Eugène Marais

Eugène Marais
Eugène Marais – redakteur, skrywer, digter, juris en natuurkenner
Gebore	Eugène Nielen Marais 9 Januarie 1871 Pretoria
Sterf	29 Maart 1936 Pelindaba
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Skrywer
Bekend vir	Prosa
Eggenoot	Aletta Beyers (1871–1895)
Kinders	Eugène Charles Gerard Marais

Eugène Nielen Marais (9 Januarie 1871 – 29 Maart 1936) was ’n Afrikaanse en Engelse skrywer. Hy was die skepper van die klassieke Afrikaanse gedig "Winternag", wat allerweë as dié eerste letterkundig betekenisvolle Afrikaanse gedig beskou word.

Eugène Nielen Marais is op 9 Januarie 1871 in Pretoria gebore^[1] as die dertiende en jongste kind van die middeljarige Jan Christiaan Nielen Marais en Catherina Helena Cornelia van Niekerk. Sy vader is oorspronklik van Stellenbosch en sy moeder van Malmesbury en hulle is op 28 Maart 1843 met mekaar getroud. Die gesin bly op Jan se familieplaas Nektar in Jonkershoek in Stellenbosch tot 1860, waarna hulle trek na Bloemfontein, waar Jan in 1863 as staatsekretaris aangestel word. In 1867 word hy uit die staatsdiens ontslaan op aanklag van die verduistering van geld en vir ’n ruk word hy onder huisarres geplaas. Om verdere vervolging te voorkom, vlug die gesin in 1868 na Pretoria. Nadat hulle ’n ruk by sy pa se broer, Petrus Johannes "Lang Piet" Marais, in ’n kothuis op ’n plaas gewoon het, trek hulle na die ongerieflike maar deftige huis Lynnwood House in Pretoria. Drie kinders is vroeg oorlede, maar ses dogters en vier seuns word groot. Sy vader laat die opvoeding en versorging van die klein Eugène geheel en al aan die moeder en groter kinders oor, sodat Marais in wese vaderloos grootword. Dit is waarskynlik dat sy vader ten tye van Eugène se geboorte in die tronk was vir sy vroeëre misdade.^[1]

Eugène ontvang sy skoolopleiding hoofsaaklik deur medium Engels in Pretoria, eers vanaf vyfjarige ouderdom by mej. Anna Pottger in ’n strooidakkerkie op die Markplein, toe van die Engelse predikant aartsdeken A. Roberts in ’n rietdakhuisie buite Pretoria en later van ds. A.J. Begemann. President Thomas François Burgers is in hierdie tyd ’n huisvriend van die gesin.

Met die beleg van Pretoria deur die Boeremagte wat tydens die Eerste Vryheidsoorlog in Desember 1879 begin, word die inwoners van Pretoria in drie bewaringskampe geplaas en die Marais-gesin woon in hierdie tyd in tente in die militêre kamp. Kort na die einde van die Eerste Vryheidsoorlog stuur sy moeder hom in 1881 vir verdere skoolopleiding na Boshof, waar hy inwoon by sy oudste broer Charles, wat later voorsitter van die Unie-Volksraad en senator word. Sy suster Lizzie Niemeyer woon ook hier op die dorp en haar man Emil en Charles is vennote, eers in ’n wolsaak en toe daar ’n insinking in die wolmark is as algemene handelaars. Op Boshof gaan Eugène in Engels skool by David Field se skool. Wanneer die familiebesigheid swaartrek, besluit Lizzie in 1884 om saam met sommige van haar kinders na die Paarl te verhuis,^[2] waar die skoolopleiding goed en die lewenskoste laag is, en sy neem vir Eugène saam. Hy gaan skool by Paarl First Class Public School (later Paarl Boys High of die Hoër Jongenskool Paarl). In hierdie tyd skryf hy sy eerste gedigte in Engels, sommige waarvan in die Paarl District Advertiser gepubliseer word. Toe die tyd aanbreek om sy matriekeksamen te skryf, is hy nog te jonk en moet die skoolhoof spesiale verlof van die Onderwysdepartement verkry. In die winter van 1887 matrikuleer hy dan op sestienjarige ouderdom in die tweede klas. Op skool is hy joernalis van die Union Debating Society en sy vriende onthou later sy spitsvondigheid.

Na skool keer hy in die winter van 1887 na Boshof terug en bly weer by sy broer Charles. Sy suster Lizzie se man Emil pleeg egter weens finansiële probleme selfmoord terwyl Lizzie haar veertiende kind verwag. Hy keer dan laat in 1887 saam met haar en haar jongste kinders terug na Pretoria, waar hy aanvanklik weer by sy ouerhuis inwoon. Eers word hy prokureursklerk by die firma Kuranda & Marais (sy broer Melt se firma). Daarna is hy vanaf 1888 joernalis^[3] by die Transvaal Advertiser, waarin hy later die parlementêre rubriek Glimpses from the hoekie behartig. Die redakteur in hierdie tyd is dr. John Scoble en Eugène se broer Hennie werk ook hier. By hierdie twee leer hy die beginsels van joernalistiek soos dit in daardie dae bedryf is. In 1889 kom hy vir die eerste keer in botsing met die regering wanneer hy die opmerkings rapporteer van die voorsitter van die parlement, B.H. Klopper, wat hy in ’n private gesprek maak. Klopper onderneem volgens hierdie opmerking om teenstanders van die konsessiebeleid kort te vat. Eugène word uit die persbank in die parlement verbied, waarna hy die verrigtinge uit die openbare banke rapporteer en sy rubriek se naam verander na Glimpses from the benches.

In 1890 word hy op negentienjarige ouderdom redakteur van die weeklikse koerant Land en Volk. Hierdie pos kry hy met die ondersteuning van die volgelinge van president Kruger se vernaamste opponent, generaal Piet Joubert, wat op soek was na ’n gepaste redakteur om die regering en sy beleidsrigtings aan te vat. Om die sirkulasie van die koerant te stimuleer, begin hy om ook Afrikaanse berigte te plaas en werf so nuwe intekenare. Die bekende gedig deur ’n anonieme digter, Die arme boer, wat in Groot Verseboek opgeneem word, verskyn aanvanklik in Land en Volk. In Julie 1891 word Eugène saam met J. de V. (Jimmy) Roos eienaar van hierdie koerant, terwyl hy ook assistent-redakteur is van The Press, ’n Engelse dagblad in Pretoria. In Oktober 1892 koop hy vir Jimmy Roos uit en word hy alleeneienaar van Land en Volk en in hierdie blad skryf hy, naas enkele gedigte, ook reeds vanaf 1890 artikels in Afrikaans, waarmee hy voorarbeid vir die Tweede Afrikaanse Taalbeweging doen.

Hy kritiseer president Paul Kruger en sy regering so heftig dat hy in botsing met die president kom en in verskeie lastersake betrokke raak. Sy kritiek is veral teen die konsessiebeleid van die Volksraad, waarvolgens alleenregte vir handeldryf aan konsessiehouers verkoop word, wat vrye mededinging onmoontlik maak, korrupsie in die hand werk en die regering feitlik sonder uitsondering benadeel. In 1893 word hy selfs gearresteer vir kriminele laster nadat hy onthul dat die president twee verskillende reiskosterekeninge ingedien het vir ’n besoek aan Colesberg, terwyl hy in werklikheid ’n gas van die Kaapse Regering was. Na ’n uitgerekte hofsaak word Marais vrygespreek. Die Uitlanders soek in hierdie tyd ’n mondstuk om hulle griewe te lug en hulle steek voelers uit om Land en Volk op hierdie manier te gebruik, wat hulle dan ook in 1893 doen vir £2 500. Marais het die geld nodig omdat hy wil trou en die nuwe eienaars versoek hom om teen betaling nog vir ten minste twee jaar aan te bly as redakteur, met geen beperkinge oor wat hy in die koerant skryf nie.

Namens generaal Joubert van die Transvaalse regering onderhandel hy met die Uitlanders in Johannesburg kort voor die Jameson-inval en slaag daarin om hulle oor te haal om eerder met die Transvaalse Regering te onderhandel as om die Jameson-inval gewelddadig te steun. Hierna gaan hy self op kommando en is teenwoordig by die inhegtenisneming van Jameson en sy makkers. Land en Volk verloor egter baie steun na hierdie episode weens sy gesindheid as pro-Uitlander en anti-regering, aangesien die mense se simpatie nou eerder by die regering lê.

Reeds in 1892, nadat hy skaars mondig geword het, begin hy met die gebruik van morfien, waarskynlik as gevolg van ooreising en spanning in sy joernalistieke werk. Hoewel hy telkemale vir behandeling gaan en tyd in inrigtings deurbring om van hierdie verslawing ontslae te raak, beïnvloed dit hom die res van sy lewe.^[4] Ook in 1892 word hy toegelaat as ’n lid van die Vrymesselaarsbeweging en ag hierdie gebeurtenis so belangrik dat hy dit in sy Bybel aanteken. Na sy toelating tot die beweging in Maart van hierdie jaar vorder hy in Julie tot Metgesel en in Augustus tot Meester. In 1893 ontmoet hy vir Aletta (Lettie) Beyers, ’n kleinniggie van die latere generaal Christiaan Beyers. Sy woon in Natal en sy kom in Pretoria by haar niggie Lenie Boshof kuier, wat met Melt Marais (Eugène se broer) getroud is. In Augustus 1894 tree hy dan in Natal in die huwelik met Lettie, maar elf maande later (op 17 Julie 1895) sterf sy aan kraamkoors na die geboorte van hulle seun (Eugène Charles Gerard Marais) op 8 Julie 1895. Marais se suster Sophie Ueckerman neem die versorging van die baba oor en neem hom as haar eie aan. Uit meegevoel vir sy lot en dié van sy vriend, die landmeter Christiaan Vlok, wie se vrou ook in hierdie tyd kort na geboorte van ’n kind aan kraamkoors oorlede is, samel inwoners van Pretoria geld in om die twee wewenaars op ’n bootreis na Mauritius te stuur. Binne die volgende vyftien maande hierna sterf albei Marais se ouers ook.

Volgens die omroeper Friedel Hansen in sy boek Die handdruk van die dood: Die onvertelde storie van Eugène Marais, is Eugène vroeg in 1904 ’n loseerder by die Malans van Potchefstroom. Elisma Malan, ’n onderwyseres, verlaat die dorp baie skielik in die eerste gedeelte van die jaar en vertrek na die Wes-Kaap, waar sy kort na haar aankoms in April 1904 met die mynwerker Jacobus Abraham Bosman trou. Uit hierdie huwelik word die beroemde skrywer Herman Charles Bosman op 3 Februarie 1905 gebore en volgens Hansen is Eugène Marais waarskynlik sy biologiese pa.^[5] Behalwe die omstandigheidsgetuienis is daar geen verdere bewys vir hierdie bewerings nie. Hoewel Eugène nooit weer trou nie, het hy gedurende sy leeftyd verskeie meer of minder ernstige flirtasies met vroue, dikwels baie jonger as hy.

