Klinker

Die akkuraatheid van hierdie artikel (of dele daarvan) word tans betwis. Sien gerus die besprekingsbladsy vir details.

'n Klinker, ook vokaal genoem, is 'n klank in gesproke taal, soos die Afrikaanse a [ɑː] of ou [ɵŭ], wat met 'n oop spraakkanaal uitgespreek word sodat daar nêrens bo die glottis lugdruk opgebou word nie.^[1] Lug beweeg dus ongehinderd deur die spraakkanaal by die mond uit sonder merkbare ruis- knal- of plofgeluide. Dit staan in teenstelling met konsonante, soos sj [ʃ] waar 'n versperring of sluiting in die spraakkanaal voorkom. Klinkers is normaalweg stemhebbend maar wanneer gefluister word vibreer die stembande nie en word klinkers stemloos uitgespreek.^[1]

Verskillende klinkers word van mekaar onderskei deur die presiese vorm en volume van die mond- en neusholte. Eersgenoemde word grootliks deur die posisie van die tong en lippe bepaal.^[1] Die beperkings van die mondholte en die manier waarop die tong gemanipuleer word beteken dat daar drie ekstreme posisies is wat tot klinkerklanke kan lei. As die tongliggaam vorentoe en tot byna teen die verhemelte gestoot word, word die [i] geproduseer. As die tongliggaam laer geplaas word terwyl die agterkant van die tong na die verhemelte gestoot word, word die [u] klank gevorm. Ten slotte, as die liggaam en die agterkant van die tong beide weg van die verhemelte geplaas word en die gebied tussen die larinks en die mond (die "farinks"), venou word, word die klank [ɑ] geproduseer.^[2]

'n Klinker word ook as lettergrepig beskou wat dit onderskei van oop maar nie lettergrepige klanke wat as halfklinkers beskou word. Klinkers vorm in die meeste tale (insluitende Afrikaans) die hart van elke lettergreep, meesal omring deur een of meer medeklinkers. Anders gestel: klinkers is altyd sillabies, dit wil sê dat hulle selfstandig (of voorsien van 'n sogenaamde aanvang en/of koda van konsonantiese foneme) 'n lettergreep kan vorm. Sommige tale laat egter wel lettergrepe sonder klinkers toe waar ander klanke dan die lettergreepkern vorm soos die r in Serwies vrt [vr̩t] "tuin".

Die letters a, e, i, o, u en y word eweneens klinkers genoem, maar dié letters se klank hang af van die letters wat dit omring. Om verwarring te voorkom sal ons in die vervolg van hierdie artikel konsekwent 'klinker' noem waar ons die klank bedoel. Die versameling klinkers in Afrikaans is sterk afhanklik van die dialek. Wanneer ons praat van 'die' Afrikaanse klinkers, dan bedoel ons gemakshalwe Standaardafrikaans se klinkers.

Diftonge is klinkers waar die vorm van die spraakkanaal tydens die uitspreek van die klank aangepas word. Dit staan in teenstelling met suiwer klinkers met 'n vaste spraakkanaalvorm en tong posisie.^[1]

Daniel Jones het die hoofklinkerstelsel ontwikkel om klinkers in terme van gemene eienskappe te beskryf. Die eienskappe wat deur Jones geïdentifiseer is, is hoogte (vertikale dimensie), backness (horisontal dimensie) en rondheid (lipposisie). Hierdie parameters word in die skematiese IFA klinkerdiagram na regs aangetoon. Daar is egter ook ander klinkerkenmerke soos die velum posisie (nasaliteit), tipe vocal fold vibration (phonation), en tongwortel posisie.

Klinkerhoogte verwys na die vertikale posisie van die tong met betrekking tot óf die verhemelte óf die opening van die kakebeen. In hoë klinkers, soos [i] en [u], is die tong hoog in die mond geposisioneer terwyl die tong in lae klinkers, soos [a] laag in die mond geleë is. In die Internasionale Fonetiese Alfabet (IFA) word daar eerder van onderskeidelik van geslote klinkers (vir hoë klinkers) en oop klinkers (vir lae klinkers) gepraat waar verwys word na die relatiewe mate waartoe die kakebeen oop of geslote is. Klinkerhoogte is egter 'n aksoestiese eienskap wat vandag nie in terme van tonghoogte of kakebeenoopheid beskryf word nie maar volgens die relatiewe frekwensie van die eerste formant (F1). Hoe hoër die F1-waarde, hoë laer (meer oop) die klinker; hoogte is dus omgekeerd eweredig aan F1.^[3]

