Pułìtega

Sta voxe o sesion de pułìtega no ła reporta mia fonti o rifarimenti Te połi mejorar sta voxe xontando çitasion da fonti atendibiłi, segondo łe linee guida so l'uxo de łe fonti.

Ła paroła pułitega ła vien doparada par riferirse al l'atività e a łe modałità de goerno o par parlar del laoro de opoxision.

Połe rifarirse a stati, confederasion e organixasion intergoernative, o anca a prexense locałi e del teritorio come łe rejon e i comuni: In sti ultimi caxi, l'asion de goerno se parlaria de aministrasion locałe.

Ghe xe diverse forme de goerno che talvolta na ideołoxia pulitega preferise al posto de n'altra.

Da el greco antico politikḗ ("che atien a ła polis", la sità-stato), co sotointexo téchnē ("arte" o "tecnica"); in estexo: "arte che atien a ła sità-stato", algune 'olte in ridusion se ghe dixe "tecnica de goerno (de ła società)".

Da ła stesa raixa (πόλις, pόlis, "città-stato") vien anca el sostantivo polī́tēs (πολίτης, "sitadin") e l'agetivo polītikós (πολιτικός, "pułitego").

Secondo n'antica definision scołastega, xe l'arte de goernar łe società. El steso Aristotele inte ła "Pułìtega", el ga riconosuo par primo łe tre forme de goerno co łe so dejenerasion:

• Politeia - scuaxi conpagna de ła Democrasia inte el nostro lenguajo de deso, che xe el pòpoło che goerna.
• Aristocrasia (Oligarchia): dal greco Aristoi (i mejo) se intende el goerno dei pì boni, in contrario de la so corusion Oligarchia (derivà da "Oligoi" che significa "Pochi"), che nsoma, saria el goerno de alguni, no xe necesario che sia dei mejo. Ła paroła aristocrasia l'è pasada par ciamarghe el ceto dei nobiłi al posto de ła forma de goerno. Oclocrasia, xe sta definia come "El goerno de ła fecia de ła xente".
• Monarchia (Tiranide): deriva da "Mo" (Solo) che se riferise al goerno de un omo soło. Ła paroła Tiranno, indicava queło che se toeva in maniera iłegal el podere. Inte Gresia antica no gavea el significà spresante de deso, ma indicava soło l'"iłegałità" del podere.

Da vardare che inte el mondo Ellenico, jera riconosua anca ła Diarchia, che l'è el goerno de do omani, come che se faxea a Sparta.

Inte el 1500 ła paroła pułitega ła xe njiesta rivedua anca da Machiavelli che co el so tratà El prinsipe, ła ga anałixada e el ga identifigà na nova formułasion, separando da on etica siviłe, on etica statuałe, in quanto pì alta e difarente, un etica del goerno de on entità teritorial e de na comunità omana, che l'è el superior atore distinto da łe exijense de ogni singoło omo o grupo de omani de ła comunità eła.

Eło inventa cusì el termine "Raxon de stato", che paró ła mantegnarà sempre ben separada dal termine pułitega, che ła so acesion par Machiavelli a restarà inte el totałe poxitiva, (ła fraxe "el fin xustifega i mexi" l'è stada atribuia falsamente a Macchiavelli). Machiavelli intendea dare a ła pułitega on autonomia che el Clero de l'epoca no jera disposto a darghe. El vegnarà censurà dai so contenporanei e criticà in tuta Eoropa par łe so dichiarasion.

Stesa sorte ła ghe tocarà on secoło dopo a Thomas Hobbes anca se el ghea riconosuo ła mejor forma de goerno inte el Sovran asołuto el considerava ła so funsion che derivava no da ła vołontà divina (come che stabiłiva ła tradision) ma da on pato orixinario tra omani libari. Al contrario de Hobbes, John Locke no soło no'l vedea inte l'atribusion al sovran de tuti i poderi ła sołusion a i scontri del popoło ma ansi el ga scrito l'idea che el sovran el gavea da rispetar i diriti fondamentałi come ła propietà privada. Fondamentałe xe inte ła storia del pensiero pułitego l'opara de Montesquieu "L'ésprit des lois" (El spirito de łe lexi) dove viene formulata la distinzione dei poteri come prinsipio base par evitare la tiranide. Anca Montesquieu el tira lustro su i vari tipi de goerno, par finir dixendo che ła monarchia costitusionałe resta ła forma mejo, parché ła clase nobiłe in xenerałe xe manco corutibiłe, visto che ła xe vincołada al prinsipio del onore.

Inte el XIX secoło Karl Marx el ga ideà ła critega sientifega al sistema capitałista borghexe e ła fiłoxofia, in contrapoxision a l'ideałixmo e al spirituałixmo, del materiałixmo storico, e dopo diałetico: ła storia dei sistemi sociałi e istitusionałi xe determinada da na strutura che ła riva, da la so "sostansa", dai raporti economisi che ghe xe. L'economia ła raprexenta ła baxe fondamentałe e esensiałe de ła società, che ła njien a esare modełada e influensada dai raporti economisi (ła struturasion), che proprio parché al nasare de l'organixasion sociałe, core in maniera semplise a determinarghe i vari ordinj sociałi, culturałi e ideołoxisi del sistema capitałista borghexe (sovrastruturà) o "formà". Marx el ga sotołinea che el raporto non xe da considerarse in maniera semplise deterministega.

Inte el XX secoło, l'arte de ła pułitega ła xe diventada anca on laboratorio pràtego de łe teorie pułiteghe. I se ga xviłupà, in fati, na caterba de sistemi difarenti de xestire ła roba publega. In fianco a łe monarchie che ghe jera al scumisiarse del secoło, cresea łe prime democrasie borghexi, e contenporaneamente i primi esperimenti de aplicasion pràtega del sociałismo, ła maxor parte njui fora inte i sistemi opresivi. Inte ła prima metà del secoło a ste forme łe njiea in parte i totałitarismi e autoritarismi de drita, derivanti da ła crixi de łe fraxiłi democrasie.

(VEC)
«In democrasia nisun fato de vita d'asa stare ła pułitega»

— Mahatma Gandhi, Pułitega

Inte i ultimi ani ła pułitega xe ndà via via trasformandose, toendo drento come sojeto ła cusì dixua società siviłe, fata de moimenti de opinion che i serca de cavarla al'astrasion drento cui xe sta sempre confinada: ła pułitega ła se fa globałe e inte ła cosiensa de tanti se dełinea come stato in costante devegnere de łe rełasion sociałi e economighe.

Uno dei strumenti de intervento de ła società siviłe inte l'asion pułitega istitusional i xe stai vedui senpre pì de frecuente i referendum de inisiativa popołare, sia in jiro nasionałe, sia sempre pì de frecuente in jiro rejonal o locałe.

• Antipułitega
• Partio pułitego
• Ben comun
• Diplomasia
• Fiłoxofia pułitega
• Xeopułitega
• Disionario pułitego e sociałe
• Partecipasion pułitega
• Raprexentansa pułitega
• Sienza pułitega
• Pułitega de ła post-verità
• Intarese publego
• Costitusion Itałiana