سولماز رضایی
دکترای برنامه‌ریزی شهری
امروزه ارائه خدمات نوین و کارآمد حمل و نقل عمومی در کلان‌شهرهای دنیا به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های مدیریت شهری به حساب می‌آید که بخش عمده‌یی از بودجه شهرها به آن اختصاص می‌یابد. با توجه به تاثیراتی که نوع کیفیت ارائه خدمات حمل و نقل عمومی در شهرها بر تعاملات اجتماعی و زندگی شهروندان دارد، این حوزه همواره در کانون توجه افکار عمومی قرار داشته است. به همین دلیل شهرهای پیشرفته دنیا با اتخاذ سیاست‌های بلندمدت و با بهره‌گیری از ابزارهای حمل و نقل عمومی هوشمند (ITS) که مبتنی بر مدل‌های جدید حمل و نقل و آنالیزهای مکانی بر اساس متغیر‌های گوناگون هستند، سعی در کاهش معضلات شهری و نیز ارائه خدمات متناسب با نیاز شهروندان دارند. در این میان تاکسی یکی از عناصر نیمه عمومی حمل و نقل شهری به حساب می‌آید که کارکرد اصلی آن، سفرهای درون شهری با مسافت‌های کوتاه است. تاریخچه استفاده از این وسیله حمل و نقل شهری به اواسط قرن 16میلادی باز می‌گردد که نیکلاس ساویج، ارائه خدمات اجاره درشکه با هدایتگر آن را در خطوط مختلفی در شهر پاریس راه‌اندازی کرد. در اواخر قرن 18میلادی نیز نخستین تاکسی اختصاصی مجهز به تاکسیمتر عرضه شد و در اوایل قرن 19 میلادی ناوگان تاکسی‌هایی با رنگی متمایز با حدود 60 اتومبیل بنزینی در شهر نیویورک آغاز به کار کرد. در حال حاضر بسیاری از شرکت‌های بزرگ خودروسازی در تلاشند تا با طراحی خودروهای هوشمند که به دلیل استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به عنوان منابع انرژی خود فاقد آلایندگی زیست محیطی هستند، سهمی در تولید تاکسی‌های نسل آینده ایفا کنند. بر اساس آمار‌های موجود، امروزه به‌طور متوسط کمتر از 7درصد از حمل و نقل شهری در جهان توسط تاکسی‌ها انجام می‌شود و نیز در بعضی از کشورها با توجه به استفاده روزافزون از وسایل حمل و نقل عمومی مانند شبکه‌های گسترده مترو، تراموا و اتوبوس، این ابزار نیمه عمومی حمل و نقل شهری، گزینه‌یی لوکس و صرفا برای شرایط ضروری به حساب می‌آید. امروزه در شهرهای توسعه یافته با توجه به لزوم دسترسی به موقع شهروندان به ناوگان تاکسیرانی، برنامه‌ریزی‌ها بر اساس نظارت هوشمند و برخط بر این ناوگان صورت می‌گیرد تا ضمن استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود، از میزان مصرف سوخت خودروها کاسته شود. یکی از این روش‌ها، استفاده از سیستم حمل و نقل اشتراکی است. در بسیاری از مواقع میزان تقاضا برای استفاده از سرویس تاکسی‌ها بیشتر از تعداد تاکسی‌های موجود است و در عین حال افزایش تعداد تاکسی‌ها می‌تواند به ترافیک بیشتر و افزایش مصرف سوخت بینجامد. در چنین مواقعی استفاده از سرویس‌های اشتراک تاکسی که بر اساس ارتباط بین راننده، مسافر و مرکز هوشمند مدیریت شکل می‌گیرد، می‌تواند کمک شایانی به کاهش تردد اتومبیل‌های تک سرنشین و نیز کاهش ترافیک و هزینه‌های مسافرین کند. در این سیستم نوع تقاضای مسافران به لحاظ زمانی و مکانی از طریق ابزارهای هوشمند مانند تلفن همراه ارسال و با یک زمانبندی و برنامه‌ریزی بهینه، تاکسی‌ها برای استفاده چندین نفر به صورت اشتراکی در دسترس قرار می‌گیرد. یکی دیگر از روش‌های نوین در این زمینه به وجود آمدن تاکسی‌های مبتنی بر نرم‌افزار است که سابقه‌یک دهه‌یی داشته و روز به روز بر گستره و تنوع خدمات آنها افزوده می‌شود. استفاده از تاکسی – هواپیماها یا Air Taxi نیز روشی است که در بعضی از کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. به عنوان مثال بر اساس بررسی‌های صورت گرفته در امریکا در مسیر‌هایی که گاهی خدمات مورد نظر در آنها توسط شرکت‌های هواپیمایی ارائه نمی‌شود، تقاضا برای استفاده از تاکسی‌های هوایی با وجود هزینه‌های بالای آن در حال افزایش است. تاکسی‌های هوایی معمولا هواپیماهایی با دو موتور جت هستند که قادر به جابه‌جایی 3 تا 8 نفر مسافر در مسیر‌های کمتر از 500 مایل هستند و به لحاظ سرعت جابه‌جایی مسافران به نسبت هواپیماهای عمومی از سرعت بالاتری برخوردارند.
حال به بررسی این مقوله در کشورمان می‌پردازیم. بر اساس آنچه در تاریخ آمده است، اشرف الملوک دختر مظفرالدین شاه با وارد کردن نخستین تاکسی‌ها به شهر تهران، نخستین شاکله تاکسیرانی را در کشور راه‌اندازی کرد. در خرداد ماه سال 1359 بر اساس یک لایحه قانونی و نیز در سال 1372 با مصوبه مجلس شورای اسلامی امور تاکسیرانی در شهرهای کشور، زیر نظر شهرداری‌ها قرار گرفت و بر اساس آیین‌نامه اجرایی قانون مذکور، امور تاکسیرانی در شهرهای بالای 200هزار نفر به سازمان تاکسیرانی محول شد. امروزه در کشورمان تاکسی‌هایی با کارکرد‌های مختلف وجود دارند که تاکسی‌های عمومی، تاکسی‌های خصوصی، تاکسی بی‌سیم، تاکسی زنان، تاکسی گردشگری، تاکسی ویژه، تاکسی مبتنی بر شبکه و تاکسی اشتراکی از این دسته هستند. بر اساس اعلام شرکت مطالعات جامع حمل و نقل ترافیک، در کلان‌شهر تهران حدود 20 درصد از جابه‌جایی‌ها با تاکسی انجام می‌شود که اختلاف زیاد این آمار با متوسط جهانی استفاده از تاکسی، به دلیل ناکافی بودن سیستم حمل و نقل عمومی در دسترس شهروندان است. بر اساس طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران در افق سال 1404 برای مجموعه تاکسیرانی کشور اهدافی مانند: استاندارد‌سازی عملکرد تاکسی‌ها، ایجاد سیستم هماهنگ تاکسیرانی، حذف مسافربری شخصی، افزایش قابلیت اعتماد به تاکسیرانی و سازگاری هر چه بیشتر تاکسیرانی با محیط زیست در نظر گرفته شده است. بر این اساس تاکسی‌های خطی، تاکسی‌های مطابق با استاندارد‌های جهانی و تاکسی‌های ویژه موارد قابل قبول در این شیوه حمل و نقل غیر عمومی به حساب خواهد آمد که مقرر است 20درصد از جابه‌جایی‌های درون شهری را بر عهده داشته باشند.