelike vrede was daar baie jong krygers wat na oorlogservaring gesmag het en boonop beeste nodig gehad het om hul lobola te betaal.

'n Relletjie in 'n kroeg tydens 'n bruilof ontaard in 'n stamgeveg tussen die Galekas en die Fingo's. Vee word oor en weer gesteel. Nog dieselfde dag val Galeka-krygers die polisiepos in die Gwadana-berge aan. Dit was beman deur Fingo-konstables onder Von Hohenau. Fingo-krygers snel hul stamgenote te hulp, maar kon nie voorkom dat Von Hohenau en ses konstabels sneuwel nie. Die Kaapse goewerneur, sir Bartle Frere, gryp die voorval aan, verklaar oorlog teen Galekaland en ontslaan opperhoof Kreli.

Onder druk van sy oorlogsugtige volgelinge laat Kreli sy krygers na die grens opruk. Die Kaapse premier, John Molteno, beskou die konflik as 'n plaasllike probleem en het daarom met Frere ooreengekom dat Britse troepe nie sal inmeng nie. Op 29 September val 'n 8 000 Galekas die polisiekantoor by Ibeka aan. Die Frontier Armed and Mounted Police (FAMP) slaan die aanval af, brand Kreli se kraal af, en die Galeka-mag spat uiteen. Maar hulle val verdere polisieposte aan. Molteno slaag nog daarin om die Britse troepe buite die gevegte te hou en plaas grensboere, Temboes en Fingo's in die gevegsgebied. Die Galekas is oor die M'bashe- en die Mthatharivier verdryf. Kreli verloor 700 man en nagenoeg 13 000 beeste. Na drie weke was die oorlog verby en is die kommando's teruggeroep, want verowering van Galekaland was nie die Kaapkolonie se oogmerk nie. Toe die troepe na Galekaland opruk, het Frere 'n krygsraad in King William's Town byeengeroep met die doel om die beheer oor die krygsgebeure te verkry. Twee van Molteno se ministers was deel van die krygsraad en het die Britse troepe as onbekwaam en ondoeltreffend in die heersende situasie afgemaak. Hierdie uitlating het die verhouding tussen Frere en Molteno versuur.

Frere se volgende stap was om alle swartmense (selfs die swart soldate) te ontwapen. Dit lei tot hewige protes en baie soldate dros. Die Britse troepe-bevelvoerder Cunynghame raak in paniek en laat die hele Brits-Kaffraria deur sy troepe omsingel. Molteno en sy regering eis dat die Britse regering vir Cunynghame terugroep en die diskriminerende ontwapening ophef. Frere weier, stuur nog Britse troepe na Galekaland en stel dit oop vir blanke bewoning. Die Britse troepe was geheel en al verlore in die vir hul vreemde gebied en kon die Galekas nie vasvat nie. Kreli se mense herstel gou van die terugslag, glip oor die M'bashe suidwaarts na die Gaikas van Sandile. Op Kersdag 1877 val hulle die Draabosch Hotel, 48 km noord van Oos-Londen, aan. Dit skep 'n ernstige situasie, want daar was geen vrywilligers beskikbaar en die FAMP was uitgeput. Op 12 Januarie 1878 ly die Galekas 'n neerlaag by N'Amaxa en verloor 150 man. Frere ontketen 'n konstitusionele krisis deur die Kaapse regering te ontslaan sodat Groot-Brittanje die leiding kan oorneem. Maar die Britse troepe slaag nie daarin om doeltreffende beskerming aan die grensbewoners te bied nie. Gevolglik vlug baie van die bewoners na die forte. Frere het wel die Fingo-troepe van die afgesette regering tot sy beskikking. Onder Veldtman Bikitsha, die nie-amptelike leier van alle Fingo's, beleër hulle op 13 Januarie die Galekas naby Nyumaxa. Die Britse mag toon weer sy onbekwaamheid in die situasie. 'n Aanval van 5 000 krygers onder die persoonlike leiding van Kreli en Sandile vind op 7 Februarie plaas. Die Slag van Kentani kon slegs met die hulp van die Fingo's en ander plaaslike krygers afgeweer word. Uiteindelik het die oorlogsmoë Galekas hulle teruggetrek en in Junie het Kreli oorgegee, maar die Gaikas het die stryd voortgesit.

'n Mag van 2 000 Gaikas onder Sandile en ondersteun deur Tamboekies het hulle in die Perie-bos in die Amatolaberge verskuil en 'n guerrilla-oorlog begin. Ondertussen is Arthur Cunynghame as Britse militêre opperbevelhebber in die Kaapkolonie met luitenant-generaal lord Chelmsford vervang. In Maart 1878 het die Britse troepe die Amatolaberge binnegedring in 'n poging om die Gaikas te ontset. Dit was onsuksesvol. Toe die Britte die strategie gebruik wat plaaslik aanbeveel is, naamlik om die krygsgebied in kleiner dele met elk sy eie troepemag te verdeel, was hulle meer suksesvol. Vlugtende Gaika-krygers kon so makliker agtervolg word . Die uitgange van die klowe is goed bewaak en deur aanhoudende druk het Sandile se krygers vinnig oorgegee. Sandile het self langs die vallei van die Groot-Visrivier weggekom. Ongeveer 'n maand later op 29 Mei is hy deur 'n Fingo-mag onder kapt. J. Lonsdale by die isiDenge-woud doodgeskiet. Kort daarna is sy seun Siyolo langs dieselfde rivier doodgeskiet deur 'n patrollie van Duitse vrywilligers onder die oorlogsveteraan Von Linsingen. Aan die oorlewende rebelle is amnestie verleen.

Fingoland, Griekwaland-Oos en die Idutywa-distrik is by die Kaapkolonie ingelyf. Galekaland is nie geannekseer nie, maar is namens die Kaapkolonie geadministreer deur 'n hooflanddros in die Transkei. Tot in 1894 is die grens van die Kaapkolonie stuksgewys ooswaart geskuif tot by die Umtamvunarivier.

Maj. Hans Garrett Moore van die 88ste Regiment, gesekondeer na die Cape Mounted Riflemen, wen die eerste Victoriakruis in Suid-Afrika toe hy by Draaibos 'n konvooi deur 'n Gaika-hinderlaag lei.

• Gie, S.F.N.: Geskiedenis vir Suid-Afrika of Ons Verlede. Deel II (1795-1918). Kaapstad: UUB, 1955.
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 5. Kaapstad: Nasou,1972. ISBN 0-625-00321-7

• Lys van forte in die Oos-Kaap