Toshkoʻmir sistemasi

Toshkoʻmir sistemasi — Yer tarixi paleozoy erasi boshidan 5-geologik davr; devon davridan keyin, perm davridan oldin oʻtgan. Bu davr bundan 350 mln. yil avval boshlanib, 65—75 mln. yil davom etgan. Rossiya, Xitoy, Yaponiyada Toshkoʻmir sistemasi 3 boʻlimga, Gʻarbiy Yevropada 2 boʻlimga boʻlinadi. Toshkoʻmir sistemasi yotqiziqlari barcha materiklarda tarqalgan. Klassik kesmalari — Gʻarbiy Yevropa (Buyuk Britaniya, Belgiya, Germaniya), Sharqiy Yevropa (Donbass, Moskva sineklizasi) va Shimoliy Amerika (Appalachi, Missisipi daryosi havzasi va boshqalar)da mavjud. Toshkoʻmir sistemasida platforma va geosinklinallarning oʻzaro joylashuvi devon davripagnyayek saqlanib qolgan. Shimoliy yarim shar platformalarida Toshkoʻmir sistemasiga mansub dengiz yotqiziqlari mavjud. Janubiy yarim sharda esa, kontinental yotqiziklar rivojlangan. Geosinklinallarda lava, tuf va tuffitlar, flishlar, chaqiq va choʻkindi jinslar ham keng tarqalgan. Geologik jarayonlar xususiyatlari va paleogeografik sharoitlariga koʻra, Toshkoʻmir sistemasi deyarli butun Yer sharida 2 bosqichga boʻlinadi: 1) dastlabki (quyi) karbon; 2) oʻrta va yuqori karbon. Oʻrta paleozoy geosinklinallarining katta qismida gersin burmalanishi natijasida dastlabki karbondan keyin dengizlar oʻrni qurigan. Shim.Sharqiy Osiyo, Sharqiy Yevropa va Shimoliy Amerika platformalarida yangi paydo boʻlgan kuruqliklar oʻrnini dengizlar egallagan. Toshkoʻmir sistemasida (ayniqsa, 1yarmida) transgressiyalar boʻlib turgan. Dastlabki karbonda Yevropa (Skandinaviya va unga yondosh rnlar)dan tashqari, Osiyoning katta qismi, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerikaning gʻarbiy chekkasi, Afrikaning shim.gʻarbi, Avstraliyaning sharqiy qismi dengizlardan iborat boʻlgan. Dengizlar sayoz boʻlib, ularda koʻpgina mayda orollar joylashgan. Yagona yirik qurukdik Gondvana boʻlgan. Kichikroq qurukliklar Skandinaviyadan tortib Atlantikaning shim. qismi, Grenlandiya va Shimoliy Amerika boʻylab yastanib yotgan. Sibirning Lena bilan Yenisey daryolari, Mongoliya bilan Laptevlar dengizi oraligʻidagi markaziy qismi ham quruqdikdan iborat boʻlgan. Oʻrta karbonga kelib, deyarli butun Gʻarbiy Yevropa, Gʻarbiy Sibir tekisligi, Qozogʻiston, Oʻrta Sibir va boshqa rayonlarda dengizlar chekinib, qurukliklar paydo boʻlgan. Toshkoʻmir sistemasining 2yarmida gersin orogenezi zonalari (Tyanshan, Qozogʻiston, Ural, Yevropaning shim. qismi, Sharqiy Osiyo, Shimoliy Amerika)da togʻ tizmalari koʻtarilgan. Materiklar iklimi turlituman boʻlib, asrdanasrga oʻzgarib borgan. Tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarning sernam iqyaimi hamma materiklarda oʻrmon va botqoqlik oʻsimliklarining keng tarqalishiga imkoniyat tugʻdirgan. Oʻsimlik qoldiqlari toʻplanishi natijasida, ayniqsa, torfzorlarda koʻpdankoʻp koʻmir havzalari va koʻmir konlari hosil boʻlgan. Yevramerika yoki Vestfaliya (moʻʼtadil) fitogeografik oblastlar farklanadi. Yevramerika oblasti wkjiv.mi Toshkoʻmir sistemasi oxiriga kelib ancha quruqlashgan, ayrim joylarda subarid iklim paydo boʻlgan. Qolgan oblastlarda sernam iqlim Toshkoʻmir sistemasi oxirigacha emas, perm davrida ham davom etgan, ayrim hududlar iqlimigina quruq boʻlgan. Turli mintaqalar oʻrtasidagi keskin iqlim farqlari oʻrtayuqori karbon davrida vujudga kelgan. Oʻrta karbondan boshlab Balxash koʻli — Yenisey daryosi quyilish joyidan sharqiy qismining iklimi gʻarbiy qismiga nisbatan moʻʼtadil boʻlgan. Ural, Tyanshan, Qozogʻiston, Mongoliya — Oxota va boshqa, Gʻarbiy Yevropa, Osiyo, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya sharqi geosinklinallarida magmatik jarayonlar namoyon boʻla boshladi.

