Jaart

‘n Jaart is ‘n Angelsaksiese lengtemaat nagenoeg gelyk aan 91,4 cm. Hierdie historiese lengte-eenheid is gebruik in lande wat deel van die Britse koloniale ryk gevorm het.

‘n Jaart bestaan uit 3 voet en elke voet (lengtemaat) is op sy beurt weer verdeel in 12 duim. Dus is ‘n jaart 36 duim lank. ‘n Myl is 1 760 jaart, ‘n furlong 220 jaart lank en 1 760 jaart is gelyk aan 8 furlong. Twee jaart is ‘n vadem (vaam), ‘n kwart jaart is bekend as ‘n span en ‘n agtste jaart as ‘n vinger. Die woorde stok en roede word soms as sinonieme vir die woord jaart gebruik. In 1963 het die Britse parlement ‘n wet aangeneem waarvolgens die jaart vasgestel is op 0,9143992 meter, en ‘n meter is gelyk aan 1,0936143 jaart. 1 250 jaart is 1 143 meter.

Reeds in 1305 kom die jaart in Engelse wetgewing voor. Koning Hendrik I van Engeland het glo in sy tyd al bepaal dat die afstand van die punt van sy neus tot die punt van sy duim die wettige lengte van ‘n jaart sal wees. Met die Britse oorname van die vestiging aan die Kaap die Goeie Hoop in 1806 is die lengte van 4 Nederlandse el gelykgestel aan 5 jaart. In die praktyk het die veeboer-pionier in die binneland die jaart gemeet as die afstand van die punt van sy duim tot die middel van sy borsbeen of die punt van sy neus as hy stip voor hom kyk met die arm uitgestrek en ewewydig aan die grond. Dit is toe beskou as gelyk aan een tree, wat die afstand is tussen die twee opeenvolgende voetspore van dieselfde voet van ‘n volwasse man. Met die invoer van die metrieke stelsel van mate en gewigte in Suid-Afrika in die 1960’s is die jaart met die meter vervang. Soms word die jaart nog in die Verenigde Koninkryk, die VSA en Kanada gebruik. In die VSA en Engeland word materiaal van 'n materiaalrol daarin afgemeet en in Engeland kom dit soms nog op verkeersborde voor.

• ’n El (lengtemaat) word soms gedefinieer as die afstand tussen die elmboog en die vingerpunte. Dit is dus effens korter as die jaart.
• ’n Meter is die afstand van die punt van die duim van die uitgestrekte arm tot die punt van die neus waar die gesig weggedraai is in die rigting van die arm wat nie uitgestrek is nie.
• ’n Voet is nagenoeg die afstand van die buitekant van een vuis na die buitekant van die ander vuis as die vuiste met uitgestrekte duime aan mekaar raak.
• ’n Vadem is die afstand van duim tot duim as ‘n man met uitgestrekte arms staan.

Die Afrikaanse woord jaart kom van die Engelse woord yard waarvan die herkoms weer die Angelsaksiese woord gyrd, gerd of gird is.

In Afrikaans het die woord jaart ook die betekenis van ‘n oppervlakte van onbepaalde omvang. Gewoonlik verwys dit na die omheinde gedeelte van die werf of agterplaas by ‘n huis of ander gebou. 'n Goeie voorbeeld hiervan is Scotland Yard.

In geskrifte ouer as die middel van die 20ste eeu kan die jaart nie altyd as ‘n presiese maat beskou word nie.

• Albertyn, C.F. (red.): Afrikaanse Kinderensiklopedie, deel 2. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, 1969.
• Oosthuysen, C. Marius: Die trekos en trektoerusting in Suid-Afrika – ‘n historiese perspektief. Pretoria: Protea Boekhuis, 2020. ISBN 978-1-4853-1127-0

• Britse en Amerikaanse maateenhede