In Desember 1896 stel hy vir ene J.Y. O’Brien aan as redakteur van Land en Volk en vertrek hy aan boord van die Dunottar Castle na Londen. Vanaf Januarie 1897 studeer hy by die Inner Temple in die regte en bekwaam hom eers vyf jaar later in September 1901 as advokaat, nadat hy verskeie eksamens eers nie deurgekom het nie en baie ongereeld vakke afskryf. Hy raak in Londen geïnteresseerd in diverse vakgebiede soos Egiptologie, diernavorsing, hipnotisme, spiritisme en goëlery en hou onder andere ’n sjimpansee en marmoset (Suid-Amerikaanse apie) in sy woonstel aan, waar hy hulle gedrag bestudeer. Hy begin ook om al hoe meer belang te stel in die geneeskunde en skaf vir hom ’n stel mediese instrumente aan, doen navorsingswerk in ’n laboratorium en bekom aansienlike geneeskundige kennis. In sy jare in Londen besoek hy die vasteland van Europa ’n hele paar keer. Om homself te onderhou, doen hy los werkies deur onder andere by ’n horlosiemaker te werk.

Hy vertrek in Maart 1902 via Brussel in België op ’n geheime ekspedisie per boot na Dar-es-Salaam om plofstowwe na die Boeremagte te neem en doen onderweg ook Kaïro aan. Onderweg in Oos-Afrika ontvang hulle die berig van die vredesluiting. Hy besoek saam met die leier van die ekspedisie, ’n dokter genaamd dr. Aurel Schultz, die eiland Chiloaan en die stat Matjanga. Sodra die inwoners uitvind dat daar ’n dokter in hulle midde is, besoek hulle Schultz vir genesing en hy voer selfs operasies uit, waarby Marais hom bystaan en sodoende praktiese ervaring opdoen. Tydens hierdie besoek doen hy malaria op en vir meer as ’n week word vir sy lewe gevrees. Hoewel hy herstel, word hy hierna vir die res van sy lewe deurgaans gepla deur terugkerende malaria-aanvalle. Hulle verlaat die gebied eers teen die einde van Julie 1902 en kom in Augustus 1902 by Lourenço Marques uit. Hiervandaan is Marais voort na die Transvaal, terwyl dr. Schultz toegang tot Transvaal geweier is en noodgedwonge weer terugkeer na Europa.

In sy boek Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog toon Carel van der Merwe aan dat daar sekere diskrepansies bestaan tussen die beeld wat Marais voorgehou het van sy lojaliteit aan die Transvaal en sy essensiële pro-Britse gesindheid in hierdie tyd.^[6] In ’n indringende ondersoek na sy bewegings voor, tydens en net na die Anglo-Boereoorlog toon Van der Merwe aan dat Marais in hierdie jare steeds ’n belangrike rol aan die politieke en joernalistieke front speel. Van der Merwe se boek maak veral ’n groot bydrae met die ontdekking van verskeie dokumente wat vorige aannames oor Marais se handelinge en beweegredes omverwerp. Marais se afsku aan die korrupte Transvaalse regering beïnvloed in hierdie tyd steeds sy algemene houding en hy word in Londen ’n Britse burger. Hy ontmoet vir Joseph Chamberlain, die Britse minister van kolonies, waarna hy in ’n lang memorandum aan Chamberlain voorstelle maak oor hoe die Engelse die krygsgevangenes op Ceylon en St. Helena behoort te behandel, asook hoe om Transvaal na die oorlog te regeer. Sy vriend Percy Fitzpatrick se boek, The Transvaal from within, vertaal hy tydens sy verblyf in Londen in Nederlands. Hierdie boek stel die Uitlanders se saak en verskaf hulle redes vir die onafwendbaarheid van die oorlog. Die doel met die vertaling was om die boek onder die bittereinders te versprei en sodoende vredesluiting te bespoedig. Marais vorder egter so stadig met die vertaling dat dit eers na afloop van die oorlog gepubliseer is. Ná sy terugkeer na Suid-Afrika raak Marais bevriend met lord Alfred Milner en skryf ’n aantal artikels in Land en Volk waarin hy Milner se verengelsingsbeleid vir die skole ondersteun. Ten spyte hiervan beskou Van der Merwe Marais nie as ’n verraaier nie, maar as ’n realis en patriot, wat alles in sy vermoë gedoen het om die oorlog te voorkom en tydens die oorlog weer opgetree het om vrede te bewerkstellig.^[6] Uit hierdie aksies kan afgelei word dat Marais in wese ’n onafhanklike en buitestaander was, wat sy eie gevolgtrekkings gemaak het oor wat hom te doen staan.

Terug in Pretoria word hy teen Oktober 1902 as advokaat tot die Balie toegelaat. Hy leen geld om Land en Volk weer op die been te bring, op voorwaarde dat hy ’n neutrale politieke houding sal inneem en sy hoofartikels voor publikasie aan die Britse owerheid sal voorlê. Die owerheid onderneem ook om die blad met £500 per kwartaal te subsidieer. Gustav Preller is aanvanklik die redakteur en enigste personeellid. Ten spyte van die ondernemings is Land en Volk meermale in konflik met die Britse owerheid en die owerheid dreig om die blad te sluit, terwyl die beloofde subsidie aanvanklik traag betaal word en in 1903 heeltemal opdroog. Gustav Preller word dan aangestel as assistent-redakteur van De Volkstem, met J.S.M. Rabie wat hom in 1903 by Land en Volk opvolg as redakteur. Rabie word nie lank daarna nie opgevolg deur J. Vrolik.

Hoewel Eugène die bestuur van die koerant feitlik geheel en al aan die redakteurs oorlaat, werk hy tog in die begin van 1905 saam met Gustav Preller in die veldtog vir Afrikaans. Hy publiseer van sy Afrikaanse gedigte in die koerant (onder andere Die smid en Piet van Snaar, beide onder die skuilnaam Klaas Vakie) terwyl Winternag in Preller se De Volkstem verskyn. ’n Aantal hoofartikels in Land en Volk word ook aan Afrikaans gewy. In 1903 skryf Eugène ’n regsboek aangaande Deeds Office Practice of the Transvaal, wat deur die Land en Volk se drukkery gepubliseer word.^[7]

Eugène ontmoet die prokureur Charlie Pienaar, oorspronklik van die Karoo, in 1905. Charlie sluit na die oorlog as prokureur aan by die firma Findlay en Niemeyer (albei vennote is familie van Eugène) en koop vir hom ’n erf in Brooklyn. Hy nooi Eugène uit om in vennootskap met hom te gaan, sodat hulle ’n eenvoudige huis bou en saam daar gaan woon. In Brooklyn is Eugène in die eerste plek geneesheer en terapeut vir homself en sy morfinisme en hy lê ook ’n groentetuin aan om hom en Charlie van vars groente te voorsien. Verder maak hy meubels en omring hom met besittings waaraan hy waarde heg. Vir Eugène was dit ’n ware huis en vir sy seun sy eerste vaderhuis. Hy het nog by Eugène se suster Sophie Ueckerman gebly, maar het gereeld naweke en al die lang vakansies by sy pa deurgebring, gewoonlik saam met sy neef Sammy. In hierdie feitlik onbewoonde gebied was die kleiner diere van die veld nog volop en dit gee vir Eugène die geleentheid om hulle te bestudeer. Hierdie tydperk dien dan ook as belangrike voorbereiding vir sy latere dierkundige navorsing in die Waterberg. Een van sy interessantste eksperimente in hierdie tyd is met ’n skerpioen wat ’n volgroeide kuiken doodgesteek het. Hy vang die skerpioen van ongeveer vyf duim lank en maak hom met groot geduld mak.

In 1905 verkoop hy Land en Volk en praktiseer daarna as advokaat in Pretoria. Charlie Pienaar trou in hierdie tyd met Louise, wat Eugène se huislike lewe ontwrig, hoewel hy steeds vir ’n ruk ’n huis met hulle deel. Vanaf die einde van 1906 praktiseer hy in Johannesburg, waar hy in Hillbrow bly. Die rede vir sy verhuising na Johannesburg is onbekend, hoewel hy hier waarskynlik beter sou vaar met sy regspraktyk en een groot opdrag kry wat hom £800 in die sak bring. Hier het hy ’n liefdesverhouding met Anne, ’n meisie veel jonger as hy, wat skipbreuk ly. Laat in 1907 vertrek hy na die Waterberg, waar hy eers op die plaas Doornhoek van Willem van Staden bly om te prospekteer. Na sowat ’n jaar neem hy sy intrek by oom Gysbert en tant Maria van Rooyen van Rietfontein en ontmoet hier ook die jong Jane Brayshaw, wat by hulle aan huis gewerk het. Op Rietfontein spandeer hy meeste van die lang tyd wat hy in die Waterberg bly. In sy tyd hier maak hy ’n indringende studie van die gedrag van wilde diere, waaronder bobbejane, ape, termiete, voëls, reptiele en slange in hulle natuurlike habitat en bestudeer selfs die bevrugting van die aristida grassoort. Hy verwerf ook bekendheid as “wonderdokter”, wat onder andere deur hipnose ’n vrou van verlamming genees. Sy navorsing in die gedrag van diere en ook in die gebruik van hipnose en telepatie is sy tyd ver vooruit en is meer gevorderd as enigiets anders wat op daardie stadium in die wêreld bekend is. Hierdie gedeelte van sy lewe is die onderwerp van die rolprent Die wonderwerker, waarvoor Chris Barnard die draaiboek skryf en die rolprent word geregisseer deur Katinka Heyns.

Wanneer daar ’n tinmyn op die plaas Doornhoek opgerig word, is hy vir ’n tyd in ’n vaste betrekking aangestel as die myndokter. Geriefshalwe bly hy in hierdie tyd in die hotel op Doornhoek, hoewel meeste van sy besittings steeds op Rietfontein is. Na die beëindiging van sy amp as myndokter spandeer hy tydperke op die plase  Swaershoek en Purekrans, waar hy aan die eienaars mediese hulp verleen en die tyd gebruik om sy natuurnavorsing voort te sit. Hy keer terug na Rietfontein en word dan in Julie 1911 aangestel as resident-vrederegter by die polisiestasie wat naby Rietfontein gestig is. Die Waterberge word in hierdie tyd getref deur ’n knellende droogte wat ’n hele aantal jare duur, wat Eugène noop om op grond van sy waarnemings ’n artikel te skryf oor Notes on some aspects of extreme drought in the Waterberg, wat hy in Januarie 1914 aan die Weerburo stuur, waarna dit in die Agricultural Journal gepubliseer word. Deur die vermelding van feite en syfers uit sy waarneming toon Marais aan dat die subkontinent stelselmatig aan die opdroog is. Hierdie artikel kom onder die aandag van die Smithsonian Instituut in Washington, wat toestemming verkry om dit ook in Amerika te publiseer. Tydens sy verblyf in die Waterberge keer Marais periodiek terug na Boshof en sy broer Charles om van sy verslawing genees te word, die laaste keer vir ’n lang periode in 1915. As gevolg van die terugkerende malaria-aanvalle en morfienverslawing is hy egter in 1916 verplig om permanent terug te keer stad toe waar beter mediese dienste beskikbaar is.

