Fizega

La fixega^[1] (termine che el deriva dal latino physica, "naura" che a so olta deriva dal greco (τὰ) φυσικά

((tà) physiká), "(łe) robe nadurałi", nasuo da φύσις
(phýsis), ambedò derivai da l'orixane comune indoeoropea) ła xe ła siensa de ła naùra inte el senso pì grando.

La ga el fin de studiar i fenomani nadurałi, o sia tuti chełi avegnimenti che i połe esare descrivui, o sia cuantificai o mixurai, co łe grandese fixeghe justa, al fin de catar prinçipi e leji che łe regoła łe interasion intrà łe grandese e łe so variasion, doparando astrasion matemateghe. A sto fin, ghe se połe rivare soło co l'aplicasion dura del metodo sientifego, chel ga el fin ultimo de darne on schema senplifegà, o modełi del fenomano descrivuo.^[2].

L'union de prinçipi e de leji fixeghe de na determinada clase de fenomani oservai, łe definise na teoria fixega dedutiva, coerente e costruia de sołito a partir dal rajonamento idutivo sperimentałe.

La storia de ła fixega ła inbrasa de seguro on longo arco tenporałe, ma no ghe xe nisun acordo so cuando che ła xe nata. Alguni studioxi i ga pensà che el so inìsio documentà l'è sta inte ła Civiltà de ła vale de l'Indo. Altri storeghi de la siensa, i vede inte el fiłoxofo Talete tra i primi a no vołere le spiegasion no-naduralisteghe e no rasionałi de la nadura (par exenpio miti e coxmogonie a sfondo rełijoxo) e de conseguensa el primo a vedare el canpo de łe siense de ła naura. El xe sta anca el primo a farse de łe domande che oncora deso i fixeghi i serca de catar na risposta o sia so cuałe sostansa fondamentałe o el prinçipio materiałe a ła baxe de l'universo. Empedocle el ga descuerto i conçeti de łe forse trative e repulsive che łe regoła i mutamenti e łe interasion intrà ełementi materiałi sostansiałi del coxmo. I filosofi Leucippo e Democrito i ghea dato inportansa al conçeto de atomismo che el saria sta riciapà da ła fixega moderna. Parmenide, uncò considarà on filoxofo, el ghea scrivesto el poema So ła naura (Περὶ φύσεως, Perì phýseōs) che el se proponea de ofrire on cuadro rasionałe de cosa chel sia in realtà el mondo fixego e cuałe che ła sia ła so struturasion esensiałe.. El filosofo de la siensa Popper el ga catà robe in comun intrà el pensiero de st'ultimo e ła teorixasion de on universo pien, xeometego e continuo da parte de Einstein,^{[Fonte nesesària]}

tanto che Popper el ghea ribatexà Einstein "Parmenide".[3]

Tuta via ła fixega cusì ciamada ła nase co ła rivołusion sientifega inte el XVII secolo par oparà de Niccolò Copernico, Keplero, Tycho Brahe, Galileo Galilei e el so metodo scientifego,

Leibniz e Newton che i ga dato contributi a ła mecanega çeleste e ai prinçipi de ła mecanega clasega dando anca i strumenti matemateghi justi par rivar al fin, come i fondamenti del calcolo infiniteximale.

La fixega ła raprexenta ła prima disipina sientifega inte ła storia de ła siensa, andove inte el XVIII secolo nasarà ła chìmega, inte el XIX secolo la biołoxia e le siense de ła Tera e vanti.. N'el XVIII e XIX secolo i nase e i se xviłupa teorie come la termodinamega e l'ełitromagnetismo. Senpre a liveło storego, se vołe dividare ła fixega in fixega clasega che ła ciapa anca ła mecanega clasega, la termodinamega e l'ełitromagnetismo fin a la fin del XIX secolo e la fixega moderna dal scumisio del XX secolo partendo da ła teoria de ła rełatività, la mecanega cuantistega e tute chełe altre teorie fixeghe de ła segonda metà del novexento.

Par savèrghene de pì, vardarse anca ła voze Metrołoxia.

La mixura l'è chel proçeso che permete de conosare na cuantità de on determinato ojeto (longhesa o masa) dal ponto de vista de cuantità, co on unità de mixura, o sia na grandesa standar che, ciapada N volte, ła ghe daga on vałore ùnzoło^[4] a ła cuantità da mixurare. La branca de ła fixega che ła se ocupa de ła mixurasion de łe grandese fixeghe, ła xe ciamada metroloxia. El fin de ła metrołoxia, el xe cheło de definire algune grandese fixeghe (o sia na grandesa che ła połe esare definia da on nùmaro e on riferimento), dite fondamentałi, che da ste cuà połe vegner ricavae tute chełe altre, dite derivae (da na grandesa fixega fondamentałe se połe ricavare na grandesa fixega derivada, o sia che par otegnere na derivada se ga da dividare o moltiplicare na grandesa fixega fondamentałe). On altro fin de ła metrołoxia l'è cheło de definir coreti modi de mixura e cusì da vere on vałore stàndar a che ghe se połe far riferimento co se vołe.

El sistema de unità de mixura che i fixeghi vołe, l'è cheło del Sistema Internasionałe (SI): el se ga baxà so sete grandese fondamentałi che da ste cua deriva tute chełe altre:^[5]

• il metro (m), par łe mixure de longhesa;
• il segondo (s), par i intervałi de tenpo;
• il chiłogramo (kg), par łe mixure de ła masa;
• l'ampere (A), par łe intensità de corente;
• il kelvin (K), par łe mixure de tenperadura;
• la mołe (mol), par la cuantità de sostansa;
• la candeła (cd), par l'intensità luminoxa.

• Paradoso del gato de Schrödinger
• Mecanica cuantistega

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so fìzega
• Scholia el detien schemi gràfeghi so Fizega