Slang

Slange Tydperk: 94–0 m. jaar gelede T J K Pg N
'n Jong gewone luislang
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Subfilum:	Vertebrata
Klas:	Reptilia
Orde:	Squamata
Suborde:	Serpentes Linnaeus, 1758
Infraordes
Alethinophidia – Nopcsa, 1923 Scolecophidia – Cope, 1864
Wêreldwye verspreiding van slange (verspreiding van seeslange in blou)

Slange (Serpentes) is 'n groep karnivoriese reptiele wat aan die orde van die skubreptiele (Squamata) behoort en aan akkedisse verwant is. Daar is ongeveer 3 150 verskillende slangspesies wat byna dwarsoor die wêreld voorkom en waarvan ongeveer 15% giftig is.

Slange is saam met akkedisse die grootste groep lewende reptiele, en omdat hulle so na verwant is aan akkedisse, word slange en akkedisse as 2 subordes van 'n enkele orde geklassifiseer. 'n Besondere kenmerk is dat hulle geen duidelik sigbare pote het nie, en daarom 'n unieke manier van beweging ontwikkel het. Die meeste slange het breë skubbe aan die onderkant wat help met voortbeweging en wat hulle van pootlose akkedisse onderskei.

Die meeste slange kom in die tropiese en subtropiese wêrelddele voor en ongeveer een derde van alle slange is giftig. Slange (suborde Serpentes of Ophidia) vorm saam met die akkedisse (suborde Lacertilia) die orde Squamata. Hulle akkedisagtige voorouers, die Lepidosauria, het reeds in die Perm (ongeveer 270 miljoen jaar gelede) ontstaan en was saam met die dinosouriërs en ander groot reptiele 'n dominante groep gedurende die Mesosoïkum.

Die eerste slange het laat in die Kryt (ongeveer 100 miljoen jaar gelede) ontstaan. Daar is tans ongeveer 3 000 spesies bekend, waarvan ongeveer een derde giftig is. Slange het 'n byna wêreldwye verspreiding en word in uiteenlopende habitattipes, soos in bome, onder die grond, in water, in woestyne en in woude, aangetref. Verreweg die meeste spesies kom egter in tropiese en subtropiese wêrelddele voor en in lande soos Engeland en Nederland is daar slegs 3 spesies.

Hierdie verspreidingspatroon hang nou saam met die poikilotermie (koudbloedigheid) van slange. Slange kan nie hul eie liggaamstemperatuur reguleer nie en neem basies die temperatuur van hul omgewing aan. Koudbloedigheid is eintlik nie 'n korrekte benaming vir hierdie toestand nie, want as die omgewingstemperatuur hoog is, is hul liggaamstemperatuur ook hoog.

As die omgewings- en gevolglik die liggaamstemperatuur van slange (en ander poikilotermiese diere) te laag daal, raak hulle onaktief en kan hulle gevolglik ook nie meer voedsel vang nie. Enkele slange kan nog by baie lae temperature funksioneer en die Europese adder (Vipera berus) kom byvoorbeeld tot binne die poolsirkel voor.

Alle slangspesies word gekenmerk deur 'n baie dun, lang liggaam en ontbrekende ledemate. Slange beweeg altyd op hul onderkant en hulle hele liggaam word deur oorvleuelende skubbe bedek. Ander tipiese kenmerke, wat hulle van pootlose akkedisse onderskei, is 'n tekort aan beweegbare ooglede en eksterne ore. Om by hul dun liggame aan te pas, is hul niere nie langs mekaar nie, maar is die een voor die ander, en het meeste spesies slegs een werkende long.

Slange wissel in grootte van baie klein, slegs 10 cm lank, tot die reuse luislange en anakondas wat tot 7,6 m lank kan word. Slange is 'n ekologies uiters diverse groep wat baie uiteenlopende habitat bewoon. Hulle word op elke kontinent behalwe Antarktika aangetref en ook op meeste eilande. Omdat hulle koudbloedig is, kom die meeste spesies in warmer streke voor.