Na tydelike genesing op ’n plaas in die Springbokvlakte naby Warmbad keer hy in 1917 as advokaat terug na Pretoria en woon in by sy suster Sophie Ueckerman. Hy sien nou meer van sy seun en hulle verhouding is hegter as ooit. In 1918 trek Eugène egter en woon nou in by die losieshuis van sy suster Jess Rex. Hier kry hy baie te doen met Jess se dogter, Mabel Malherbe. Mabel is getroud met die prokureur Kenne Malherbe en die Malherbes, Eugène en Tielman Roos kom op die gedagte van ’n vrouetydskrif in Afrikaans, wat Mabel dan stig as Die Boerevrou. Eugène lewer bydraes vir hierdie blad, waaronder sy bekende gedig Waar Tebes in die stil woestyn wat in die Maart 1919 uitgawe verskyn. Die meeste van sy tyd gebruik hy egter om aan The soul of the ape te werk en hierdie manuskrip het hy reeds teen die einde van 1918 voltooi, waarna hy deurlopend daaraan skaaf en wysig. Hy oorhandig die eerste voltooide manuskrip aan sy seun, wat dit oortik en ’n afskrif hou. Dit is hierdie afskrif van sy seun wat in 1969 gepubliseer word, aangesien alle veranderinge wat Eugène later aanbring, verlore raak.^[8]

Met Tielman Roos, later bekende politikus, knoop Eugène ’n hegte vriendskap aan en woon selfs ’n ruk na Roos se vrou se dood by hom in sy huis in Sunnyside. Hy is ook deeltydse medewerker aan Die Volkstem, vir wie hy onder meer die belangrikste hofverslae behartig en gereelde resensies en artikels skryf. Gustav Preller is ook in beheer van bydraes vir Die Brandwag en Eugène skryf dus gereeld resensies vir hierdie blad. Sy bespreking van J.R.L. van Bruggen se Lente-stemme lei tot polemiek wanneer sy mening dat die digter aan sy teks moet werk, deur P.C. Schoonees bevraagteken en deur Gustav Preller verdedig word.^[9]

Hy knoop in hierdie tyd ’n ernstige verhouding aan met die jong tikster Flossie Kay (wat ’n manuskrip van The soul of the ape vir hom tik) en daar is op ’n stadium selfs sprake van ’n huwelik, maar hierdie verhouding loop na ongeveer twee jaar op die rotse. Vir ’n ruk het hy dan ’n verhouding met die baie jong Joan Harley, dogter van die Meester van die Hooggeregshof. Sy morfien-gebruik ruk egter weer hand-uit en hy spandeer geruime tyd in Weskoppies in Pretoria, waar hy aan die begin van 1921 tydelik genees is.

Hy raak dan bevriend met C. Louis Leipoldt en hulle bly selfs ’n ruk saam, maar na ’n breuk in die vriendskap trek Marais vir die eerste keer tydelik by Gustav Preller in.

Vanaf September 1921 tot Mei 1922 is hy vennoot in die prokureursfirma van S.J. (Fanie) van Wyk, ’n vriend van Preller, op Erasmus (tans Bronkhorstspruit). Van Junie 1922 is hy prokureur op Heidelberg, Transvaal, waar hy namens Fanie van Wyk ’n praktyk stig, met R.G. (Rudolf) Coetsee as vennoot. In 1922 kry hy egter ’n nuwe vennoot in Cecil Lawrance en hulle praktiseer onder die naam Marais & Lawrance, maar hierdie vennootskap hou ook nie baie lank nie en teen 1923 het Lawrance die praktyk verlaat.

Op Heidelberg raak Eugène vanaf 1923 bevriend met A.G. Visser, wat pogings aanwend om hom van sy morfinisme te genees en op ’n stadium daarin slaag om sy morfiengebruik drasties te verminder. Sy gebruik vermeerder egter weer, veral toe Visser langdurig siek word. Eugène moedig in hierdie tyd vir Visser aan met sy gedigte en speel ’n groot rol daarin dat Visser begin om te publiseer.

Noodgedwonge staak Marais sy prokureurspraktyk later aangesien dit nie winsgewend is nie, sy morfiengebruik algemene kennis word en hy finansiële probleme ondervind. Van nou af verlaat hy hom eerder op sy skryfwerk om inkomste te genereer. Sy seun vestig hom in 1924 as prokureur op Brits en die verhouding tussen pa en seun versleg van hierdie tyd af, sodat daar in die laaste jare van Eugène se lewe ’n vervreemding tussen hulle intree. Die volgehoue finansiële ondersteuning wat die seun in hierdie tyd en periodiek op aanvraag vir die res van sy lewe aan sy pa moet lewer, verbeter nie hierdie situasie nie aangesien die seun self ’n sukkelbestaan op Brits voer.

Vroeg in 1926 begin ’n liefdesverhouding tussen Eugène en die weduwee Brenda Steyn, wat skipbreuk ly wanneer dit duidelik is dat hy nie van plan is om te trou nadat sy swanger word nie. In die winter van 1926 is Eugène se morfiengebruik soveel as veertig keer hoër as die hoeveelheid waarop Visser hom op ’n stadium gehad het en is sy toestand ernstig. Hy gaan bly vir ’n ruk op Steenkampskraal, die plaas van Doors en Corrie Meyer, waar hy behandeling ontvang en sy toestand grootliks verbeter. Hierdie verblyf word deur Athol Fugard en Ross Devenish in die rolprent The guest weergegee, wat deur Wilma Stockenström as Die besoeker vertaal en gepubliseer word. Marais gaan hierna terug na Heidelberg, maar verval hier weer in sy vorige gewoontes.

Vanaf Mei 1927 woon hy by sy vriend Preller in Pretoria, wat ook vir hom werk as assistent-redakteur by Ons Vaderland verskaf. In hierdie koerant begin hy vanaf 6 Augustus 1927 met ’n reeks artikels oor “Afrikaans by die kruispad”, waarin hy knelpunte in die Afrikaanse grammatika en taalgebruik uitlig en voorstelle doen vir die vestiging van Afrikaans as selfstandige taal.^[5] Na ’n ruk trek Marais in by die losieshuis van Jessie Cross, waar hy ’n sterk vriendskap met haar jongste dogtertjie, Edna Cross, aangaan. Sy vriendskap met die kind is vir hom wonderlike terapie en hy skep vir haar ’n wonderwêreld vol van feetjies en towenaars. Hy bly by hulle aan huis tot September 1933, toe hulle Kaap toe trek, waarna hy weer by Preller intrek en vanaf die begin van 1936 woon hy by hulle in Pretoria en gaan periodiek ook na hulle plaas Pelindaba buite Pretoria vir behandeling.

Marais lewer in die dertigerjare ’n aansienlike aantal artikels en verhale vir Die Vaderland, insluitende die reeks wat later as Burgers van die berge in boekvorm sal verskyn. Saam met Hjalmar Reitz hanteer hy ook in die opspraakwekkende Lamont-saak die verdediging van vier studente van die Universiteit van Pretoria wat aangekla is omdat hulle H.P. Lamont, ’n professor aan die universiteit, geteer-en-veer het. Lamont was die skrywer van die roman War, wine and women, waarin neerhalende opmerkings oor die Boere en die Voortrekkers gemaak is.^[10] Eugène maak egter nie ’n goeie indruk in die hof nie. Intussen plaas die koerant enorme druk op hom om sy skryfwerk teen ’n stewige pas vol te hou, met die kwaliteit daarvan wat afneem en baie wisselvallig is, terwyl ook sy gesondheid daaronder ly en hy al meer afhanklik raak van groot dosisse morfien. In 1935 weier Die Vaderland sy kortverhaal Spore in die sand en dit verskyn later in Die Huisgenoot, waarna hy nie weer enige bydraes aan Die Vaderland lewer nie. Hy wend hom nou tot Die Volkstem en lewer periodiek artikels en verhale vir hierdie koerant.

In hierdie tyd gaan sy toestand vinnig agteruit en intensiewe behandeling wat hy vir sy verslawing op Pelindaba ontvang, het geen positiewe resultate nie. Terug in Pretoria gaan hy groot skulde aan in ’n poging om sy verslawing te finansier en op een geleentheid slaag vriende op die nippertjie daarin om te voorkom dat hy weens skuld in hegtenis geneem word. Op 29 Maart 1936 neem hy op Gustav Preller se plaas op Pelindaba sy eie lewe deur homself met ’n haelgeweer te skiet. Hy word begrawe in die Pretoriase Sentrale Begraafplaas, langs sy oorlede vrou Lettie. Sy grafskrif lees “Hier sal ek vrede weer besef”, ’n reël uit sy gedig Waar Tebes in die stil woestyn.^[11]

Die beoordeling van Marais en sy gedigte ondergaan met verloop van tyd groot veranderings, te wyte aan veral die ontwikkeling van Afrikaans en die letterkundige kritiek, maar ook aan Marais se eie komplekse lewe en veelsydigheid. Sy boeiende en enigsins geheimsinnige lewe verlei veral vroeë kritici tot ’n psigologistiese benadering van sy werk, waar sy gedigte oorwegend gesien word as swartgallig van aard op grond van sy veronderstelde gemoedstoestand. Hierdie siening van Marais se werk is eensydig en laat nie reg geskied aan die vele uitings van lewensblyheid wat daar wel in sy poësie voorkom nie, terwyl die oorsake van sy veronderstelde somber lewenshouding buite verband geruk word. Hoewel Winternag oor wye front beskou word as die gedig wat die Tweede Taalbeweging inlei, is dit ook foutief om hom op grond hiervan as een van die vroeë geslag digters te beskou, aangesien sy belangrikste werk eers vanaf die twintigerjare gepubliseer word. Verskeie van sy gedigte word ook aanvanklik weens nasionalistiese oorwegings opgehemel maar later minder waardeer, terwyl ander gedigte (soos die voortreflike San-gedigte en Die lied van Suid-Afrika) aanvanklik min aandag kry maar later veel hoër aangeslaan word. Die struktuurgerigte kritici sorg eindelik vir ’n suiwerder waardering van sy werk met hulle toespitsing op die teks. In hierdie verband is dit veral N.P. van Wyk Louw in sy opstel oor Marais in Die mens agter die boek en Merwe Scholtz met sy proefskrif van 1950, Sistematiese verslag van ’n stilistiese analise (Eugène Marais ‘Die towenares’), wat aanleiding gee tot ’n juister beoordeling van sy gedigte.

