Eoropa osidentałe

Uncó el tèrmeno Eoropa osidentałe el ga manco a che védar co ła zeografia e pì co l'economia. El conceto el ze anca comunemente asocià co ła democrasia libarałe, el capitałismo e anca co l'Union eoropea. La major parte dei paezi de ła rejon i spartise ła cultura osidentałe e racuanti i ga lighi pułìteghi e econòmeghi col Nord e el Sud Amèrica e co l'Oseània. Par de pì, ła Scandinàvia, inte el Nord Eoropa, ła vien comunemente asociada a ła socialdemocrasia e ła resta neutrałe inte el ndar de łe dèspute internasionałi.

Inte l'alternativa, Eoropa osidentałe ła ze anca na subrejon zeogràfega de l'Eoropa che ła ze oncora pì strenzente de cuanto dito sora e, cofà definio da łe Nasion Unie, ła detien drento i seventi Stati

 

Durante el finiri de ła seconda guera mondiałe, el futuro de l'intiera Eoropa el zera stato decidesto dagli Liai inte el ndar de ła Confarensa de Jalta, col Primo Ministro del Regno Unio Winston Churchill, el Presidente dei USA Franklin Delano Roosevelt, e el ditator de l'Union Soviètega Josif Stalin. L'Eoropa post-bèłega ła s gavaria da spartir in do sfere prinsipałi: el bloco osidentałe, prinsipalmente soto l'influensa dei Stati Unii, e el bloco orientałe (comunista-soviètego), domenà da l'URSS. Col scumìsio de ła Guera Freda, l'Eoropa ła ze stada dividesta da ła Cortina de fero, na lìnea che ła corea da Trieste finmente al Mar del Nord e che ła separava łe do àree de influensa. Racuanti paezi i zera ufisalmente neutrałi (Movimento dei No-Lineai), ma sti cuà i zera clasifegai dipendendo drio dei sistemi pułìteghi e econòmeghi.

L'Eoropa Orientałe ła zera conponesta da tuti i paezi ocupai dal ezèrsito de l'Union Soviètega da ła libarasion da l'ocupasion todesca o dai rezimi fascisti. A sti cuò ła ghe ze sta unia ła Repùblega Democràtega Todesca (RDT), che ła raprezentava łe zone de ocupasion soviètega de ła Zermània. Par órdene de Stałln, in tuti sti paezi i zera stai istituii rezimi comunisti che, siben che formalmente indipendenti, i zera inte ła realtà limitai forte inte l'autonomia. ła Jugoslàvia e l'Albania, paezi comunisti che i zera indipendenti da l'URSS, i fea parte par convension anca al bloco orientałe.

• La major parte de sti paezi ła zera unita dal Pato de Varsàvia (miłitare) e dal so zemeło econòmego COMECON, i cuali rołi predominanti i ghe spetava a l'Union Soviètega (che inte l'època ła ghea drento anca l'Estònia, Letònia, Lituània e Ucràina). Chełi altri paezi domenai da l'URSS i zera ła RDT, ła Polònia, ła Cecoslovàchia, l'Ungaria, ła Bulgaria e ła Romania.
• La Repùblega Sociałista Federałe de Jugoslàvia (nasesta dopo de ła seconda guera mondiałe e smenbrada inte el 1991) no ła fea parte del Pato de Varsavia. anca se ła ghea un rezime comunista, ła zera indipendente da l'URSS, anca se, par łe condision pułìteghe, ła ze considerada cofà parte del bloco comunista.
• L'Albania ła zera indipendente da l'Union Soviètega e ła ghea prefario liarse co ła Cina; no-ostante tuto, ła gaveva un rezime comunista e par-tanto ła zera considarada parte del bloco comunista.

L'Eoropa osidentałe ła zera conponesta dai paezi libarai dagli Liai ocidentałi (USA, Cànada, Regno Unio etc.) da l'ocupasion todesca, dai paezi libaradori co in pì l'Itàlia (na ex-Potensa de l'Ase che ła se zera rendesta e ła zera stada ocupada dai Lieai) e ła Repùblega Federałe Todesca, formada da łe tre zone de ocupasion ingleze, franseze e statunitense.