'n Aantal spesies is ook aangepas om in uiters droë omgewings te oorleef, soos woestyne. Daar is egter ook slange wat ondergronds lewe, of selfs in water, soos riviere, damme en die see. As gevolg van hul onbegrypende lewenswyse en gedrag en hul vermeende, maar dikwels oorskatte giftigheid, word slange dikwels as 'n simbool van die bose gesien. In die Bybel, in die verhaal oor Adam en Eva, duik die slang selfs op as 'n verteenwoordiger van Satan.

Deur wetenskaplike ondersoek is daar tans meer bekend oor die lewenswyse, biologie en voortplanting van slange. Alhoewel hulle vroeër as 'n sustergroep van die akkedisse beskou was, is dit vandag bekend dat hulle in feite van akkedisse afstam.

'n Kenmerkende eienskap van slange is dat hulle geen pote het nie, maar by sommige slange is daar wel rudimentêre oorblyfsels van pote. Die Afrikaanse luislang (Python sebae) het byvoorbeeld 'n uitsteekseltjie aan weerskante van die kloaak (gemeenskaplike uitskeidings- en voorplantingsopening), wat die uitwendige rudimente van 'n pelviese gordel is.

Inwendig is daar verdere rudimente. Die pektorale gordel en borsbeen ontbreek egter by alle slange. Benewens bogenoemde rudimente by sekere slange bestaan die skelet van slange uit 'n skedel en 'n baie lang ruggraat met twee ribbes aan byna elke rugwerwel. Die liggaamsbedekking van slange word gevorm deur 'n dun, rekbare vel met keratienskubbe daarop, wat meestal dakpansgewys gerangskik is.

Die meeste skubbe is ongeveer net so lank as wat hulle breed is, maar die ventrale skubbe (aan die onderkant van die liggaam) van die meeste slange is baie breër as wat hulle lank is en vorm slegs een ry. Veral by stadig bewegende slange, soos pofadders (Bitis arietans), speel hierdie skubbe saam met spiere en ribbes 'n belangrike rol in voortbeweging.

Hierdie skubbe is een van die tipiese kenmerke waarvolgens die meeste slange van pootlose akkedisse onderskei kan word. By die blinde-en wurmslangetjies (familie Typhlopidae en Leptotyphlopidae) ontbreek hierdie breë skubbe egter en is die onderste skubbe van dieselfde grootte en op dieselfde manier gerangskik as die ander skubbe. Hierdie slangetjies lyk dus baie soos pootlose akkedisse, en word in werklikheid deur sommige deskundiges ook as pootlose akkedisse beskou, ook omdat hul skedels baie ooreenkomste vertoon met die van die akkedisse.

Die buitenste laag van die vel is dood en van tyd tot tyd word dit afgewerp (die slang vervel) en deur 'n nuwe laag vervang. Tydens die vervelling skuur die slang die vel by sy neus teen 'n klip of iets dergeliks stukkend en laat die vel vashaak aan voorwerpe in sy omgewing, waarna hy daaruit kruip en die ou vel in een stuk agterlaat. Die vervellingstempo hang oor die algemeen saam met die groeitempo van 'n slang, maar slange vervel ook wanneer hulle uit die eiers kom en net nadat hulle oorwinter het.

Die tussenpose tussen vervellings kan van weke tot maande duur. 'n Paar dae voor die eintlike vervelling begin die vel al losgaan en die slang se kleur raak dan dof en sy oog kry 'n blouerige skynsel, wat net voor die vervelling weer verdwyn. In die tyd kan slange feitlik glad nie sien nie en is hulle baie prikkelbaar en kwesbaar. Die skedel van die meeste slange is baie beweeglik. Die onderkaak bestaan uit 2 los helftes wat slegs deur middel van 'n ligament aan mekaar verbind is, terwyl die bokake ook nie met die res van die skedel vergroei is nie.

Vanweë hierdie aanpassings kan slange prooi wat baie groter as hul eie koppe is, insluk. Die meeste slange het 'n groot aantal geboe, skerp tande waarmee die prooi vasgehou word, maar waarmee hulle nie kan byt of kou nie. Sommige slange het spesiaal vergrote giftande. Hierdie giftande het 'n groef of gleuf waarin gif uit spesiale gifkliere uitgeskei word. Hierdie giftande kan agter in die bek, ongeveer onder die oë, of voor in die bek geleë wees.