Sy letterkundige arbeid lewer hy oor verskeie genres, met gedigte as die begin. Hoewel hy relatief min gedigte geskryf het, is hy tog belangrik vir die hoë kwaliteit van sommige van sy vroeë gedigte op ’n stadium wat Afrikaans baie arm was in hierdie verband. Reeds op twaalfjarige ouderdom skryf hy op Boshof sy eerste gedig, The soldier’s grave, wat later in die Paarl District Advertiser gepubliseer word en ’n insident tydens die Eerste Vryheidsoorlog as tema het. In die Paarl skryf hy die gedig Ode to the Paarl, wat ook in hierdie publikasie verskyn. Na hierdie sukses skryf hy die patriotiese gedigte South Africa en Majuba, wat eweneens gepubliseer word. Ander gedigte wat in die loop van 1886 en 1887 in die Paarl District Advertiser verskyn sluit in There shall be no more sea (met die tema van verdorring en verval, ’n tema wat hom dwarsdeur sy lewe sal boei en waarop hy ook in sy wetenskaplike prosa telkens terugkom), On revisiting the spot where the author met his girl sweetheart, years ago, Hymn for a stormy night at sea, op 15 Maart 1887 Anglified Africanders, waarin hy Afrikaners wat neersien op hulle eie taal hekel en Love op 11 Mei 1887. Hierdie gedigte is merendeels in ’n tradisionele romantiese en retoriese stylaard en kan hoofsaaklik as rymoefeninge beskou word. In Land en Volk publiseer hy in 1891 sy eerste Afrikaanse gedigte, naamlik Gert Senekal (’n verafrikaansing gebaseer op Leigh Hunt se Abou Ben Adhem wat hy van toepassing maak op die Transvaalse kerktwis van daardie tyd) en Die meisies, beide van verbygaande waarde. Hierna is hy vir lank so besig met ander bedrywighede dat hy nie veel skryf nie.

Op 5 Mei 1905 verskyn Piet van Snaar in Land en Volk en op 19 Mei 1905 volg Die smid in dieselfde publikasie. Winternag, op 23 Junie 1905 vir die eerste keer in De Volkstem onder die skuilnaam Klaas Vakie gepubliseer, word weens die besondere gehalte daarvan allerweë beskou as die begin van die letterkundige poësie in Afrikaans. Die gedig munt uit met sy natuurbeelding en konstruksie, met die twee strofes wat heg by mekaar aansluit en die geslaagde uitbeelding van die troosteloosheid en verlatenheid van die winternag. Dit is volgens Marais self aanvanklik deel van ’n langer epiese gedig, Die nagwag, wat nooit voltooi is nie. Hierin wou die digter die afwisselende indrukke van ’n eensame brandwag in die nag weergee. Die puik stemmingsgedig het oorleef op eie meriete. Op 4 Februarie 1907 verskyn die bekoorlike kindergedig Klaas Vakie in De Volkstem en daarna publiseer hy tot 1919 geen gedigte nie.

Tydens sy verblyf in die Waterberge skryf hy ’n paar belangrike gedigte, wat insluit Waar Tebes in die stil woestyn. In hierdie gedig spreek hy die begeerte uit om terug te keer na die natuur, waar hy weer rus sal vind. Die spesifieke natuurstreek is waarskynlik die omgewing van Louis Trichardt. Hier vloei die Mpamarivier en Tebes was vroeër die naam van ’n koppie in dieselfde landstreek. Hierdie gedig word in Maart 1919 in Die Boerevrou gepubliseer en daarna verskyn verskeie gedigte vanaf 1921 tot 1933 in publikasies soos Die Brandwag, Die Boerevrou, Die Burger, Die Huisgenoot en Ons Vaderland. Hy lewer verder verskeie gedigte wat reeds klassiek geword het in Afrikaans, wat insluit Die dans van die reën (hierdie gedig en die ander San-gedigte in Dwaalstories is die eerste nie-metriese verse in Afrikaans), Skoppensboer en Mabalêl (onderskeidelik die eerste geslaagde Afrikaanse ballades volgens Franse en Germaanse voorbeelde). Mabalêl word baie gewild weens die musikaliteit en eenvoudige verhaallyn, waarin die epies-dramatiese telkens onderbreek word met die liriese en beskouende. Dit vertel die verhaal van ’n jong meisie wat gaan water haal by die rivier, waar die krokodil lê en wag.^[12] Die dans van die reën beskryf die verrukking van die primitiewe woestynbewoners en diere oor die koms van die reën, met die beeld van ’n dansende jong vrou (simbool van vrugbaarheid) wat die koms van die reën voorstel. Opvallend is dat Marais hier glad nie gebruik maak van normale poëtiese middele soos rym en ’n vaste metrum nie, terwyl die versreëls van wisselende lengte is. Die struktuur wat verskaf word deur die volgehoue personifikasie en die logiese progressie van die gedig bind dit egter bevredigend, terwyl die atmosfeerskepping met die majestueuse beelding en eindelike triomfantelike aankoms van die reën sorg vir ’n aangrypende uitbeelding van hierdie natuurverskynsel. Ook Die towenares uit Dwaalstories het nie vaste rym en metrum nie, maar word subtiel en effektief tot eenheid verbind deur die progressie van gedagtegang, woordherhaling en klankmiddele. Skoppensboer verskyn oorspronklik in Die Brandwag van 25 Mei 1921 en is ’n voorbeeld van die Middeleeuse vaganteballade met sy vaste dissipline van drie strofes, elk met ’n refrein, en ’n envoi, ook met dieselfde refrein. Die gedig beeld die teenstelling uit tussen die aardse genot en die verganklikheidsmotief, met die lewe wat gesien word as ’n wrang komedie en die dood wat oor alles triomfeer. ’n Gedig soos Is daar nog trane? (geskryf na aanleiding van ’n besoek aan ’n Belgiese hospitaal vir ongeneeslike kinders) kan ook beskou word as ’n vroeë voorloper van die geding-met-God gedigte van die Dertigers. Hierin word lyding gesien as die kern van die menslike bestaan en teenoor die lydende mensdom staan ’n onverskillige God wat nie die mens se smeekstem kan of wil hoor nie. Diep Rivier (wat oorspronklik verskyn as deel van die gelyknamige spanningsverhaal in die bundel Die leeus van Magoeba) kan ook beskou word as een van sy beste gedigte, met die doodsverlange wat treffend daaruit spreek. In die verhaal is dit die lied van Juanita Perreira, ’n jong vrou van gemengde bloed, na aanleiding van haar onbeantwoorde liefde vir ’n blanke man en haar doodsbegeerte na aanleiding hiervan. Die lied van Suid-Afrika stel Suid-Afrika voor as bose stiefmoeder van die Afrikanervolk, wat onverskillig staan teenoor die leed van haar kinders en van haar onderdane slegs onkritiese trou eis, vir sy tyd ’n gewaagde ideologie. Die digter sien in hierdie gedig pyn as noodsaaklike lewensbeginsel en die sleutel tot die geheim van die natuur. P. du P. Grobler toon in sy boek Verkenning aan dat hierdie gedig ’n verwerking is van Emily Lawless se Engelse gedig After Aughrim, alhoewel Marais se gedig in die algemeen ’n verbetering is van die oorspronklike.^[13] Die swarte dood is ’n verwerking van ’n gedig van die onbekende Duitse digter Hermann Lingg, wat die Middeleeue en die dood deur die pes as onderwerp het. Hy lewer ook verse vir kinders, met Klaas Vakie wat uitmunt in sy uitbeelding van hierdie mannetjie wat die slaap bring as ’n geslepe en spookagtige karakter.

Gedurende sy leeftyd word ’n bundel Gedigte in die twintigerjare gepubliseer (met ’n inleiding deur Gustav Preller^[14]), wat Marais self later uitbrei na ’n meer volledige Versamelde gedigte.^[15] Slegs die gedig Mahlo-a-Naledi (geskryf by die dood van ’n vyfjarige dogtertjie) wat in Gedigte verskyn het, word op die digter se aandrang weggelaat uit Versamelde gedigte. In die herdruk van laasgenoemde bundel in 1934 word Wanneer dit reën op Rietfontein bygevoeg (oorspronklik gepubliseer in Die Vaderland van 10 November 1933), terwyl die vierde druk van 1936 ook Diep rivier insluit. Hy laat verskeie ongepubliseerde gedigte na, soos die Engelse Were you but here (reeds in 1920 geskryf), My heart is warm, War, The little lady of Endor, When Hope the Jester died, Let me not die en Death, home en die Afrikaanse Die nag, aanvanklik bedoel as ’n intermezzo uit ’n lang verhalende gedig, “Mvubu”. Dit is eers in 2006 dat die verskeidenheid gedigte van hom wat in verskeie publikasies versprei lê, in een bundel saamgebring word as Die volledige versamelde gedigte.^[16] Hierdie bundel bevat ook ’n hele aantal Engelse gedigte.

Die volksballade Piet van Snaar verskyn aanvanklik op 5 Mei 1905 in Land en Volk as deel van sy pogings om die Afrikaner sy eie taal te laat lees en geniet. Omdat Piet van Snaar arm is, kan hy nie Annie se ouers se toestemming tot hulle huwelik kry nie. Hulle ry weg met die oom se spaaider om die volgende dag te trou, maar verdwaal en kom weer by Annie se huis uit. Hierdie gedig word later in boekvorm gepubliseer en in 1980 word ’n faksimilee-uitgawe van sy gedig Mabalêl ook in boekvorm uitgegee. Anthony Thorpe vertaal van sy gedigte in Engels en publiseer dit in 1956 as Gedigte – poems

Sy gedigte word opgeneem in verskeie versamelbundels, insluitende Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Digters en digkuns, Uit ons digkuns, Afrikaanse verse, Afrikaanse letterkunde, Faune, Afrikaanse ballades, Digterstemme, Junior verseboek, Die junior digbundel, Liggaamlose taal, Stories op rym, Uit ons letterkunde, Woordpaljas, My Afrikaanse verseboek, Die goue vreugde, Voorspraak en Die tweede gerf. .

Marais publiseer ook drie dramas, maar sy dramatiese werk raak later feitlik in die vergetelheid, waarskynlik omdat dit selfs in sy leeftyd nie besonder gunstig ontvang is nie. In Die Boerevrou van Desember 1929 verskyn die kindertoneelstukkie Slaap en ontwaking, met simboliese figure oor slaap, lente-ontwaking en winterverwoesting, wat later as Waar die blomme geur verskyn. Die swart verraad en Nag is beide spanningsdramas, waarin die spanning goed opgebou word, maar die karakterisering nie heeltemal oortuig nie.

