Sheʼr tuzilishi

Sheʼr tuzilishi — sheʼriy nutqning davomiyligi, ritmi va musiqiyligini uyushtiradigan usul; adabiy-badiiy vosita. Nazm vositasidagi nutq, yaʼni sheʼriy nutq nasriy nutqdan Sheʼr tuzilishi qonuniyatlariga koʻra va shu qonun qoidalarga qatʼiy amal qilinishi bilan farqlanadi. Sheʼr tuzilishi aslida oʻziga xos murakkab tizimni tashkil etadi. Chunki sheʼrning yaratilishida juda koʻ'plab gʻoyaviy va badiiy unsurlar ishtirok etadi. Jumladan, mavzu, gʻoya, band, naqarot, ritm vazn, qofiya, intonatsiya, pauza, urgʻu, poetik timsollar, fonetik usullar, badiiy sanʼatlar, syujet, timsol, kompozitsiya, konflikt va boshqalar unsurlarning aniq, yagona bir tizimga birikuvidan sheʼr paydo boʻladi.

Sheʼr tuzilishidagi mazkur jihatlarni shartli ravishda 2 guruhga ajratish mumkin: mazmunga oid unsurlar va shaklga oid unsurlar. Sheʼr toʻqimasida bu unsurlar bir-biriga chambarchas bogʻliq va ularni sira bir-biridan ajratib boʻlmaydi. Sheʼrda bir unsur ikkinchisiga, ayni damda, ikkinchisi birinchisiga oʻtib turishi, baʼzi hollarda esa bir unsur ham mazmun, ham shakl vazifasini oʻtashi mumkin (mas, timsol). Sheʼrda mazmun va shakl bir butun holda voqeʼ boʻladi. Sheʼrda mazmun va shakl mutanosibligi haqida Alisher Navoiy shunday yozgan:Nazmda ham asl anga maʼni durur, Boʻlsun aning surati har ne durur. Nazmki maʼni anga margʻub emas, Ahli maoni qoshida xoʻb emas. Nazmki ham surat erur xush anga, Zimnida maʼni dagʻi dilkash anga.

(„Hayrat ulabror“) Sheʼr tuzilishida, asosan, 5 shakliy unsur ishtirok etadi, bular: vazn, qofiya, band, takrir va tajnis Bu jihatlar nasrda ham uchrashi mumkin. Biroq ular nasrda muntazam ravishda mavjud emas Vazn — sheʼr oʻlchovi yoki meʼyorini bildiradi. U sheʼriy nutqni nasriy nutqdan ajratib turuvchi asosiy unsurlardandir. Vazn baʼzan sajʼda va aruzning bahri taʼvil shaklida ham uchrashi mumkin. Qofiya esa ohangdosh soʻzlarni sheʼr misra (bayt, band)larida tizimli boʻlib kelishidir. U yeajʼ va boshqalar shakldagi asarlarda ham qoʻllanadi. Band — sheʼrning alohida qofiyalanish tartibiga ega ritmik boʻlagi. U qofiya va intonatsiya bilan birikkan misralarning muayyan tartib asosida takrorlanishidir. Vazn va bandni tildan ajralgan holda, turli jadvallar va belgilar bilan ham koʻrsatish mumkin. Ammo qofiya, takrir (soʻz takrori) va tajnis (jinsdosh soʻzlar) til materialidagina koʻrinadi.