As die tande voor in die bek is, kan hulle vas of beweegbaar wees. By die meeste slange wat giftande agter in die bek het, het die gif relatief min uitwerking op mense, en hierdie groep slange word oor die algemeen as relatief onskadelik beskou. 'n Uitsondering op die reël is die boomslang (Dispholidus typus) en die voëlslang (Thelotornis kirtlandii). Die giftande word voortdurend vervang deur nuwes. Agter elke giftand le daar gewoonlik 'n kleiner tand gereed om sy plek in te neem, en die verwydering van die giftande gaan dus nie 'n giftige slang onskadelik maak nie.

Die vorm en ligging van die inwendige organe van slange is baie goed by hul liggaamsbou aangepas. Die linkerlong is baie gereduseer of ontbreek heeltemal, en die hart, lewer en maag is weer langwerpig. Die maag kan baie rek sodat groot prooi geakkommodeer kan word. Die kloaak (gemeenskaplike uitskeidings- en geslagsopening) dui die oorgang van die liggaam na die stert aan.

Die opening is meestal deur 'n groter skub as die ander ventrale skubbe bedek, en die onderskeid tussen die liggaam en die stert kan soms ook daarin gesien word dat die stert 2 rye ventrale skubbe in plaas van een het. Ook die anale skub (die skub oor die kloaak) kan in 2 verdeel wees. Slange kan nie hul sterte afwerp of vervang nie, soos die meeste akkedisse wel kan doen.

Slange het geen uit- of inwendige ore nie en is heeltemal doof. Die musiek van die slangbesweerders van die Ooste het dus geen uitwerking op die slange nie en die slange reageer slegs op die bewegings van die besweerders. Van die inwendige oorbeentjies is egter nog wel aanwesig, en hierdie beentjies dra baie fyn trillings in die grond na die senuwees oor. Slange is gevolglik baie gevoelig vir trillings in die grond en kan mense soms tot op 'n afstand van 60 m "hoor" aankom. Slange se ooglede is nie beweeglik nie, maar met mekaar vergroei tot 'n deursigtige droë vlies.

Die buitenste laag hiervan word ook tydens die vervelling vervang. Slange kan slegs bewegende voorwerpe tot op 'n afstand van enkele meters waarneem. As 'n prooidier dus doodstil bly sit, kan die slang hom nie sien nie en dus ook nie vang nie. Dit gebeur dikwels dat muise wat vir slange in gevangenskap gevoer word, doodstil gaan sit ten einde die slang se aandag te vermy. As die slang belang stel in die muis, sal hy stip in die rigting daarvan kyk (waar die beweging vroeër was), en dit is waarom die algemene bygeloof ontstaan het dat slange muise kan hipnotiseer.

Die gesplete tong van slange vorm saam met 'n spesiale sintuigorgaan in die verhemelte, die orgaan van Jacobson, die reuksintuig. Die tong word voortdurend deur 'n spesiale opening in die lippe uitgestoot en ingetrek. Reukdeeltjies kleef daardeur aan die tong vas en wanneer die tong ingetrek word, word dit teen die orgaan van Jacobson gedruk, wat dan die reuk interpreteer. Hierdie sintuig funksioneer dus as 'n soort kombinasie van 'n tas- en 'n reukorgaan.

Ratelslange het voorts nog duidelik herkenbare tasorgaantjies aan die punte van hul skubbe. Die gewone reuksintuig van slange is ook goed ontwikkel. Sekere slange het spesiale warmtesintuie (infrarooi reseptore) wat in holtes in die vel geleë is. By die groefkopadders (onder meer die ratelslange) lê hierdie holtes tussen die neusgat en die oog, terwyl dit by luislange in die lippe le. Hierdie sintuie is baie gevoelig vir infrarooi lig en kan temperatuursverskille van tot 0,000 2 °C waarneem. Hierdeur kan die slange hul prooidiere in die donker waarneem, en deur hul kop heen en weer te beweeg, kan hulle blykbaar selfs die grootte van hul prooi skat.

Alle slange eet ander diere, en die meeste eet werweldiere. Die prooi word altyd heel ingesluk en dikwels is dit baie groter as die slang se kop. Ten einde verstikking te voorkom, word 'n spesiale kraakbeenagtige verlenging van die lugpyp onder die prooi na buite gestoot, waardeur die slang dan kan asemhaal.