Chełi altri Paezi che i se ghea unio a ła NATO, a l'UE o a l'EFTA i zera divegnesti de sevente parte de l'Eoropa osidentałe.

Cuazi tuti i paezi de l'Eoropa osidentałe i ghea asistensa econòmega dai Stati Unii, drio el Pian Marshall.

• el Regno Unio e ła Fransa, vinsidori de ła seconda guera mondiałe
• i Paezi Basi, el Belzo e el Lusenburgo, Paezi che i zera stai ocupai da ła Zermània nazista e dopo libarai
• ła Zermània federałe, formada da łe tre zone de ocupasion ingleze, franseze e americana
• l'Itàlia, na ex-Potensa de l'Ase che ła se zera rendesta ai Lieai
• ła Repùblega d'Irlanda, che ła se zera rendesta indipendente inte i ani vinti dal Regno Unio. Neutrałe inte ła guera e no ła ze sta mai invadesta. Mai unia a ła NATO, ma ła ghea aderio a l'UE inte el 1973. Considerada parte de l'Eoropa osidentałe.
• i paezi che i zera sotoponesti a ditature (Portogało, Spagna e Gresa) i zera divegnesti democrasie parlamentari inte ła metà dei ani setanta. I primi do i ze situai inte ła rejon zeogràfega de l'Eoropa sud-osidentałe, mentre l'ultemo el se cata verso sud-est. Tuti sti cuà i se ga uniio a ła NATO e a l'UE.
• i Paezi del Nord i zera un cazo de anomalia. La Danemarca e ła Norveja łe zera stae concuistae da ła Zermània nazista. La Svèsia ła zera stada neutrałe, e mentre ła Finlàndia ła zera stada liada de łe Potense de l'Ase contro l'Union Soviètega, ła zera stada sconfizesta ma mai concuistada e ocupada. El tratà de paze intrà Finlàndia e URSS el ghea decidesto ła cesion de racuanti teritori a l'URSS, ła no partesipasion finlandeza a ła NATO e inponeste rełasion de amicìsia intrà i do stati. No-ostante tuto, tuti sti Paezi del Nord i ze considerai cofà parte de l'Eoropa osidentałe.
• l'Austria e ła Svisera łe ze anca ste cuà un cazo a parte. L'Austria ła zera stada anetesta da ła Zermània nazista co l'Anschlus prima de ła guera, mentre ła Svisera ła zera senpre stada neutrałe; dopo ła seconda guera mondiałe tute e do łe zera restae neutrałi. In sevensa, l'Austria ła se ga unio a l'EFTA e a l'UE ma no a ła NATO.
• I stai insułari de l'Islanda, Malta e Cipro i ze zeneralmente considerai de l'Eoropa ocidentałe, ma ła major parte de łe volte i vien ignorai.
• i microstai eoropei de ła sità del Vàtegan, San Marin, Prinsipà de Monaco, Andora e Liechtenstein i ze considerai inte l'Eoropa osidentałe; racuanti de sti stati i ga speciałi acordi e tratai co l'Union eoropea.
• el status legałe de racuanti Teritori dipendenti d'oltremar inte l'Eoropa (Zibiltera, łe Ìzołe del Canałe,łe Ìzołe Fær Øer,l'Ìzoła de Man) łe ze tratae difarentemente, cazo par cazo. No-ostante ste diferense, i vien includesti inte l'Eoropa osidentałe.

• La Turchia ła ze sta acetada cofà menbro de ła NATO parché apartegnente al bloco osidentałe, ma no ła ze divegnesta parte de l'Union eoropea (anca se el ze uno dei paezi candidai a l'entrada). La Turchia el ze el tìpego ezénpio de stato intercontinentałe, situà intrà l'Eoropa Meridionałe e l'Àzia osidentałe.

•   Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Eoropa osidentałe
•   Scholia el detien schemi gràfeghi so Eoropa osidentałe