Holmer Johanssen

Holmer Johanssen is die skuilnaam van Hans Holleman (18 Desember 1915, Tulung Agung, Java – 28 Augustus 2001, Alphen aan de Rijn), ’n Nederlander wat sy fiksie in Afrikaans geskryf het. Hy het navorsing gedoen en verskeie werke oor die inheemse stamme van Afrika geskryf, waarna hy professor in Afrika Sosiologie en Kultuur in die Fakulteit van Sosiale Wetenskappe aan die Universiteit van Leiden in Nederland geword het. Hy skryf ook onder die skuilnaam skuilnaam Jacobus van der Blaeswindt.

Holmer Johanssen is die pseudoniem van Johan Frederik (Hans) Holleman wat op 18 Desember 1915 in Tulung Agung, Java, gebore is. Sy vader is Frederik David Holleman, oorspronklik van Suid-Afrika, wat hier ’n regter en president is van die koloniale hof of landraad en later professor aan die Rechtshoogeschool in Batavia. Sy moeder is Adriana van Geytenbeek en hy het ’n broer, Wouter, en ’n suster, Engelbertha Adriana.^[1]

Hy begin skoolgaan in Den Haag in Nederland, Ambon in die Moluccas en Buitenzorg in Java, sit sy opleiding voort in Batavia en spandeer ook etlike jare op skool in Amsterdam in Nederland. Aanvanklik is sy begeerte om ’n mediese praktisyn te word. Na voltooiing van sy skoolloopbaan gaan hy in 1933 vir ’n maand saam met sy vader na Bali toe en hy begin hier belangstel in die leefwyse van verskillende volkere, waarna hy besluit om hom eerder toe te lê op die studie van inheemse reg van inboorlingvolkere.

In 1935 kom hy na Suid-Afrika om aan die Universiteit van Stellenbosch^[2] in die Volkekunde en Romeins-Hollandse Reg te studeer. Hy behaal sy B.A.-graad in 1937 en daarna sy M.A.-graad in 1938 oor Inheemse regsgemeenskappe by die Zulu. Direk na sy kwalifikasie doen hy verdere navorsing oor regsgemeenskappe en grondreg onder die Zoeloes en bly onder andere vir tien maande in ’n Zoeloe-kraal. In hierdie tyd publiseer hy ook etlike artikels oor die Zoeloes se sosiale en politieke organisasie. Na afloop van sy studies sluit hy hom by die Staatsdiens aan en verkry in 1940 Suid-Afrikaanse burgerskap. Sy doelwit is om vir die Departement van Bantoesake te werk, maar in stede daarvan word hy aangestel in die Departement van Justisie.

Hy spandeer vanaf 1940 ’n periode in ’n magistraatskantoor op Riversdal, honderde myle weg van die swart bevolking wat hy wil bestudeer en dien. Op Riversdal kom hy met die verarmde Afrikaner in aanraking en hier ontmoet hy ook vir Marie Sem, met wie hy op 10 April 1941 in die huwelik tree en wie die inspirasie is vir die karakter Maryke in Gety. Hy keer later terug na Stellenbosch, waar sy roman Die onterfdes in 1943 geskryf word, geïnspireer deur die arm Afrikaners wat hy in Riversdal teengekom het.

In 1945 bedank hy uit die Staatsdiens en neem ’n pos aan as kunsredakteur by ’n filmmaatskappy. Hy is naamlik ’n begaafde fotograaf wat onder andere in 1938 en 1939 op Stellenbosch uitstallings gehou het van sy foto’s van die Zoeloes. Ses maande later ontvang hy van sy latere promotor Isaac Schapera ’n aanbod om as Beit-navorsingsgenoot aan die Rhodes-Livingstone Instituut in Lusaka, Noord-Rhodesië (tans Zambië) verbonde te wees.^[3] As antropoloog maak hy ’n studie van The pattern of Hera kinship (1949) en in die jare 1945 tot 1951 versamel hy onder die Mashona-stam van Rhodesië materiaal vir sy omvattende werk oor Shona customary law, wat in 1952 gepubliseer is. Hierdie materiaal is dan ook die onderwerp van sy Ph.D.-graad, wat hy in 1950 aan die Universiteit van Kaapstad behaal, en hy volg dit in 1953 op met die publikasie van Accommodating the spirit amongst some North-Eastern Shona tribes.

Na afloop van sy arbeid by die Rhodes-Livingstone Instituut is hy vanaf 1952 eers opsigter van die Queen Victoria Memorial Museum in Salisbury en vanaf 1954 tot 1956 is hy senior welsynsbeampte aan die Department of Native Affairs in Bulawayo en Wedza in Suid-Rhodesië. In hierdie hoedanigheid doen hy verskeie studies oor sosio-ekonomiese kwessies soos die toenemende verstedeliking in Salisbury en Bulawayo en die probleme veroorsaak deur 100 000 trekarbeiders.