'n Groot aantal slange leef van muise en rotte en hulle speel dus 'n belangrike rol in die getallebeheer daarvan. Ander algemene prooi is paddas en akkedisse, terwyl sommige slange ook ander slange eet. Die onskadelike vylslang (Mehelya capensis) leef feitlik uitsluitlik van ander slange, veral nagadders (Causus rhombeatus). Die slange wat onder die grond leef, eet meestal miereiers en ander grawende reptiele (pootlose akkedisse en slange), Die eiervreters (genus Dasypeltis) leef uitsluitlik van voëleiers.

In die paarseisoen (meestal die lente) skei die wyfies sekere hormone af wat in hul spoor gelaat word. Die mannetjies spoor hierdie reuk met behulp van hul tonge op en volg die spoor tot hulle by die wyfies uitkom. Tydens paring krul die slange om mekaar en word die kloake teenoor mekaar geplaas. Een van die 2 paringsorgane (hemipenes) van die mannetjie word gebruik en interne bevrugting vind plaas. By sommige spesies slange baklei die mannetjies oor die wyfies.

Die ontwikkeling van klein slangetjies vind altyd in die eiers plaas. Die meeste slange lê hierdie eiers in 'n vroeë stadium van ontwikkeling (ovipaar). By sommige slange, byvoorbeeld die pofadder, ontwikkel die eiers volledig binne die liggaam van die wyfie en die kleintjies word blykbaar lewend gebore (ovovivipaar). Die meeste slange le hul eiers en verlaat dit dan, maar by luislange (familie Pythonidae) word 'n vorm van eiersorg aangetref.

Die slange krul hulle om die eiers en bly so lê totdat die eiers uitgebroei het. Daar is gevind dat die temperatuur van die eiers (beïnvloed die senuweestelsel), hemotoksiese gif (beïnvloed die bloed) en sitotoksiese gif (beïnvloed die weefsels). Baie slange het 'n kombinasie van die verskillende soorte gif, maar by die meeste slange is een van die soorte dominant. Die mambas en kobras (familie Elapidae) se gif is byvoorbeeld oorwegend neurotoksies.

Die gif het weinig uitwerking op die weefsels en bloed, maar affekteer baie gou die senuweestelsel en verlam die senuwees. Van die eerste senuwees wat geraak word, is die wat die longe bedien. Gevolglik sterf baie slagoffers dikwels van byte van die slange vanweë 'n gebrek aan suurstof omdat die longe ophou funksioneer. Hierdie gif werk baie vinnig en dit is noodsaaklik dat serum vinnig en in groot hoeveelhede toegedien word ten einde die dood te voorkom.

Die gif van die adders (familie Viperidae) is hoofsaaklik sitotoksies en haemotoksies van aard. Die gif veroorsaak afbraak van die weefsel en gaan gewoonlik gepaard met hewige pyn en swelling. Omdat die gif baie stadiger werk, tree die dood selde binne 24 uur in, en behandeling van die byt is dus nie so dringend soos by die slange met neurotoksiese gif nie. Dikwels lei vertragings in behandeling egter tot gangreen van die weefsels rondom die bytplek en die gevolglike verlies van die ledemaat wat gebyt is.

'n Tipiese voorbeeld van haemotoksiese gif word aangetref by die boomslang (Dispholidus typus). Die gif veroorsaak 'n stolling van die bloed en uitgebreide inwendige bloeding, wat uiteindelik tot die dood kan lei. 'n Tipiese simptoom van 'n slangbyt waarby die tipe gif betrokke is, is groot blou kolle wat oor die hele liggaam verskyn weens inwendige bloeding. Die bytplek swel matig en is betreklik seer, maar nie so erg soos by slange met 'n sitotoksiese gif nie.

Die behandeling van slangbyt verskil na gelang van die tipe gif wat ingespuit is. Wanneer 'n neurotoksiese gif betrokke is, is dit belangrik dat die gif verhinder moet word om by die lewensnoodsaaklike senuwees uit te kom. Die belangrikste noodmaatreëls wat getref kan word, is die afbind van die gebyte ledemaat met 'n toerniket en 'n inspuiting met 'n groot hoeveelheid serum. Waar sitotoksiese of hemotoksiese gif betrokke is, moet 'n toerniket nie gebruik word nie, omdat dit die verspreiding van die gif beperk en die skade aan die weefsel rondom die bytplek vererger.