Die Internasionale Fonetiese Alfabet identifiseer sewe verskillende klinkerhoogtes:

• geslote klinker (hoë klinker)
• naby-geslote klinker
• geslote-middel klinker
• middel klinker
• oop-middel klinker
• naby-oop klinker
• oop klinker (lae klinker)

Ware middel klinkers kan nie in enige taal van geslote-middel klinkers of oop-middel klinkers onderskei word nie en die letters [e ø ɤ o] word tipies vir geslote-middel of oop-middel klinkers gebruik.

In Engels word tussen al ses klinkerhoogtes onderskei, maar die hoogtes is interafhanklik met verskille in horisontale posisie en en baie daarvan is dele van diftonge. Dit blyk dat sommige variëteite van Duits vyf kontrasterende klinkerhoogtes het onafhanklik van lengte of enige ander parameters. Die Beierse dialek van Amstetten het dertien lang klinkers met vir hoogtes wat onderskei word (geslote, geslote-middel, middel, en naby-oop) almal onder die geronde en ongeronde voor en ongeronde agterklinkers, plus 'n oop sentrale klinker: /i e ɛ̝ æ̝/, /y ø œ̝ ɶ̝/, /u o ɔ̝ ɒ̝/, /a/. Andersins is die aantal onderskeibare klinkerhoogtes gewoonlik vier.

Die klinkerhoogte parameter blyk 'n primêre kenmerk van klinkers te wees aangesien verskillende tale dit as konstrasterende kenmerk gebruik. Geen ander parameter, soos agter-voor, rond-ongerond, word in alle tale waargeneem nie. Sommige tale het vertikale klinkerstelsels waarin, ten minste op fonemiese vlak, slegs hoogte gebruik word om tussen klinkers te onderskei.^[4]

'n Mens kan die Afrikaanse klinkers onderverdeel in vyf gedekte klinkers, sewe vry klinkers, die sogehete toonlose /e/ (van se) en drie tweeklanke. Voorts kom vier gedekte klinkers ook voor as neusklinker.

Daar is vyf gedekte klinkers: die /a/ van bal, die /ɛ/ van bel, die /ə/ van ril, die /ɔ/ van bol en die /ɵ/ van bul. Die gedekte klinkers word ook kort klinkers genoem, maar hierdie benaming kan verwarring veroorsaak omdat, byvoorbeeld, die /ɛ/ van bel en de /ɔ/ van bol ook verleng voorkom in onder andere blêr en môre. Met die benaming gedekte klinkers word bedoel dat hierdie klinkers gevolg (gedek) word deur 'n medeklinker in dieselfde lettergreep. Die gedekte klinkers kom immers vrywel slegs in geslote lettergrepe voor; d.w.s. in lettergrepe wat eindig op 'n medeklinker: kar, bed, dik, bom, hul. In tussenwerpsels en affekties gelaaide woorde soos nè, dè, hittetè en gô staan 'n gedekte klinker in 'n oop lettergreep, asook in werkwoorde soos lê en hê, en in klanknabootsende woorde soos kwê.

Die vyf gedekte klinkers:

/a/	/ɛ/	/ə/	/ɔ/	/ɵ/
bal	bel	ril	bol	bul

Die gedekte klinkers /a/, /e/, /o/ en /ɵ/ kom by sommige sprekers ook voor as neusklinkers: /ɑ̃/, /ɛ̃/, /ɔ̃/ en /œ̃/.

Die vier Afrikaanse neusklinkers:

/ɑ̃/	/ɛ̃/	/ɔ̃/	/œ̃/
Frans	pens	spons	kuns

Daar is sewe vrye klinkers: die /ɑː/ van aar, die /eə/ van eer, die /i(ː)/ van hier, die /oɵ/ van oor, die /øɵ/ van seun, die /u(ː)/ van boer en die /y(ː)/ van uur. Die vrye klinkers word ook lang klinkers genoem, maar ook hierdie benaming kan tot verwarring lei omdat die verskil in lengte met die gedekte klinkers dikwels nie groot is nie, en omdat sekere lang klinkers self nog verleng word voor die /r/ (b.v., vergelyk broeder en broer). Met die benaming vrye klinkers word bedoeld dat hulle vryelik kan voorkom, d.w.s. dat hulle nie slegs in geslote lettergrepe soos boer en neus voorkom nie, maar ook in oop lettergrepe soos toe en na.