Van 1957 tot 1962 is hy direkteur van die Institute for Social Research aan die Universiteit van Natal in Durban. In 1963 word hy aangestel as professor in Afrika Sosiologie en Kultuur in die nuut gestigte Fakulteit van Sosiale Wetenskappe aan die Universiteit van Leiden in Nederland. Terselfdertyd word hy ook aangestel as direkteur van die Afrika Studiesentrum aan die universiteit. Tussen 1966 en 1968 dien hy ook hier as direkteur van die Instituut vir Kulturele Antropologie en Nie-Westerse Sosiologie.

In 1969 word hy benoem tot die leerstoel Volkereg en Regsontwikkeling in Nie-Westerse samelewings, ’n posisie wat hy tot met sy vroeë aftrede weens gesondheidsredes in 1979 beklee. Hierdie leerstoel is in 1877 ingestel en is onder andere ook voor hom deur sy vader beklee, maar word na sy aftrede afgeskaf. In die sewentigerjare spandeer hy sy sabbatsjaar aan die Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences, waar hy onder andere navorsing doen oor regshervorming en spontane regsontwikkeling in die Derde Wêreld. Hy besoek Afrika op feitlik jaarlikse basis, maar bring slegs een keer (in 1983) ’n besoek aan Indonesië, waar hy lesings en seminare aanbied. Na sy aftrede publiseer hy nog enkele artikels en is aktiewe lid van die Volksrechtskring, ’n groep studente wat sy belangstelling in volkereg en die antropologie van die reg deel.

Hy is op 28 Augustus 2001 in Alphen aan de Rijn oorlede.

In sy studentejare word sy geesdrif vir die letterkunde aangewakker deur P.J. Schoeman, aan wie hy dan ook sy eerste verhale voorlees. Sy eerste werke en sketse verskyn in die Stellenbosse Student, die Afrikaanse byblad van The Cape Argus en Die Huisgenoot. Hy skryf in hierdie tyd onder sy eie naam of onder die skuilnaam Jacobus van der Blaeswindt.’n Hele aantal van hierdie eerste pogings van hom word later opgeneem in sy kortverhaalbundel Die swerftog van die Helena.

Hierna waag hy sy hand aan die roman Gety, ’n belydenisroman oor die lewe van ’n jong man wat geleidelik tot selfontdekking kom. Die ek-verteller, wat as klerk in ’n kantoor werk, vertel van sy worsteling met sy swakhede en minderwaardigheidsgevoel en sy bepeinsing oor die doel van die lewe. Sy vriendskap met die begaafde musikus Edu laat hom ietwat meer belangrik voel, maar die ek se bemoeisieke benadering lei tot konflik en vervreemding. Hy raak dan betrokke by Janet, wie se liefde vir Edu onbeantwoord bly en hulle raak verloof. Dit gee hom ’n nuwe lewenslus en hy begin hom uitleef in sy werk, waar hy bevorder word. Sy verlowing met Janet ly egter skipbreuk en hy verval weer in introspeksie. Hierna begin sy verhouding met Maryke, wat vir hom ’n nuwe gety meebring. Die eerlike openbaring van die hoofkarakter se persoonlikheid en gevoelens en die algemeen-menslike van sy ervarings en gevoelens is verdienstelik in ’n roman wat maklik sentimenteel en vervelig kon geword het.

In die Afrikaanse letterkunde is hy veral belangrik vir sy bydrae tot die prosa-rigting Nuwe Saaklikheid, wat sy hoogtepunt het met die publikasie van Die onterfdes in 1944. Hierdie verhaal behandel die lotgevalle van armblanke-gesinne. Die hoofkarakter is vader Hennie Portjee, wat saam met sy seun Sjakkie ’n bestaan probeer maak in ’n skrynwerkerswinkel. Ten spyte van eie hartseer en stryd om voortbestaan reik hy uit na en ondersteun die mense van hierdie arbeidersbuurt, soos Ma Saayman, Anna Rabinowitz, Japie, Anna en hulle kinders. Dit is die verhaal tot groot wins dat die karakters van die mense grotendeels onthul word in openbarende dialoog vol kragwoorde wat tog ook natuurlik op die tong lê, terwyl hulle gevoelens uit hulle gebare en aksies spreek. Die eerste deel van die roman word gesentreer rondom ’n kerngebeurtenis, met terugflitse en beligting van karakters daar rondom, sodat dit tog ’n hegte eenheid vorm. Hierdie eenheid verbrokkel ietwat in die tweede helfte en onnodige bykomstighede en vae simboliek doen afbreuk aan die impak. Hierdie brokkelrige bou is dan die belangrikste beswaar teen ’n roman wat die kleinrealisme in die Afrikaanse prosa deur die funksionele aanwending van die Nuwe Saaklikheid ’n trappie verder voer. In 1949 is Die onterfdes ’n sterk aanspraakmaker op toekenning van die Hertzogprys en word die werk onder andere deur F.E.J. Malherbe vir bekroning aanbeveel. Daar word egter hierdie jaar geen bekroning gemaak nie.

