D.F. du Toit

Daniël Francois du Toit is op 15 Januarie 1846 op die plaas Kleinbos in Daljosafat gebore. Sy ouers is David Petrus du Toit en Helena Elizabeth du Plessis. Hy is die ouer broer van ds. S.J. du Toit en die gesin bestaan uit ses broers en sewe susters. Vyf seuns en vier dogters bereik volwasse ouderdom. Sy vader was ’n regstreekse afstammeling van die stamvader die Hugenoot François du Toit, aan wie die plaas Kleyne Bosch (Kleinbosch) in 1692 uitgegee is. Die goewerneur Simon van der Stel ken die plaas aan François toe ten spyte van die feit dat dit buite die grense van die toenmalige kolonie geleë was, op voorwaarde dat hy ’n duisend gulde betaal en homself teen die aanvalle van die San beskerm. Sy gevegte teen die San lei tot die benaming van Du Toitskloof, omdat dit die kloof was waardeur hy die San agtervolg het. As boerseun help hy sy pa op die wynplaas en begin eers laat leer, wanneer hy en sy broer ’n Goewermentskool in Daljosafat bywoon. Hulle onderwyser hier is die Engelsman Bart Smith, wat ’n foutiewe uitspraak van sy eie taal gehad het en die leerlinge daardeur beïnvloed, sodat Oom Lokomotief later te skaam was om die bietjie Engels wat hy kon bemagtig, te gebruik. Dit gaan beter wanneer hy eerwaarde Roth as onderwyser kry. Uiteindelik spandeer hy slegs sowat drie jaar op skool en is hy in ’n groot mate ’n outodidak.

Op 14 Augustus 1875 is hy een van die agt stigterslede van die Genootskap van Regte Afrikaners. By die publiek is hy bekend as Oom Lokomotief, die naam waaronder hy gereelde rubrieke in Di Patriot behartig.^[1] Vanaf 1876 dien hy op die redaksie van Di Patriot en word dan in 1878 die vaste redakteur van hierdie koerant, ’n taak wat hy tot 1891 vervul.^[3] In hierdie hoedanigheid bepaal hy die redaksionele beleid van die blad en is ook ten volle verantwoordelik vir die uitgawe daarvan. Hy is ook medestigter van die drukpers wat sy naam dra, D.F. du Toit & Co, wat Di Patriot druk en ook verskeie ander publikasies van die Eerste Afrikaanse Taalbeweging, insluitende Di geskiedenis van ons land in di taal van ons volk, Eerste Afrikaanse printjies boeki vir soet kinders en Patriot-Woordeboek.

Tydens die 1879 verkiesings van die Wetgewende Vergadering ontvang hy versoeke van beide die Beaufort-Wes as Montagu kiesdistrikte om hom as kandidaat beskikbaar te stel. Sy keuse val op Beaufort-Wes, maar hy word by die stembus verslaan. Met die totstandkoming van die politieke party die Zuid-Afrikaansche Boeren Beschermings Vereniging (ZABBV) onder leiding van J.H. Hofmeyr (Onze Jan) word hy tot die hoofbestuur verkies. Hy is medestigter en in 1882 tree hy vir ’n ruk op as die eerste onderwyser aan die Gedenkschool der Hugenoten in Daljosafat. Hy hou nie vir lank skool nie, want hy kan nie die redakteurskap van Di Patriot en die onderwys beide volhou nie.

In 1891 verlaat hy en C.P. Hoogenhout Di Patriot wanneer hulle nie met sy broer se politiek kan saamstem nie. Hy verlaat die Paarl in 1892 om hom in die Vrystaat te vestig, waar hy naby Ladybrand woon op Brightside, die plaas van Johannes van Soelen. Die boerdery is nie suksesvol nie en hy begin met ’n plaasskooltjie.

In 1894 verhuis hy na Bloemfontein en tree toe tot die redaksie van De Express. Tydens die Anglo-Boereoorlog sluit hy by die Boeremagte aan, maar word gevange geneem en na Durban gestuur. Hy word vrygelaat, maar weer gevange geneem en as krygsgevangene na Indië gestuur nadat ’n buurman ’n valse verklaring oor hom aflê. Na die oorlog doen hy vertaalwerk vir The Friend en nadat verantwoordelike bestuur aan die Vrystaat toegeken word, is hy vertaler vir die regering. Wanneer die Vrije Christelike School in 1905 in Bloemfontein op ’n stoep van die Gereformeerde Kerk in Bloemfontein gestig word in reaksie teen Lord Milner se verengelsingsbeleid, is hy die eerste hoof. Hierdie skool word later Sentraal Hoërskool. Hy dra by tot die veldtog vir Afrikaans en dien saam met mense soos generaal J.B.M. Hertzog, Dr. O’Kulis en professor Adriaan Francken op die bestuur van die Afrikaanse Taalgenootskap wat op 12 April 1907 gestig word. Hierna word hy bewaarder van die Vrystaatse Argief, ’n betrekking wat hy tot met sy dood beklee.

In 1882 trou hy met Anna Susanna du Plessis en uit die huwelik word een dogter (Anna) gebore, maar sy vrou sterf tydens die bevalling. Hy trou in 1886 met Maria Catharina van Nierop en ses kinders word uit hierdie huwelik gebore, naamlik Daniël Francois, Mimi, Petrus Johann, Margaretha, Anna en Francois Stephanus.

Hy is op Sondag, 22 April 1923 in Bloemfontein oorlede en word in die Kleinbosch familiebegraafplaas in Daljosafat begrawe.^[4]

Hoewel hy nooit publiseer nie, laat hy ’n groot aantal Afrikaanse gedigte na en sy prosa, veral sy hoofartikels in Di Patriot, dra veel gewig. So skryf hy ’n aantal artikels waarin hy Afrikaans as landstaal bevorder en sterk argumente aanvoer waarom Hollands nie weer in Suid-Afrika ten volle herstel kan word nie, terwyl hy die besware teen Engels as landstaal ook formuleer. Hy lewer ook insiggewende kommentaar op aspekte soos die erkenning van Hollands in die parlement (wat hy verkies omdat dit as teenwig teen Engels kan dien tot tyd en wyl Afrikaans sterk genoeg gevestig is), Christelike onderwys in die skole en die erkenning van die Afrikaner in die politiek.^[5]

Saam met C.P. Hoogenhout, Arnoldus Pannevis en S.J. du Toit skryf hy die Afrikaanse volkslied, wat in Groot verseboek en verskeie ander versamelbundels opgeneem word, insluitende Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Afrikaanse verse, Eerste stemme en Afrikaanse letterkunde.^[5]

In 1925 plaas die Afrikaanse Studentebond ’n gedenksteen op sy graf.

In 1975 verkies die Bloemfonteinse Taalfeeskomitee hom tot hulle spesiale taalheld en met die eeufeesviering van die Genootskap van Regte Afrikaners bring hulle ook ’n gedenkteken by sy graf aan.^[4]

• Bouwer, Alba. Afrikaans 100. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Totius. Versamelde werke 8. Tafelberg-Uitgewers Beperk Eeufees-uitgawe 1977
• Totius. Ds. S.J. du Toit in weg en werk. Versamelde werke 9. Tafelberg-Uitgewers Beperk Eeufees-uitgawe 1977
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

• Anoniem. Oom Lokomotief het Afrikaner op alle gebiede gelei. Volksblad, 12 Augustus 1975

• Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2006/01/15/VB/5/lokomotief.html

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. Toit, Daniel Francois, du (Oom Lokomotief) – Biografie.