Die sewe vrye klinkers:

/ɑː/	/eə/	/i/	/oɵ/	/y/	/øɵ/	/u/
aar	eer	hier	oor	uur	seun	boer

In Standaardafrikaans kom 9 enkelvoudige klinkers voor, waarvan 5 in verskillende lengtes. Daarnaas is daar nog minstens 12 tweeklanke. Die lang enkelvoudige klinkers kom voor in lettergrepe wat eindig op die letter R: rûe is lank, rug is kort; boer is lank, broeder is kort. Die enigste uitsondering op die reël is die (lang) A, soos in raak.

In die volgende tabel staan die enkelvoudige Afrikaanse klinkers, elk gevang in 'n lettergreep:

kort enkv.:	buk	siek	hik	hek		hak	hok	hoek
lang enkv.:	tuur	bier		vêr	taak		boor	boer

Die belangrikste tweeklanke, almal lank, vind ons in die volgende woorde:

lang twkl.:	reus	reep	leeu	ruis	rys	raai	rou	rooi	roos	roei

Dit blyk dat nie alle tweeklanke met twee klinkerletters geskryf word nie en ook dat nie alle enkelvoudige klinkers met een of twee van dieselfde letters geskryf word nie (sien 'siek').

Die dertiende klinker is die schwa (ook dowwe, toonlose of stom "e" genoem), soos ons hulle hoor in die tweede lettergreep van baie. Die schwa is in Afrikaans ook toonhebbend, waar 'n mens 'n geslote "i" het: dit, kil en sif.

Daar is drie suiwer tweeklanke: die /ɛi/ van feit of myt, die /œi/ van luid en die /ɵu/ van goud of trauma. By suiwer tweeklanke gaan dit nie om 'n kombinasie nie, maar om 'n vermenging van klinkers. Die twee klinkers is nie apart hoorbaar nie.

Die drie suiwer tweeklanke in Afrikaans is:^[5]

/ɛi/	/œi/	/ɵu/
feit	luid	goud

Voorts bevat Afrikaans sewe "onegte" tweeklanke. By onegte tweeklanke gaan dit nie om 'n vermenging, maar om 'n kombinasie van klinkers; die klinkers bly apart hoorbaar. Vyf kombinasies eindig op /i/, en twee op /u/.

Die sewe onegte tweeklanke in Afrikaans is:

/ai/	/ɔi/	/ɑːi/	/oi/	/ui/	/eu/	/iu/
ai!	nôi	haai	nooi	doei	meeu	nieu

Nieu word net in op Nederlands gebaseerde topografiese name gevind: Nieu-Bethesda, Nieu-Seeland, ens.

'n Ander manier om klinkers te rangskik, is deur te stel dat daar enkelvoudige en saamgestelde klinkers bestaan. Enkelvoudige klinkers se klanke verander gedurende die uitspraak nie en hulle kan dus ewegoed kort of lank uitgespreek word; saamgestelde klinkers (tweeklanke) vorm gedurende die uitspraak een klankverloop.

Dit is opvallend dat tussen die enkelvoudige klinkers daar vier is wat met twee letters geskryf word: dit is almal 'lang' klinkers. Die klinkers wat met een letter geskryf word klink meestal kort, maar hulle het ook 'n lang variant wat die letter R voorafgaan, wat gevolglik anders geskryf word:

Voorbeelde van lang variante van kort enkelvoudige klinkers:

i	e	o	u
beer	blèr	door	deur

Die saamgestelde klinkers word meestal met twee of meer letters geskryf, maar Nederlandse en Afrikaanse spelreëls het die gebruik van dubbel letters in oop lettergrepe vereenvoudig tot een enkele letter. Die uitspraak van (byvoorbeeld) die letter /o/ klink dus in die woord ton heeltemal anders as in die woord toon. Die letter /e/ is veelsydig: in die woord lewensles is die uitspraak in elke lettergreep anders, en daar is feitlik drie uitsprake moontlik:

Die drie klanke van die alleenstaande e:

lewe	lewe	les
iə	ə	ê

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir klinker.