Sy kinderverhaal Klos-hulle (uitgegee onder sy eie naam) word in 1939 deur sy moeder as geskenk aan die Nederlandse koningsgesin in Kanada gestuur, waarna Prinses (later koningin) Beatrix ’n persoonlike bedankingsnota terugstuur.

Die moordenaar was G.B. is ’n speurverhaal en Die swerftog van die Helena is ’n bundel met sketse en kortverhale. Die stukke hierin opgeneem ontstaan oor ’n lang tydperk (tussen 1936 en 1959) en bevat ook ’n aantal bydraes wat geïnspireer is deur sy sesjarige verblyf as volkekundige by die Mashona-stam in Suid-Rhodesië. Die titelverhaal is ’n novelle van ’n droom van ’n jong man gebaseer op ’n jeugervaring met Helma, waarvan die werklikheid deur die herontmoeting ’n desillusie word. In sy jeug lê die hoofkarakter saam met Helma ’n verbeelde kinderreis af oor die sewe seë met die bed as boot. Jare later ontmoet hy weer vir Helma en sy wil onder invloed van drank weer ’n reistog onderneem, die bed so banaliseer en die simbool ophef. Verder is veral die korter sketse oor Mashonaland geslaagd, waarin die primitiwiteit van die hoofpersone ’n ekstra bekoring het. Saam met enkele van die sketse is die titelverhaal Johanssen se belangrikste toevoeging tot die Afrikaanse korter prosa.

Sy kortverhaal Die begrafnis verskyn in die versamelbundel Mosaïek, onder redaksie van J.P. Smuts. Hierdie verhaal beskryf hoe die bywoning as jong seun van die begrafnis die ek-verteller se hele lewensuitkyk verander. Wanneer die seun terugdink aan die gestorwe skoolmaat, Dirk Scholtz, begin hy besef hoe selfsugtig hy was en hoe edel Dirk in werklikheid was. Hierdie insig bring ook die besef van die geweldige verlies wat hy met Dirk se dood gely het. Doderit word meermale oor die radio voorgelees en opgeneem in P.J. Nienaber se versamelbundel Geeste en gedaantes.

Die seereis (uittreksel uit Die swerftog van die Helena) word deur P.J. du Toit in die versamelbundel Knapsak opgeneem. Ander versamelbundels waarin sy werk verskyn sluit in Wys my waar is Timboektoe onder redaksie van Hennie Aucamp.

Hy publiseer verskeie werke oor vakkundige onderwerpe. In African interlude (1958) vertel hy, met ’n besondere inlewing in die gees van die primitiewe mens, die agtergrondsverhaal van sy navorsing onder die Mashona, terwyl hy in Experiment in Swaziland (1964) verslag doen oor ’n volkekundige ondersoek wat hy in 1960 onderneem het. Sy verslag (in samewerking met S. Biesheuvel) oor ’n ondersoek na die sosio-psigologiese aspekte onder wit myners in Noord-Rhodesië word gepubliseer as The attitudes of white mining employees towards life and work on the Copperbelt (1960). Die verslae wat hulle in hierdie tyd skryf in opdrag van die Northern Rhodesian Chamber of Mines en die Anglo American Corporation word later in geredigeerde formaat in 1973 onder die titel White mine workers in Northern Rhodesia 1959–1960 vrygestel as die sesde volume in die African Social Research Documents reeks.^[4] Terwyl hy in Suid-Rhodesië is doen hy navorsing oor die toenemende verstedeliking in Salisbury en Bulawayo en die probleme wat veroorsaak word deur die migrerende arbeiders. In die tydperk 1960–1961 is hy ook lid van die Mangwende Kommissie van Ondersoek na die administratiewe- en landbouprobleme in die Mrewa-gebied, en hierdie navorsing lei uiteindelik tot die publikasie van Chief, Council and Commissioner in 1969. Hy skryf verskeie artikels en gevallestudies tussen 1948 en 1962 oor Afrika hofprosedures en huweliksreg, waarvan verskeie opgeneem word in die bundel Issues in African Law wat in 1974 verskyn.

Werke uit sy pen sluit in:^[5][6][7]

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Bosch, Erna. Mosaïek. Academica Pretoria Eerste uitgawe 1986
• Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Coetzee, Ampie. Marxisme en die Afrikaanse letterkunde. Universiteit van Wes-Kaapland Bellville 1988
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Malherbe, F.E.J. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth Eerste uitgawe 1940
• Nienaber, P.J. Die Hertzogprys Vyftig Jaar. Nasionale Boekhandel Kaapstad Eerste uitgawe 1965
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde.  Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe  1969
• Schoonees, P.C. Tien jaar prosa. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1950
• Smuts, J.P. en Van Rensburg, R. Mosaïek. HAUM Kaapstad Vierde druk 1969
• Spies, Lina. Ontmoetings. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1979
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998

• Marais, G.F. Die begrafnis’ van Holmer Johanssen. Tydskrif vir Letterkunde, Jaargang 21 no. 2, Mei 1983
• Slabbert, H. le R. ’Die begrafnis’ van Holmer Johanssen. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 21 no. 1, Februarie 1983