Die gebruik van 'n toerniket kan daartoe lei dat die ledemaat uiteindelik verloor word. Omdat hierdie gifstowwe baie stadiger werk, is dit ook nie nodig om dringende maatreëls te tref nie. Die beste behandeling is dat die pasiënt rustig gehou en so gou moontlik by 'n dokter gebring moet word.

Serum is ook vir die stadigwerkende gifstowwe nodig, maar as dit moontlik is om 'n pasiënt binne 'n uur of twee by 'n hospitaal te kry, is dit wenslik om nie serum in te spuit nie, omdat daar altyd 'n moontlikheid is dat die pasiënt op die serum reageer en selfs aan sogenaamde serumskok kan beswyk.

Volgens 'n algemene klassifikasiestelsel word die wêreld se slange in 11 families ingedeel, waarvan 7 in Suid-Afrika aangetref word. Veral oor die klassifikasie van die "primitiewer" grawende slange is daar egter nog meningsverskil en volgens sommige tendense word van hierdie slange onder die akkedisse geklassifiseer.

Die families Typhlopidae (blindeslange) en Leptotyphlopidae (wurmslange) is 2 families grawende slange waarvan die koppe baie gereduseer is en met die eerste oogopslag soos die sterte lyk. Hierdie slangetjies kom hoofsaaklik in die tropiese en subtropiese wêrelddele voor en leef van 'n verskeidenheid van insekte, wurms en miereiers. In Suid-Afrika word hulle verteenwoordig deur onderskeidelik 9 spesies van die genera Typhlops en Rhinotyphlops en 8 spesies van die genus Leptotyphlops.

Die families Uropeltidae, Xenopeltidae, Aniliidae en Acrochordidae het geen verteenwoordigers in Suider-Afrika nie. Saam met die luislange (familie Pythonidae) en boas (familie Boidae) word hierdie 4 families dikwels as die infraorde Henophidia beskou. By al 5 die families word daar rudimentere oorblyfsels van die agterste ledemate aangetref en daar is ook sekere ooreenkomste in die bloed en asemhalingstelsel. Die ander 2 infraordes is die Scolecophidia (families Typhlopidae en Leptotyphlopidae) en die Ceanophidia (families Viperidae, Elapidae en Colubridae).

Die egte adders en die groefkopadders kan as onderskeidelik die subfamilies Viperinae en Crotalinae van die familie Viperidae, of as 2 afsonderlike families (Viperidae en Crotalidae) beskou word. Dieselfde geld vir die kobras en mambas (subfamilie Elapinae), wat saam met die seeslange (subfamilie Hydrophiinae) as die familie Elapidae beskou kan word, maar die 2 groepe kan ook as afsonderlike families (Elapidae en Hydrophiidae) beskou word.

Die familie Colubridae is die grootste groep slange en sluit die sonder giftande (subfamilie Colubrinae), die eiervreters met geen tande nie (subfamilie Dasypeltinae), die slange met giftande agter in die bek (subfamilie Boiginae) en 'n paar ander subfamilies in. Van die ongeveer 137 Suid-Afrikaanse slangspesies het 43 % geen giftande nie (families Typhlopidae, Leptotyphlopidae, Pythonidae en subfamilies Colubrinae en Dasypeltinae), 33 % het giftande agter in die bek (subfamilie Boiginae) en 24 % het giftande voor in die bek (familie Elapidae 14 % en Viperidae 10 %). Van die totale aantal is 57 % giftig, maar net ongeveer 18 % is werklik gevaarlik.

Daar kom 170 spesies in Suider-Afrika voor waarvan agtien se byt as dodelik beskou word en 'n verdere 23 kan 'n ernstige byt toedien wat tot die verlies van 'n ledemaat kan lei.

• 
  Aurora-nagslang
• 
  Bergadder
• 
  Boomslang
• 
  Bruin waterslang
• 
  Gewone luislang
• 
  Glansende erdslangetjie
• 
  Pofadder

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 207 - 209

• Alfabetiese lys van slange

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir slang.