Canałe artifisałe

Un canal artifisałe el xe un àlveo a sieło verto, almanco in parte òpera del'omo, inte el qual ghe xe aqua in xenere doperada par bagnar ła tera o come via de navegasion.

L'omo el ga doperà el canal xà da paréci sècołi, al'inisio soratuto col scopo de modifegar i corsi de aqua par trasportar aqua a łe colture e bagnàndołe, o anca par incanałar l'aqua inte i mołini.

Col ténpo i ga scomensà a far canałi anca inte i trasporti e l'omo el ga łavorà fiumi par rènderli boni a èser navegai, el ghe ga slargà łe sponde fin a permeter passagi de nave, par xónxer anca a crear squaxi dal gnénte grandi canałi par cołigar tra łóri dei osèani. Inte i ténpi romani se recorda par exenpio i canałi militari come ła fossa Drusi o ła fossa Corbulonis.

El studio par crear megio i canałi el xe cresùo inte el corso dei sècołi e paréci geni i se ga inpegnai par megiorarli, un exenpio su tuti el xe queo de Leonardo da Vinci al qual senbra che ghe partien paréce idee revardo i canałi datorno Miłan (i famóxi Navigli); conpletamente artifexałi sti qua i ga cołigà ła sità co i fiumi Tisin e Ada. Traverso sti qua, daspò, se podeva rivar par nave fin al Lago Magior verso nord e, doperando el Po, fin al Mar Adriàtico verso est. Su sti corsi de aqua qua, bastansa pìcołi e poco profóndi el trasporto de robe el gera fato co barche col fondo squaxi piato, łe chiatte, su łe qual i vegniva cargai in granda quantità i materiałi da edifisi necesari a ła crésita urbanìstega de ła sità.

Intrà i exenpi de grosi canałi che i ga canbià in granda parte l'economia de intreghi continénti ghe xe par seguro el Canal de Suez e'l Canal de Panama. Co i ga verto ste grande òpere i ténpi de trasporto intercontinentałi i se ga redoti par vero e i ga segnà na crésita esponensial del tràfego infrà Osidente e Estremo Oriente.

N'altro tipo de canal davèro particołar el xe queło che el se cata inte łe sità. Venesia, naturalmente, ła xe l'exenpio chel salta sùbito al'ocio: anca se ghe xe altre sità che łe ga paréci chiłòmetri de vie navigàbiłi, ła ła xe l'ùnego exenpio al mondo de sità inte ła qual ła maniera de móverse par àcua (canałi, rii), xontada a łe vie dei pii come całi e canpi, ła xe cusì inportante. Altre sità come Amsterdam, Leiden, Haarlem, Birmingham, San Pieroburgo, Hamburg łe dispon dei canałi e łe xe stae tirade su in fusion de sti qua.