Adam Tas

Adam Tas is in Nederland gebore as seun van Jan Tas en Margaretha Geertruyd Lindenhovius. Een van sy tantes trou met die Duitser Henning Hüsing, ’n boer oorspronklik van Hamburg, wat na die Kaap emigreer op soek na sy fortuin. In 1697 volg Adam hulle en woon aanvanklik by hulle op Meerlust, hul Stellenbosse woning. Aanvanklik hou Tas hom besig met die sekretariële werk vir sy oom se boerdery, maar word twee jaar ná sy aankoms as vaandrig in die burgerlike infanterie aangestel. Op 7 Junie 1703 trou hy met Elizabeth von Brakel, die welgestelde weduwee van Hans Jurgen (Joris) Grimpen, wat ’n aantal plase in die omgewing besit. Hy en Elizabeth het vyf kinders, maar twee sterf jonk, terwyl twee seuns, Jan en Adriaan, en ’n dogter, Sara Margaretha, volwassenheid bereik.

Tas word ná sy huwelik sekretaris van die Broederschap, ’n groep boere wat die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie (VOC) se administrasie aan die Kaap, onder leiding van goewerneur Willem Adriaan van der Stel, as korrup beskou. Hulle stel ’n petisie op, die “Klachtscrift”, waarin hulle plaaslike ampsdraers daarvan beskuldig dat hulle magte misbruik deur handelskontrakte toe te ken wat nie hul eie konflik van belange in ag neem nie. 63 van die 550 Kaapse Vryburgers het die petisie geteken. Sonder om die plaaslike amptenare daarvan in kennis te stel, word die petisie direk na die VOC se hoofkwartier in Amsterdam in Nederland gestuur. Die skeepsdokter en digter Abraham Bogaert, wie se skip die Kaap aangedoen het op pad na Nederland vanaf Batavia, neem die petisie op 4 April 1706 aan boord na die VOC. Intussentyd het Van Der Stel en ander vryburgers bewus geword van die petisie, en Tas word op 28 Februarie 1706 gearresteer en in kettings na Kaapstad geneem waar hy van opstand aangekla word. 204 Vryburgers stel 'n kontra-petisie op aan die VOC om Tas se klagtes weer te lê en Van Der Stel se administrasie te verdedig. Tas en 15 van die ander vryburgers wat Hugenote was en op Drakenstein gebly het, lewer toe a klagte aan dat die amptenare die regte van Christen 'Caffers, Moulattos, Mestiços, Castiços en al dat swart gebroeijdsel onder ons woonende' gelyk gestel het aan Christen vryburgers en dat die kontra-petisie nie geldig was nie omdat baie van die kontra-petisie se skrywers onbetroubare 'Chams bloed' gehad het.^[1]

Ná skuldigbevinding word Tas in die Swart Gat (’n klam donker sel wat nie lig inlaat nie) in die Kasteel van Goeie Hoop in Kaapstad gevange gehou. Aangesien ongeveer die helfte (31) van die ondertekenaars van die petisie Franse Hugenote was en Nederland in hierdie tyd in ’n oorlog met Frankryk betrokke was, raak die VOC-owerheid in Amsterdam later bekommerd oor die petisie. Hulle vrees dat verdere ongelukkigheid sommige van hierdie Vryburgers kan oorreed om spioene vir Frankryk te word. Die VOC ontslaan dus vir Van der Stel en gelas op 23 April 1707 sy terugkeer na Nederland. Voorts is VOC-amptenare hierna verbied om enige eiendom aan die Kaap van Goeie Hoop te besit. Dertien maande ná sy gevangeneming teken Tas ’n dokument waarin hy sy besware teen die administrasie terugtrek en hy word vrygelaat. Hy keer terug na sy plaas Libertas (Latyn vir “vryheid”), wat nou ’n addisionele betekenis kry: “Tas is vry!” In ’n poging om sy naam te suiwer stel die goewerneur later sy eie dokument op, die “Korte-Deductie”, waarin hy antwoord op die aanklagte van die Vryburgers. Adam Tas stel in 1711 saam met Jakob van der Heiden die “Contra-Deductie” op, waarin hulle die aantygings van goewerneur Willem Adriaan van der Stel in sy “Korte-Deductie” weerlê en hierdie dokument word weer deur Abraham Bogaert na Nederland geneem. Bogaert skryf ooreenkomstig agttiende-eeuse gebruik ’n inleidende vers hiervoor, naamlik “Op de Contra­deductie der Kaapsche Voort plantelingen, uitgegeven door Jakob van der Heiden, en Adam Tas”, waarin hy kommentaar lewer oor die karakter en die geskrifte van die genoemde skrywers. Hierdie gedig word in Gerrit Komrij se bloemlesing, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, opgeneem. Adam Tas se vrou sterf in 1714 en Tas trou daarna weer, hierdie keer op 25 November 1715 met Johanna Koevaal van Leerdam, wat hom in 1718 ontval. Teen die einde van sy lewe is hy een van die Heemraadslede vir Stellenbosch en Drakenstein en by die jaarlikse opname van die besittings van die koloniste een van die gekommitteerdes vir die Kompanjie. Adam Tas is in Junie 1722 oorlede.