Die swart verraad (’n drama in vyf bedrywe) het as tema die verraad van twee Boere (Hendrik Janse van Rensburg en sy stiefseun Petrus Coetzee), wanneer hulle as jong mans ivoor en beeste aanvaar as omkoopgeskenke om die swart mense te help om blankes te vermoor tydens die Mapela-oorlog. Daar kom egter onmin tussen die samesweerders omdat Van Rensburg nalaat om aan Coetzee sy deel van die buit te gee. Wanneer Coetzee ’n swerwer word, pers hy Van Rensburg gedurig af deur te dreig om die geheim te verraai. Aan die einde word Coetzee tydens ’n onderonsie in raaiselagtige omstandighede doodgeskiet. Die ontknoping is egter nie goed gemotiveer nie en die stuk gaan mank aan onnatuurlike dialoog en gebrekkige karakterisering.^[17]

Nag is ’n episode wat afspeel tydens die Anglo-Boereoorlog wanneer ’n gewonde Boeregeneraal deur drie Boerevrouens op ’n afgeleë plaas verpleeg word. Een van die vroue, Marie, is die verloofde van die generaal se adjudant, Ryk de Ridder. Daar ontstaan egter ’n verhouding tussen die generaal en Marie en Ryk probeer dan om die generaal aan die Engelse te verraai. Marie versteek die generaal om hierdie planne te fnuik en Ryk kry groot berou vir sy dade. Ryk en Marie vind mekaar dan weer, maar die generaal moet weer alleen uitgaan na die nag daarbuite. Ten spyte van die spannende situasies mis hierdie drama goeie karakterbeelding en is die aksies van die karakters ook nie altyd voldoende gemotiveer nie.^[18]

Sy grootste lewenswerk is sy prosa, wat in hoofsaaklik twee afdelings verdeel kan word, naamlik sy fiksie en sy natuurwetenskaplike prosa. Reeds in 1905 publiseer hy die inheemse sprokie Die tier en die bokram in Land en Volk, wat beskou kan word as ’n voorloper van sy latere Dwaalstories. Tydens sy verblyf in die Waterberge luister hy aandagtig na die stories van Ou Hendrik, ’n rondtrekkende San, wat die oorsprong van sy belangrike Dwaalstories is wat hy waarskynlik in 1913 reeds begin skryf, al word dit eers agt jaar later in 1921 in Die Boerevrou gepubliseer. Hierna spits hy hom al hoe meer op die prosa toe. Met sy terugkeer uit die Waterberge skryf hy verhale, resensies, gedigte (onder andere Skoppensboer), sketse en artikels vir De Volkstem, Die Boervrou en Die Brandwag en werk hy ook aan The soul of the ape, wat hy as sy grootste lewensarbeid beskou. Terwyl hy op Bronkhorstspruit woon skryf hy Die skepbekertjie vir die skooldogter van een van sy vriende, wat sy inskryf vir ’n verhaalwedstryd van Die Boerevrou. Op Heidelberg gaan hy voort om sy natuurwetenskaplike navorsing op skrif te stel, onder meer Die siel van die mier en ’n hele reeks artikels oor ape, slange, biologiese en psigologiese vraagstukke. In die vroeë dertigerjare is sy produktiwiteit besonder hoog en word baie van sy werk in Die Vaderland geplaas, insluitende Die huis van die vier winde, Burgers van die berge en Laramie die wonderwerker, asook verskeie ander artikels en verhale. Hierdie werk word later in verskeie bundels versamel. In 1991 word waardevolle nagelate dokumente van hom, insluitende die manuskrip van The soul of the ape, private briewe en ’n dagboek, aan die Randse Afrikaanse Universiteit geskenk.

Die viertal Dwaalstories is die onbetwiste hoogtepunt in sy letterkundige oeuvre. Hoewel hy ’n paar jaar vroeër reeds aan hierdie verhale begin werk het, word dit tussen Mei en Augustus 1921 vir die eerste keer in Die Boervrou gepubliseer en in 1927 in boekvorm. In hierdie verhale vertel hy stories uit die mondelinge verteltradisie van die San, maar sluit op artistieke wyse by die Europese sprokiesliteratuur aan. Hiermee lewer hy werke sonder enige voorganger in Afrikaans en met sy beeldende taal en beskrywing van irrasionele elemente is hy hier reeds ’n voorloper van die Sestigers in prosa en poësie. Die verhaal van Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil is verwant aan Westerse sprokies en mites waar die held ’n belangrike taak moet uitvoer. Daar kom groot gevaar by Gammadoekies en Heitsi-Eibib belê in die nag ’n kajuitraad vir beraadslagings. Klein Riet word dan met ’n belangrike boodskap gestuur na Rooi Joggom, maar gewaarsku teen Nagali, wat hom op verskeie maniere sal probeer voorlê en uitoorlê. Hy word ook gewaarsku oor wat met hom sal gebeur as hy misluk. In sy linkerhand dra Klein Riet ’n uitspeelstel vir beskerming, met sy regterhand help hy om die boodskap te onthou deur met sy vuis teen sy kop te slaan vir elke woord van die boodskap. Hy herken egter nie twee van die gevare langs die pad nie en word deur Nagali se agente van sy koers af weggelok. Met die eerste verloor hy sy uitspeelstel en hierdie verlies maak hom so hartseer dat hy nie meer sy boodskap opsê nie. Hy herken die derde gevaar, maar is teen hierdie tyd so verblind en verward dat hy in ’n maalgat (roerkuil) beland en daarvandaan weer op die sandbank waarvandaan hy gekom het. Hy hardloop voort, maar is nou op pad na Gammadoekies toe en nie na sy bestemming nie, sonder dat hy dit besef. By Gammadoekies word hy doodgemaak omdat sy sending misluk het. Indrukwekkend is die hegte bou van die verhaal, wat begin en eindig met die koms van die rooidag; die opdrag en waarskuwing waarna telkens teruggekeer word; die subtiele herhalings en variasies in beskrywing en die wyse hoe die geheel binne die San-sfeer gehou word. Hierdie is die enigste van die vier verhale wat nie ’n gedig bevat nie. In Die vaal koestertjie is Nampti klein en swak en word sy en haar ouma sleg behandel deur die gemeenskap. Nampti beskerm die vaal koestertjie se nes teen die bokke en sing vir die koestertjie ’n lied van verwondering. Die koestertjie sing ook vir Nampti en beveel aan dat Nampti die dooie bergleeu se baardhaar onder haar vel insteek. Voortaan verander Nampti dan snags in ’n bergleeu. Almal vrees haar en sy is nou sterk genoeg om in haar en haar ouma se kos en ander behoeftes te voorsien. Oukiep, die seun van die voorman, bring tien bokke om Nampti as vrou te kry. Die ouma en Oukiep vermoed egter onraad oor Nampti haar melk met die tong oplek en die raadsmanne besluit om in die nag wag te hou om te kyk wat gebeur. Nampti hoor hiervan en bekla haar lot by die koestertjie, waarna sy dié se raad volg. Nampti laat Oukiep haar arms smeer met boegoe en begin dan om in ’n leeu te verander, terwyl sy vir Oukiep vra om die baardhaar uit te trek. Terwyl hy dit doen, skree Oukiep om hulp, maar wanneer die voormanne daar aankom, vind hulle net vir Oukiep en Nampti in haar gewone gedaante. Nampti word nou deur die voormanne met mooi woorde gegroet en sy bly van toe af altyd die voorste vrou op die werf. Met die verwydering van die baardhaar word Nampti weer volkome mens, maar behou tog almal se respek en word deur almal aanvaar. Die waarderende liedjie wat Nampti vir die koestertjie sing, Die woestynlewerkie, word een van Marais se bekendste gedigte. In Die reënbul skei die ou towenares Galepa haar saam met haar twee kleinkinders (onder wie Nampti) van die volk af en gaan woon in die berge. Nampti knoop as gevolg van die alleenheid ’n vriendskap aan met die Jagter-van-die-Water wat sy by die Klipkuil ontmoet en met wie sy uiteindelik trou. Marais se poëtiese taal voer die leser mee en dit word ’n pragtige uitbeelding van ’n vereensaamde meisie wat uiteindelik ’n waterdood sterf, al word haar dood simbolies omgewerk tot ’n vreugdevolle huwelik met haar geliefde. In die verhaal kom twee gedigte voor. Hart-van- die-dagbreek is ’n groet en ’n uiting van welwillendheid en liefde van die woestynlewerik teenoor Nampti, waardeur dit toespeel op en aansluit by Die woestynlewerkie uit Die vaal koestertjie. Die towenares gee ’n pragtige beeld van die vereensaamde vrou en beklemtoon die wind en die eensaamheid. In die langste verhaal, Die lied van die reën, ondervind die stam van die Bessiebome tydens die bewind van ou Jakob Makding ’n groot droogte. Die stam verlang na die grootse verlede van die jagters van die ou tyd en na die Baas-Liedmaker, wat die groot lied kan maak en die bevryding sal bring. Lede van die stam wend dan pogings aan om die beste liedmaker te vind, terwyl Krom Joggom Konterdans met eindelose geduld volgens die voorskrifte van die voorouers aan die viool werk. Die gebeure loop dramaties op tot die lied wat Konterdans aan die einde speel. Die lied is nie slegs ’n jubeling oor die koms van die reën nie, maar binne die konteks van die verhaal ook aankondiging van ’n nuwe heerskappy oor die stam en ’n dramatisering van die skeppingsproses. Hierdie lied is Die dans van die reën, wat in vier agtereenvolgende strofes uitbeeld die aarselende koms van die reën in haar skugterheid, die opgewonde reaksie van die grootwild, die onderworpenheid van die kleinvolk en uiteindelik die triomfantelike en finale intog van die reën. Dans van die reën word deur J.C. Kannemeyer beskou as die hoogtepunt van Marais se poësie en steeds een van die belangrikste gedigte in Afrikaans.^[19]

Sy eerste gepubliseerde fiksiewerk is Margriet van Laastelust en Die wegraak van Sannie, wat saamgebundel word en albei vroeër in Die Boerevrou verskyn het. Albei is tradisionele verhale wat gebou is rondom ’n liefdesverhouding, die anekdotiese en die geheimsinnige. In Margriet van Laastelust woon Margriet op ’n Drakensteinse plaas in die tyd toe die Kaap onder die Bataafse Republiek was, met kommissaris Janssens die heerser. Margriet de Roubaix kom van Nederland tuis op haar vader se plaas Laastelust, waar sy weer een van haar speelmaats van vroeër, Paul du Plessis, ontmoet. Paul het ’n tweelingbroer, Etienne, wat volgens berigte in Nederland dood is maar inderwaarheid steeds in die omgewing is as hoof van ’n rowerbende. Die verhaal berus op die ooreenkoms tussen tweelingbroers, die ontluikende liefde tussen die held en heldin en die geheimsinnige of onverklaarbare. Marais bring spanning in die intrige deur die nagtelike togte van die meisie, waar sy vir Etienne sien en hom met Paul verwar.^[20] In Die Wegraak van Sannie bedink ’n boeredogter ’n oulike plan om ’n godsdienstige twis tussen haar vader en aanstaande skoonvader te besweer. Marais verbind hier ’n stuk liefdesgeskiedenis met die geheimsinnige en avontuurlike, onder meer deur boodskappe wat in kodetaal oorgedra word.