Sheʼr tuzilishi taraqqiyotida uning milliy va baynalmilal tomonlari koʻzga tashlanadi. Milliy tomoni milliy til tabiatiga suyanganligida koʻrinadi (mas, qofiya milliy til bilan bogʻliq milliy unsur boʻlib, uning ifodalanishida yaqqol namoyon boʻladi). Tarixan xalqlarning oʻzaro bir-birlariga yaqinlashishlari natijasida turli xalqlarning Sheʼr tuzilishi ham oʻzaro yaqinlashadi. Mas, oʻzaro yaqin milliy til guruhlarida Sheʼr tuzilishi bir-biridan keskin farq qilmaydi (mas, turkiy xalqlar). Sheʼr tuzilishining baynalmilal tomoni esa takomillashuv yoʻli bilan taraqqiy etib, shakl oʻzgarishi tarzida sekin-asta oʻzgarib borgan. Sheʼr tuzilishi unsurlari turli millatlar uchun mushtarak boʻlishi ham mumkin (mas, barmoq va aruz aksar turkiy xalqlarda ishlatib kelinadi; band ham koʻplab xalqlar Sheʼr tuzilishi uchun baynalmilal hodisa; sonet yoki gʻazal jahonning koʻpgina xalqlari sheʼriyatida qoʻllangan va qoʻllanmoqda).

Sheʼr tuzilishi tarixiy taraqqiyot, davr uslubi va madaniyadabiy anʼanalar bilan uzviy aloqada yashaydi. Bir Sheʼr tuzilishida turli sheʼr tizimlarining imkoniyatlari mavjud boʻlishi va ular tarixiy taraqqiyot natijasida birinketin roʻyobga chiqishi mumkin.

Har qanday Sheʼr tuzilishidagi vazn asosida boʻgʻin turadi. Biroq sheʼr tizimlarining xarakteri boʻgʻinning qaysi xususiyatiga tayanishiga bogʻliq. Sillabik tizim, shu jumladan, oʻzbek barmoq tizimi boʻgʻinlarning soniga, tonik tizim urgʻusiga, sillabiktonik tizim esa boʻgʻinning urgʻuli va urgʻusizligiga tayanadi, aruz esa boʻgʻinning choʻziqqisqaligiga qaraydi.

Oʻzbek Sheʼr tuzilishi tarixida quyidagi holatlar nazarda tutilishi sheʼrshunoslar tomonidan taʼkidlanadi: 1) turkiy xalqlar, xususan, oʻzbek Sheʼr tuzilishining „folklor tipi“ davri. Bunda sintaktik parallelizmga tayanilgan. Misralar dastlab boʻgʻin soni jihatidan teng boʻlmagan, ularni sheʼriy alliteratsiya, tovush usullari va soʻz takrori uyushtirgan, qofiyalar bilan soʻz takrorlari aralash holda misra ichida joylashgan (qofiyaning misra oxiriga chiqishi keyingi davrlarga xos hodisadir). Buni oʻziga xos barmoq sheʼr tizimi davri, deyish ham mumkin;2) aruz vazniga asoslangan Sheʼr tuzilishi davri. Aruz arab xalq ogʻzaki ijodi negizida 8-asrda shakllangan va islom dinining yoyilishi bilan avval Eronga, keyin Oʻrta Osiyo xalqlari, xususan, oʻzbek adabiyotiga kirib kelgan va 11-asrdan qoʻllana boshlagan. Juda koʻplab durdona asarlar shu Sheʼr tuzilishida yaratilgan;3) erkin vaznga asoslangan Sheʼr tuzilishi oʻzbek adabiyotiga 20-asrning 20-yillarida rus tonik sheʼr tizimi taʼsirida kirib keldi. Biroq bu vazn oʻlchov, qofiya, band jihatidan erkin boʻlsada, alohida tizim emas, balki barmoq vaznining sodda, qoʻshma, aralash, murakkab kabi vazn turlaridan biridir; 4) boʻgʻinurgʻu, miqdorurgʻu va qorishiq sheʼr tizimlari. Bular nisbatan keyinroq paydo boʻlgan tizimlardir.

Biroq yuqorida sanalganlardan faqat 2 tasi — barmoq va aruz tizimlari oʻzbek Sheʼr tuzilishining asosini tashkil etadi. Negaki, oʻzbek sheʼriyati, asosan, barmoq va aruzda yaratilgan. Qolgan sheʼr tizimlari — erkin vazn, boʻgʻinurgʻu, miqdorurgʻu va qorishiq tizimlar u qadar keng tarqalmagan.