In sy dagboek kom ons te wete dat Tas feitlik alle boeke waarop hy sy hande kon lê, gekoop en gelees het en hy het dus ’n indrukwekkende kennis van die werke van die grootste denkers van sy tyd. Hierdie kennis en insig word duidelik in sy dagboek weerspieël, waarin ook sy vernuftige taalgebruik opval. Goewerneur Willem Adriaan van der Stel laat gedeeltes van Tas se dagboek (vanaf 13 Junie 1705 tot en met 27 Februarie 1706) kopieer om as bewysstukke teen Tas voor die hof te dien. Hierdie fragmente word in 1911 deur A.C.C. Lloyd, bibliotekaris van die Suid-Afrikaanse Openbare Biblioteek, herontdek en in 1914 gepubliseer. Dit gee ’n waardevolle uiteensetting van die daaglikse lewe aan die Kaap, die persoonlikhede en politieke gebeurtenisse in hierdie periode en is ook ’n vroeë aanduiding van die eiesoortige ontwikkeling van Nederlands aan die Kaap. Dis opmerklik hoe Tas telkens nuwe en oorspronklike, hoewel soms ook ruwe, volksuitdrukkings in sy werk gebruik, veral vir die begrip dronkenskap en braspartye hou.^[2] Nou is dit “gepeuselt en gebeekert”, dan “verschyde beekers wijn gestort”, “glaasje wijn binnen gegoten”, of die ontbyt word met wyn “gelardeerd”. In luimige skerts vertel hy hoe sy vriende en kennisse daaruit gesien het op so ’n geleentheid en hoe hy self ná die partytjie na sy huis “gerolt” of “geslentert” is. As hy die gewese landdros Robberts by ’n gasmaal aantref, word die man vergelyk met “een ezel, die wywater geslobbert heeft”. In kleurryke taal vertel hy ook van die vrou van die landdros Starrenburg wat kwaadwillig vertel dat sy enige jare tevore op Tas se bruilof nie genoeg vleis gekry het om te eet nie. Sy dagboekinskrywing lui: “Men sal dese geweesene provisioneel grootsche landdrostinne by gelegenheid hierover eens spreeken” en wanneer hy haar sien, “dan derven se haar smoelwerk niet open doen”. Ook sy benamings van mense is bewys van sy skerp geestigheid. Die onbeholpe sieketroosters Mahieu en Lussing word in stede van troosters “krankebedroevers” genoem, ds. Beck word “de preekmaker” en “de paap”, terwyl die kerkraadsvergadering ’n “kerkegeraas-vergadering” is. Hierdie vaardigheid en besondere vindingrykheid met die pen gee aan Tas ’n ereplek onder die Kaapse skrywers van die vroeë tyd.

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe  Tweede druk 1964
• Conradie, Elizabeth “Hollandse skrywers in Suid-Afrika (Deel I) (1652–1875) J.H. de Bussy, Pretoria, 1934
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede  druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste  uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe  Eerste druk 1973
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998

• Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren: http://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0005.php
• SA History: http://v1.sahistory.org.za/pages/people/bios/tas-a.htm Geargiveer 10 April 2017 op Wayback Machine
• Van Riebeeck Society: http://www.vanriebeecksociety.co.za/docs/tas.htm

• Dagboek van Adam Tas
• Kasteel die Goeie Hoop
• Geskiedenis van Suid-Afrikaanse wyn Geargiveer 5 Junie 2006 op Wayback Machine
• The House of van der Stel