Vanaf 1927 skryf hy ’n aansienlike aantal kortverhale vir Die Boerevrou, Die Huisgenoot en veral tussen die jare 1932 en 1934 vir Die Vaderland. Marais se wetenskaplike aanleg blyk duidelik uit ’n groot aantal van hierdie verhale. Die kern daarvan is dikwels ’n interessante wetenskaplike feit, wat verduidelik word deur die denkbeeldige dr. Paul de Roubaix, “die bekende Suid-Afrikaanse plantkundige”. Sielkundige vraagstukke word toegelig deur die “beroemde psigiater”, professor Paul de Ridder, en “die geniale kolonel” François de Ville is die deskundige op die gebied van die kriminologie en ook ’n erkende outoriteit op die gewoontes van die swart volkere. Omdat hierdie drie figure gewoonlik aktief deelneem aan die handeling kan hulle op onopsetlike wyse die nodige toeligting gee. Marais is ’n onderhoudende verteller wat die kuns verstaan om die leser met sy vertelstyl te boei en kies by voorkeur ongewone motiewe. Sy hoofkarakters is meestal in die een of ander opsig abnormaal of word deur ’n sameloop van omstandighede in ’n avontuur gewikkel wat tot ongewone reaksies aanleiding gee. Die uitsonderlikheid van Marais se verhaaltemas en sy vernuftige verbinding van digterlike fantasie en wetenskaplike insig gee vir hom ’n besondere plek in die ry van Afrikaanse vertellers, al is die gehalte van sy kortverhale baie ongelyk. ’n Keur uit sy verhale word tydens sy lewe saamgebundel in die versamelings Die huis van die vier winde en die Die leeus van Magoeba. In Die huis van die vier winde staan Salas y Gomez uit. Hierdie verhaal vertel van die Voortrekker Hendrik du Preez wat kort na sy huwelik die veld instap om heuning te gaan soek vir ’n paar gaste. Deur ’n rotsstorting word hy vasgekeer op ’n rotslys teen ’n berg genaamd Roerdomp. Hier oorleef hy vir meer as vyf maande van bronkors, duiwe, klipsweet en reënwater, terwyl hy steeds die plaashuis kan sien, waar sy vrou se ou kêrel na ’n ruk in sy afwesigheid weer kom kuier. Die skrywer fokus veral op die sielkundige reaksies wat so ’n skynbaar hopelose situasie meebring. Deur wanhoop en jaloesie word die ongelukkige byna tot waansin en selfmoord gedryf. Deur die jaloesie verteer is sy eerste daad na sy bevryding dan ’n poging om sy mededinger teen ’n wawiel te verpletter. “Isaak Slyk” is ’n verhaal wat in die semi-woestyngebied op die plaas Gannapan afspeel. Tydens die Anglo-Boereoorlog sluit Oom Petrus Fourie en sy naamgenoot seun by die Boeremagte aan. Oom Petrus gaan trek egter eers al sy geld by die bank en steek dit op die plaas weg. Net die San Skottelgoed, wat op die plaas agterbly, weet waar. Skottelgoed is ook dood en na die oorlog is dit slegs die pratende kraai wat vir jong Petrus Fourie en sy vrou ’n leidraad kan gee waar die geld is.^[20] Die leeus van Magoeba^[21][22] bevat onder andere Diep rivier, een van die eerste verhale wat die rasseproblematiek as tema het. Hierdie verhaal delf in die geheime van die toorkuns in. Die bruin meisie Juanita Perreira, dogter van ’n swart ma en ’n Portugese pa, word op ’n plaas in die Bosveld saam met die wit seun van die plaas groot. Sy het hom altyd lief gehad. Hy trou met ’n blanke vrou, maar sy werk as bediende steeds in sy huis. Periodiek besoek sy haar toordokter grootvader en by hom kry sy kennis van die toorkuns om die vrou van haar beminde dood te maak. Sy dra by haar die gedroogde stof wat die wyfiemamba se geslagsklier afskei, wat die mamba moet lok na die plek waar die huisvrou haar bevind. Sy word egter self slagoffer van ’n swart mamba. Hierdie verhaal is een van die eerste uitings oor die tragiek van kleurverskil in die Afrikaanse letterkunde. Die verhaal sluit ook die gedig Diep rivier in, waar die dood as ’n donker stroom gesien word, feitlik ’n minnaar waarna die meisie verlang. Die kern van hierdie verhaal het die skrywer self nader toegelig in sy bundels Natuurkundige en Wetenskaplike Studies en Die Siel van die Mier, waarin hy breedvoerig uitwei oor verdubbeling van persoonlikheid en geur as seksuele sein by diere. Die verhaal Die Wit Uil behandel abnormale psigologie in verhaalvorm, waar Jan Hendrik van Vuuren vyftig jaar lank die las van ’n moord dra wat hy dink hy gepleeg het maar in werklikheid nooit gepleeg het nie. Hierdie motief toon ooreenkoms met Skaduwee van ’n Misdaad in die bundel Sketse uit die Lewe van Mens en Dier.^[23] In De boom in het midden van den hof verwerk Marais motiewe uit Faust en Job, naamlik dat God die bose toelaat om Sy onderdane op aarde te besoek en met rampe te teister. Dit was nooit God se bedoeling dat die mens op aarde gelukkig moet wees nie. Die titelverhaal, Die leeus van Magoeba, het as tema die stamkaptein wat bevrees is vir toordokters en glo dat hulle leeus stuur om sy beeste aan te val. Die jong kryger Mogaldi-Tao (wat beteken Doodmaker van die Leeu) red die kaptein se beeste, maar verower ook die hart van Maraledi, die mooi jong vrou wat die kaptein geglo het sy elfde vrou sou word.

Postuum word die verdere bundels Keurverhale, Spore in die sand en Laramie die wonderwerker uitgegee. Die titelverhaal in Spore in die sand is die enigste werklike verhaal in hierdie bundel, met die res joernalistieke vertellings, waarvan veral die reeks bydraes oor die Suid-Afrikaanse wêreld rondom die Anglo-Boereoorlog van meer as net verbygaande belang is. Spore in die sand bevat ook die geestige Plegtige teraardebestelling van Adoons en ’n aantal staaltjies oor berugte perdediewe van die ou tyd.^[24][25] Merwe Scholtz bundel ’n keur uit sy kortverhale saam in Meesterverhale van Eugène Marais, later heruitgegee as Die beste verhale van Eugène N. Marais.^[26][27][28]

Sy korter werk word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende Vertellers 1 en 2, Twaalf Afrikaanse kortverhale, Vlugte, Mosaïek, Vuurslag, Wys my waar is Timboektoe, Allegaartjie, Die Afrikaanse dierverhaal, Willekeur, Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal, Tydskrif, Kort keur en Die Afrikaanse kortverhaalboek. Koos Human neem Het drankbeeld (’n artikel uit Land en volk van 12 September 1895) op in die bloemlesing Willekeur. Hierdie artikel is gerig aan Paul Kruger en maak ten sterkste beswaar teen sy konsessiebeleid en die geld wat Sammy Marks uit dankbaarheid hieroor aan hom geskenk het om ’n standbeeld op te rig.

In Die Brandwag en De Volkstem van 1920–1921 verskyn Marais se kritiese geskrifte, wat hoofsaaklik bestaan uit resensies oor digbundels van Jan F.E. Celliers, Totius, J.R.L. van Bruggen en A.D. Keet, enkele kortverhaalbundels, ’n jeugverhaal van M.E.R. en ’n drama van Langenhoven. Later skryf hy ’n inleiding tot die Gedigte van A.G. Visser en by sy dood ’n huldigingsartikel oor hom. Hy toon ’n groot begrip vir die vereistes van die digkuns en die noodsaaklikheid vir die digter om as goeie vakman te strewe na die presiese en juiste woord en die korrekte vorm.

Op natuurwetenskaplike gebied lewer hy moontlik sy grootste lewensbydrae, aangesien hy die eerste persoon is om die primaat in sy natuurlike staat te bestudeer en opspraakwekkende bevindings oor onder andere hulle kommunikasie vermoëns te maak. In sy inleiding tot Soul of the ape, die enigste van Marais se werke om oorspronklik in Engels gepubliseer te word, sê die sosiale antropoloog Robert Ardrey dat “As a scientist he was unique, supreme in his time, yet a worker in a science unborn”,^[29] terwyl hy ook uitvoerig na Marais se werk verwys in sy eie belangrike werk, African Genesis. Benewens groot lof uit verskeie oorde is daar egter steeds skeptici wat die waarde van sy navorsing bevraagteken, soos die letterkundige Stephen Gray in 2013 in Tydskrif vir Letterkunde.

Marais se natuurwetenskaplike prosa word gepubliseer in Natuurkundige en wetenskaplike prosa, Sketse uit die lewe van mens en dier (later herdruk as Die mielies van Nooitgedacht), Die siel van die mier, Burgers van die berge, ’n Paradys van weleer, The soul of the ape”, The road to Waterberg en Die skepbekertjie.

Natuurkundige en wetenskaplike prosa bevat artikels oor hipnotisme, die verdubbeling van die persoonlikheid (waarin hy die tema van die gewilde boek en rolprent The three faces of Eve met etlike jare vooruitloop), abnormaliteit, slanggif en enkele ander verskynsels in die natuur, wat almal voorheen in publikasies soos Die Brandwag, Die Volkstem en Die Boerevrou verskyn het.

Sketse uit die lewe van mens en dier (later heruitgegee as Die mielies van Nooitgedacht) is eweneens artikels uit hierdie publikasies, wat hoofsaaklik geskiedkundige voorvalle wat dateer uit die negentiende eeu behandel. Dit sluit in die ou Zuid-Afrikaansche Republiek, die Mapela-stam en die wêreld van die Waterberg. Hierin ingesluit is die geskiedenis van die reëngodin Modjaje, wat G.H. Franz later in ’n drama verwerk en die verhaal van Rachel de Beer in Twee dapper Afrikanermeisies, waarop A.G. Visser sy gedig Sneeuwitjie uit Die purper iris baseer. Marais se verhaal van Rachel de Beer verskyn aanvanklik in April 1921 in Die Boerevrou. Geskiedkundiges probeer later meer uitvind oor Rachel de Beer, maar wanneer hulle geen historiese persoon vind wat aan haar beskrywing voldoen nie, blyk dit dat hierdie vertelling merkwaardige ooreenkomste toon met ’n ware Amerikaanse gebeurtenis die vorige jaar, naamlik die dood van Hazel Miner (15) in Maart 1920 in ’n sneeustorm in Noord-Dakota in ’n poging om haar boetie en sussie van verkluiming te red.^[30]

The soul of the ape het hy nooit in sy leeftyd voltooi nie, hoewel die aanvangshoofstukke reeds in 1916 geskryf is en in die vroeë twintigerjare gedeeltes daarvan in Die Banier, orgaan van die Afrikaanse Studentebond, onder die titel Die siel van die aap verskyn. ’n Manuskrip wat hy reeds aan die einde van 1918 voltooi het en vroeg in 1919 aan sy seun gee om te tik, bly bewaar omdat sy seun ’n afskrif hiervan hou. Hierdie manuskrip word na sy dood in 1969 uitgegee met ’n voorwoord deur Robert Ardrey, internasionaal bekende bioloog. Hierin vervat hy sy belangwekkende teorieë oor die gedrag van ape, insluitende hulle seksuele afwykings, groepsgedrag en die funksionering van die aap se geheue.

In die jare 1925 en 1926 en ook 1931 skryf hy ’n reeks artikels oor die mier in Die Huisgenoot, waarin hy onder andere die teorie ontwikkel dat die miershoop met sy hele termietbevolking ’n organiese eenheid met ’n groepsiel vorm. Hierdie artikels word in 1934 as Die siel van die mier gepubliseer.^[31] Volgens Marais word die gedrag van die hele termietnes bepaal deur die onsigbare invloed wat uit die organisme van die koningin straal. Die knap uiteensetting van hierdie teorie onthul dan ’n hele reeks verdere wonders. By die bespreking van die termiete word interessante besonderhede oor ander diere en plante, soos vuurvliegies, toktokkies, bobbejane, fluitjiesriet en akkedisse ook vermeld. Die taalgebruik is vernuftig, omdat die besonderhede op eenvoudige en glashelder wyse weergegee word sodat selfs die leek die uiteensetting sonder veel moeite kan volg.^[32] In 1937 verskyn die Engelse vertaling van Marais se boek as The soul of the white ant by Methuen in Londen, terwyl ’n Nederlandse vertaling, De wonderwereld van de termietenstaat in 1958 in Amsterdam verskyn. Die boek word ook in onder andere Frans en Duits vertaal. Die Nobelpryswenner Maurice Maeterlinck publiseer in 1926 in Frans La vie des termites (Die lewe van ’n rysmier, wat later ook in Engels vertaal word as The life of the white ant). Hierin plaas hy sonder enige erkenning Marais se bevindinge wat kort tevore as artikels in Die Huisgenoot gepubliseer is. Marais wys in ’n artikel in 24 Desember 1927 in The Star op hierdie plagiaat, waarna die Vlaamse historikus David van Reybrouck na sorgvuldige navorsing in sy boek De plaag (in 2001 gepubliseer) tot die slotsom kom dat Maeterlinck niks woordeliks oorgeskryf het nie, maar bo alle redelike twyfel wel die konsepte sonder erkenning oorgeneem het. Die Franse operasangeres Georgette Leblanc, Maeterlinck se minnares van twee dekades, beweer in haar memoires My life with Maeterlinck dat Maeterlinck in sy filosofiese essays ook sonder erkenning uit haar briewe aangehaal het.^[33] Ten spyte van hierdie en vele ander getuienis ten gunste van Marais in hierdie saak, verwerp Stephen Gray dit heeltemal en lewer besonder skerp kritiek op Marais in sy artikel Die siel van die herhaalde leuen wat op 28 September 2013 in By verskyn.^[34]

Burgers van die berge ontstaan eweneens uit artikels wat in 1932 in Die Vaderland verskyn. Hierin doen hy verslag van sy waarnemings oor ’n tydperk van drie jaar van bobbejane in die Waterberge. Hy volg die bobbejanetrop op hul omswerwinge deur die berge, vertel van hul angs vir die sluipende tier, betrag die spel van die kleintjies wat maats maak met bokwagtertjies, en beskryf hoe hulle deur ’n Raad van Elf geregeer word. Hy vestig die aandag op die konneksie tussen geboortepyn (wat by bobbejane onder die hewigste in die diereryk is) en moederliefde en kindersorg, wat by bobbejane hoogs ontwikkeld is. ’n Aantal goed vertelde anekdotes word ingevleg om die gedrag van die bobbejane onder besondere omstandighede te illustreer.^[35] Die Engelse vertaling van hierdie boek verskyn in 1939 by die Londense uitgewer Methuen onder die titel My friends the baboons.

In die tydperk 1926–1928 lewer hy ook sporadiese opstelle oor Die siel van die aap (gebaseer op The soul of the ape) in Die Huisgenoot, terwyl hy in die tydperk 1933–1934 verskeie ander natuurkundige artikels oor onder meer slange in Die Vaderland publiseer. Hierdie artikels word almal in die sestigerjare deur Leon Rousseau saamgebundel as ’n Paradys van weleer. Benewens ’n afdeling met vyf artikels oor Die siel van die aap behandel die ander oorwegend die inheemse plante en diere, met die titelstuk wat ’n nostalgiese herinnering is van die streek ten noorde van die Magaliesberg, wat as Agter-die-Berg bekend gestaan het. Sommige van hierdie artikels word in Engels vertaal en saam met oorspronklike Engelse artikels wat in publikasies soos The Star en Psyche verskyn het, as The road to Waterberg gepubliseer. Hierdie bundel bevat ook twee voorheen ongepubliseerde stukke, The road do Waterberg en A killer in action. Hy skryf die essay Die skepbekertjie aanvanklik op Bronkhorstspruit vir die skooldogter van een van sy vriende, wat sy inskryf vir ’n verhaalwedstryd van Die Boervrou. Dit beskryf die lewe en gewoontes van voëls op die plaas Witklip in die distrik Bronkhorstspruit.^[36]

Die Universiteit van Johannesburg bekom ’n groot deel van sy manuskripte en dit word versorg en bewaar deur die universiteit se afdeling argiewe en spesiale versamelings van die biblioteek- en inligtingsdienste. In 1990 verkry hulle deur ’n ruiltransaksie die manuskrip van Soul of the Ape, wat Marais aanvanklik na die Smithsonian-Instituut in Washington gestuur het en in 1991 kry hulle baie oorblywende dokumente as geskenk, insluitende die manuskrip van Die siel van die mier. In 2012 koop hulle die manuskrip van sy laaste drama, Nag, op die internasionale mark.

Lank na sy dood maak hy steeds die belangstelling gaande. In 1971 besluit die Universiteit van Pretoria om die natuurbewaringleerstoel die Eugène Marais-leerstoel in Natuurbewaring te noem. Sy boeke word herhaaldelik herdruk, terwyl vele boeke, opvoerings en rolprente oor hom geskryf word en sy werk as inspirasie vir ander kunstenaars dien.

Arnold van Wyk baseer sy sangsiklus Van liefde en verlatenheid op tekste van Marais en Hubert du Plessis toonset Die dans van die reën.

Leon Rousseau skryf sy bekroonde biografie Die groot verlange^{[37][38][39][40][41]} en stel later ’n keur uit sy werk saam onder die titel Die beste van Eugène Marais.^[42]

In 1976 word die toneelstuk The soul of the white ant, gebaseer op sy werk en geskryf deur Snoo Wilson, in Londen op die planke gebring. Die stuk het baie positiewe kritiek in Londen uitgelok.

In die negentigerjare verwerk Gys de Villiers en Anna-Mart van der Merwe sy kortverhaal Salas y Gomez saam met toonsettings van sy gedigte vir die verhoog onder die titel Uit die bloute en Nicky Rebelo skryf later die drama The prophet of the Waterberg oor ’n episode uit sy lewe.^[43]

In 2005 skryf Reza de Wet ’n drama, Verleiding, wat oor hom handel. Verleiding word tydens die Woordfees van 2005 opgevoer en die honderdjarige herdenking van die publikasie van Winternag word tydens hierdie Woordfees herdenk. Athol Fugard verwerk ’n episode uit sy lewe in die draaiboek van Ross Devenish se rolprent The guest,^[44][45] wat deur Wilma Stockenström in Afrikaans vertaal word as Die besoeker, wat later gepubliseer word. Beide Stockenström en Fugard vertolk rolle in hierdie rolprent.

Katinka Heyns se rolprent Die wonderwerker word in die Waterberge verfilm en in 2012 vrysgestel. Hierin word sy verblyf by die Van Rooyens op Rietfontein uitgebeeld. Chris Barnard skryf die draaiboek.

Niel van der Watt toonset sy gedig Woestyn-lewerikie en dit word in Augustus 2012 saam met ander getoonsette gedigte van ander digters in die Centurion-teater opgevoer.

As skrywer en digter word hy hoog aangeslaan in Suid-Afrika en as bioloog verwerf hy internasionale aansien. Robert Ardrey dra sy African genesis aan die nagedagtenis van Marais op en beskou sy navorsing oor ape, bobbejane en termiete as baanbrekende werk en van internasionale waarde op die gebied van die etologie.

The soul of the ape verskyn dan ook met ’n waarderende inleiding deur Ardrey. Die Vlaamse argeoloog en kultuurhistorikus David van Reybrouck publiseer De Plaag, wat ’n mengsel van wetenskaplike ondersoek en reis- en speurverhaal is, waarin hy bewys dat Maurice Maeterlinck inderdaad konsepsuele plagiaat uit Marais se werk gepleeg het.

Sy werke word vertaal in onder andere Duits, Engels, Frans, Italiaans en Nederlands. Wanneer ’n lys van die tophonderd boeke van Afrika in die twintigste eeu deur vyftien kenners van literatuur uit Afrika opgestel word, verskyn sy Die siel van die mier ook op hierdie lys.

In 2010 word planne gefinaliseer vir ’n trust, die Eugène Marais Stigting, wat beoog om ’n museum op te rig in die ou geboue van die Paarl First Class Public School, waar hy skoolgegaan het.

Werke uit sy pen sluit in:

Jaar	Naam van publikasie
1922	Margriet van Laastelust
1925	Gedigte
1927	Dwaalstories en ander vertellings
1928	Natuurkundige en wetenskaplike studies Sketse uit die lewe van mens en dier
1933	Versamelde gedigte Waar die blomme geur Die swart verraad
1934	Die huis van die vier winde Die leeus van Magoeba Die siel van die mier
1937	Nag Die mielies van Nooitgedacht
1938	Burgers van die berge
1948	Keurverhale van Eugène Marais
1949	Spore in die sand
1950	Laramie die wonderwerker
1956	Gedigte / Poems
1964	Uit die verhaalskat van Eugène Marais
1965	’n Paradys van weleer
1968	Die skepbekertjie
1969	The soul of the ape
1972	The road to Waterberg
1977	Piet van Snaar
1979	Die stem van die storieverteller (keur van H. du Randt)
1980	Mabalêl Laramie die wonderwerker
1984	Versamelde werke
1986	Die beste van Eugène Marais (keur van Leon Rousseau)
1994	Meesterverhale van Eugène Marais (keur van Merwe Scholtz)
2006	Die volledige versamelde gedigte
2012	Die beste verhale van Eugène Marais

Hier is die woorde van die bekende Winternag-gedig wat as dié eerste letterkundig betekenisvolle Afrikaanse gedig beskou word:

O koud is die windjie en skraal, en blink in die doflig en kaal, so wyd as die Heer se genade, lê die velde in sterlig en skade. En hoog in die rande, versprei in die brande, is die grassaad aan roere soos winkende hande. O treurig die wysie op die ooswind se maat, Soos die lied van ’n meisie In haar liefde verlaat. In elk’ grashalm se vou blink ’n druppel van dou, en spoedig verbleek dit tot ryp in die kou!

• Eugène Maraisprys, 'n toekenning van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.
• Eugène Marais-hospitaal, hospitaal in Pretoria wat na hom genoem is.
• Mabel Malherbe, sy susterskind en die tweede vrou in Suid-Afrika se Volksraad.

• Rousseau, Leon. 2005. Die Groot Verlange: Die Verhaal van Eugène N. Marais. Pretoria: Protea Boekhuis. ISBN 1-86919-104-8
• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede; Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• APB-Komitee vir Skoolboeke. Die junior digbundel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Sesde druk 1963
• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Tiende druk 1994
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe 1952
• Bosch, Erna. Mosaïek. Academica Pretoria Eerste uitgawe 1986
• Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1987
• Bouwer, Alba. Afrikaans 100. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Buning, Tj. Uit ons digkuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Nuwe omgewerkte druk 1960
• Cloete, T.T. Faune. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Derde druk 1971
• Cloete, T.T. Monografieë uit die Afrikaanse Letterkunde nommer 1: Eugène N. Marais. Nasou Beperk Kaapstad 1963
• De Jager, Johan. Allegaartjie. De Jager-HAUM Pretoria Eerste uitgawe Vierde druk 1982
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• De Vries, Abraham H. Kortom. Academica Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1983
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. Verse vir die vraestel. Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Lategan, F.V. Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg 1961
• Lindenberg, E. Onsydige toets. Academica Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1965
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Lindenberg, E. Eugène N. Marais 1871–1936. in Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Louw, N.P. van Wyk. Weegskaal. Human & Rousseau Kaapstad, Pretoria en Johannesburg Eerste uitgawe 1982
• Louw, W.E.G. Ou wyn van vreugde. A.A. Balkema Kaapstad en Amsterdam Eerste uitgawe 1958
• Marais, Johann Lodewyk en Marais, Renée. Eugène N. Marais (1871–1936). in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Nasionale Pers Beperk. Ons skrywers en hul werke: ’n Plate-album. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad 1936
• Nienaber, P.J. (samesteller) Digters en digkuns. Afrikaanse Pers-Boekhandel Derde druk 1954
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J (samestellers) Digters en digkuns. Perskor-Uitgewers Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Nienaber, P.J. (samesteller) Eugène Marais: Die groot eensame. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1951
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Nienaber, P.J.; Erasmus, M.C.; Du Plessis, W.K. en Du Plooy, J.L. Uit ons letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Sewende druk 1968
• Opperman, D.J. Junior verseboek. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad Agste druk 1960
• Pheiffer, R.H. Woordpaljas. Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Derde uitgawe Derde Druk 1993
• Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein Vierde vermeerderde druk 1931
• Preller, Gustav S. Eerstelinge. Human & Rousseau Kaapstad 1961
• Rousseau, Leon. Eugène Marais and the Darwin syndrome / Die dowwe spoor van Eugène Marais. Ibis-Pers Kaapstad 1998
• Schoeman, Karel. Merksteen: ’n Dubbelbiografie. Human & Rousseau Kaapstad, Pretoria en Johannesburg Eerste uitgawe 1998
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Smuts, J.P. en Van Rensburg, R. Mosaïek. HAUM Kaapstad Vierde druk 1969
• Snyman, Henning. Kort keur: Abraham H. de Vries. Reuse-Blokboek 3 Academica Pretoria Kaapstad en Johannesburg Tweede druk 1983
• Van Biljon, Madeleine. Geliefde leesgoed. Quellerie-Uitgewers Edms. Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1996
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van der Merwe, Carel. Donker Stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog. Tafelberg Kaapstad 2015. ISBN 978-0-624-07342-0

• Aucamp, Hennie “So lyk die Boere se gotiek” “Rapport” 7 Maart 2010
• Bertyn, L.I. “Nagmerrie van die dood is reeds met ons” “Die Burger” 31 Mei 1984
• Botha, Elize “Eugène Marais: Op soek na die wonder” “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 26 no. 3, September 1986
• Cloete, T.T. “Bespreking van gedigte” “Tydskrif vir Letterkunde” “Nuwe reeks 20 no. 1, Februarie 1982
• De Jong, C. “’Die swarte dood’, Eugène Marais’s herdichting van een Duits gedicht” “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 15 no. 1, April 1975
• De Vries, Abraham H. “O, koud is die windjie en skraal…” “Rapport” 22 Maart 2005
• Du Randt, H. “Op ’n dwaalspoor deur Dwaalstories (2)” “Standpunte” Nuwe reeks 76, April 1968
• Du Randt, Humphrey “Die rol van die verteller in ‘Burgers van die Berge’” “Standpunte” Nuwe reeks 77, Junie 1968
• Du Randt, H. “Die gedig as getuie” “Standpunte” Nuwe reeks 97, Oktober 1971
• Findlay, G.H. “The poet’s son” “Tydskrif vir Letterkunde” Nuwe reeks 18 no. 3, Augustus 1980
• Gilfillan, F.R. “Daar sou ek vrede weer besef”, “Standpunte” Nuwe reeks 99, Februarie 1972
• Gray, Stephen “Die siel van die herhaalde leuen” “By” 28 September 2013
• Gray, Stephen “Soul-brother Eugène N. Marais: Some notes towards a re-edit of his works” “Tydskrif vir Letterkunde” Vierde reeks no. 50 (2) Lente 2013
• Grobbelaar, Mardelene en Roos, Henriëtte “Eugène N. Marais – estetisis en dekadent?” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no.4, November 1992
• Grobler, Hilda “Eugène Marais ’n gemeenskap binne ’n enkele mens” “Insig” Julie 1989
• Grobler, P. du P. Oor een van Marais se vertalings. Standpunte, Nuwe reeks 6, 1955
• Holm, Erik “Eugène N. Marais as natuurwetenskaplike” “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 28 no. 3, September 1988
• Hugo, Daniel “Marais spook nou ook in Lae Lande” “Boekewêreld” Maart 2002
• Jooste, G.A. “’Dwaalstories’, verhale met ’n eie logika en ’n stewige struktuur” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 21 no. 2, Mei 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die onbetroubare tekste van ons ouer skrywers” “Volksblad” 20 Junie 2005
• Kannemeyer, J.C. “Die onbetroubare tekste van ons ouer skrywers (2)” “Volksblad” 27 Junie 2005
• Korrespondent “Nuwe insig in Marais se lewe” “Die Burger” 13 Julie 1991
• La Vita, Murray “Marais se donker stroom” “Beeld” 20 November 2015
• Leyden, Marlize “Eugène Marais: 101 jaar later” “Kakkerlak” Uitgawe 7, 2007
• Lindenberg, E. “Er staat niet wat er staat” “Standpunte”, Nuwe reeks 17 en 18, Mei-Desember 1957
• Lindenberg, E. “Marais vir die vertoonkas?” “Standpunte” Nuwe reeks 174, Desember 1984
• Louw, N.P. van Wyk “Versamelde gedigte van Eugène N. Marais” “Standpunte” Nuwe reeks 156, Desember 1981
• Marais, G.F. “’Die vaal koestertjie’ van Eugène N. Marais” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 21 no. 2, Mei 1983
• Marais, Johann Lodewyk “‘Winternag’ tref nou nog” “Beeld” 23 Junie 2005
• Marais, Johann Lodewyk “Miernes van aktiwiteit met talle Eugène Marais-titels” “Rapport” 23 April2006
• Marais, Johann Lodewyk “Marais se vergete kant” “By” 18 November 2006
• Meiring, Piet “Met net ’n tiekie oor was sy lewe verby” “Rapport” 31 Maart 1996
• Mihálik, Alet “’Die lied van die reën – ’n Afrika Pryslied” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 26 no. 1, Februarie 1988
• Mulder-Stagger, Roelien “Eugène Marais en die Simboliste” “Tydskrif vir Letterkunde”, nuwe reeks 18 no. 4, November 1980
• Nolte, Elsa “Eugène Marais as storieverteller” “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 32 no. 1, Maart 1992
• Pople, Laetitia “Eugène Marais-‘fluistering’ word Katinka-fliek” “Beeld” 2 Maart 2012
• Rademeyer, Alet “R85 000 vir sy laaste drama” “Beeld” 22 Mei 2012
• Rautenbach, Elmari “Dawid Minnaar in die kop van Eugène Marais” “Rapport” 26 Augustus 2012
• Rousseau, Leon “Die agtergrond van ‘Die groot verlange’” “Standpunte” Nuwe reeks 132, Desember 1977
• Rousseau, Leon “Eugène Marais se liefdeslewe” “Beeld” 10 Oktober 1978
• Rousseau, Leon “Haat-liefde tussen Marais en sy seun” “Bylae by Nasionale Koerante” 16 November 1993
• Rousseau, Leon “Hoor hoe praat die ape!” “Rapport” 9 April 2006
• Rousseau, Leon “Die siel van die brulpadda” “Rapport” 27 Desember 2009
• Rousseau, Leon “Eugène Marais en die ‘dubbelagent’” “By” 22 Januarie 2011
• Rousseau, Leon “Weg van die skande” “By” 1 September 2012
• Rousseau, Leon “Tussen ‘rein en onreine liefde’” “By” 29 September 2012
• Roux, J.B. “Mens verskuil in ’n enigma” “Rapport” 9 September 2012
• Rupert, Anton “Eugène Marais kom dié eer toe” “Lantern” Volume XXI, No. 2, Desember 1971
• Slabber, Coenie “Eugène Marais se woord en werk opnuut betwyfel” “Rapport” 18 November 1984
• Smith, Charles “Lojale verset, nié verraad” “Beeld” 27 Februarie 2016
• Snyman, N.J. “Variasies op natuurvisies in die verse van Eugène Marais” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no.3, Augustus 1992
• Van Bart, Martiens “Eugène Marais herleef in Paarl” “By” 11 September 2010
• Van der Merwe, Kirby “Hier sal ek vrede weer besef” “By” 1 September 2012
• Van Rensburg, Chrisna “Winternag” “Kakkerlak” Uitgawe 6, 2006

• Versamelde Werke van Marais (dbnl)
• Verhandeling deur Sandra Swart op die Universiteit Stellenbosch se webwerf Geargiveer 29 April 2005 op Wayback Machine
• Sunday Times artikel van 2000
• Artikel in Engelse Wikipedia oor die Inner Temple waar Marais studeer het
• Marais: ’n Versameling van sy gedigte^{[dooie skakel]}
• Die Burger berig oor ’n rolprent oor Marais se lewe
• Biografie van Marais: http://caans-acaen.ca/Journal/issues_online/Issue_II_i_1980b/Reitz.pdf
• De Vries, Abraham H. Rapport^{[dooie skakel]}
• Fourie, Retha Die Burger^{[dooie skakel]}
• Hugo, Daniel Die Burger
• Kotzé, D.J. Die Burger
• Marais, Johann Lodewyk Die Burgre^{[dooie skakel]}
• Marais, Johann Lodewyk Rapport
• Pople, Laetitia Die Burger^{[dooie skakel]}
• Rousseau, Leon Beeld^{[dooie skakel]}
• Rousseau, Leon Die Burger^{[dooie skakel]}
• Rousseau, Leon Die Burger^{[dooie skakel]}
• Rousseau, Leon Die Burger^{[dooie skakel]}
• Rousseau, Leon Rapport^{[dooie skakel]}
• Van der Merwe, Kirby Beeld
• Van Manen, Mariette Die Burger