Organik dunyosi. Bu davr boshida mayda bargli plaunsimon oʻsimliklar, ochiq urugʻli paporotniksimonlar (pteridospermalar), sodda boʻgʻimpoyalilar va paporotniksimonlar (asosan, paporotniklar) koʻp oʻsgan. Quyi karbon davridayoq oddiy plaunsimonlar oʻrnini yirik daraxtsimon oʻsimliklar egallagan va ular oʻrta karbonda keng tarqalgan. Tropiklarda (Yevramerika oblastida) oʻrta karbonda baland boʻyli plaunsimonlar, pteridosperma va boshqa paporotniklar, kalamitlar va ponabarglilardan iborat oʻrmonlar hukmron boʻlgan. Shimolroq (Angara oblasti)da quyi karbonda plaunsimonlar, oʻrtayuqori karbonda esa kordaitlar va paporotniksimonlar koʻp oʻsgan. Gondvana oblastida bu davrda, chamasi, glossopteris flora (ayniqsa, perm davriga xos) rivojlangan. Moʻʼtadil iqlimli fitogeografik oblastlarda oʻrta Toshkoʻmir sistemasidan erta permgacha flora ancha taraqqiy etgan. Aksincha, tropiklarda yuqori karbonda iklim quruqlashishi taʼsirida botqokli pastliklardagi oʻsimliklar tubdan oʻzgargan. Baland joylarda ignabargli oʻsimliklar keng tarqalgan. Dengizlarda koʻkyashil suvoʻtlar, chuchuk suvlarda koʻmir hosil qiluvchi yashil suvoʻtlar juda koʻp boʻlgan.

Hayvonot dunyosi turlituman. Dengizlarda foraminiferalar keng tarqalgan, ular shu davrda tez oʻzgarib, bir necha oʻnlab urugʻ va minglab turlari paydo boʻlgan. Fuzulinidlarning katta oilasi stratigrafiya uchun ahamiyatli. Mollyuskalar, nautiloideylarning xilmaxil turlari boʻlib, sayoz dengizlarda yelkaoyoklilar keng tarqalgan. Ignatanlilardan, ayniqsa, dengiz nilufarlari taraqqiy etgan, ayrim joylarda dengiz kirpisi qoldigʻi, blastoideylar uchraydi. Umurtqali hayvonlar, ayniqsa, baliklar sezilarli evolyutsion oʻzgarishni boshdan kechirgan. Suyakli baliqlar, akulalar taraqqiy etgan. Quruqlikda amfibiyalar, stegotsefallar qukmron boʻlgan, sudralib yuruvchilar hali oz edi. Hasharotlar (kapalaklar, ninachi, suvaraklar)ning qoldiklari topilgan, ayrimlari juda katta boʻlgan. Fitogeografik oblastlar Angara yoki Tunguska (Sibir, Qozogʻistonning sharqi, Mongoliya) va Yevramerika (Shim. Amerika, Yevropa, Shimoliy Afrika, Anadolu, Kavkaz, Kozogʻistonning oʻrta qismi, Oʻrta Osiyo, Xitoy, Jan.Sharqiy Osiyo) quyi karbondan boshlab ajratilgan. Quyi karbon oxirida Gondvana oblasti (Janubiy Amerika, Janubiy Afrika, Hindiston, Avstraliya, Antarktida), yuqori karbonda Yevramerika oblastidan Xitoy, Jan.Sharqiy Osiyo ajrala boshlagan. Barcha zoogeografik rayonlashtirish sxemalarida shim. tropik boʻlmagan oblast (Shim. Osiyo va Arktikaning bir kismi), jan. tropik boʻlmagan oblast (Avstraliya, Janubiy Amerikaning bir qismi) va ular orasida joylashgan tropik oblast (Tetis) ajratiladi. Donetsk havzasidagi Toshkoʻmir sistemasi kesmasi oʻzining tulikligi, ochiqligi, xilmaxil paleontologik qoldiqlarga boyligi bilan klassik kesma hisoblanadi. Bu yerda quyi karbon yotqiziqlari ohaktoshlar, oʻrta va yuqori karbon yotqizikGʻshri esa qalin (6–12 km) koʻmir qatlamlaridan iborat.

Foydali qazil mal ari. Toshkoʻmir va qoʻngʻir kumir barcha materiklar (quruqliklar)da bir qancha havza va konlarni hosil qiladi. Donetsk (toshkumir), Moskva yoni (qoʻngʻir kumir), Kuznetsk va Tunguska (Toshkoʻmir sistemasi va perm sistemasi koʻmirlari) havzalari; Ukraina, Ural, Shimoliy Kavkaz va boshqa konlar; Markaziy va Janubiy Yevropa [Polsha (Sileziya), Germaniya (Rur), Belgiya, Niderlandiya, Fransiya, Buyuk Britaniya] dagi havzalar va konlar shular jumlasidan. Toshkoʻmir sistemasida VolgaUral oblasti, DnepropetrovskDonetsk botigʻi va boshqa joylarda neft va gaz konlari hosil boʻlgan. Bu davrga mansub temir rudasi, marganets, mis (yirigi — Jezqazgan), qoʻrgʻoshin, pyx; alyuminiy (boksit), oʻtga chidamli va keramik gil konlari ham maʼlum. Oʻzbekiston hududida Toshkoʻmir sistemasi yotqiziqlari keng tarqalgan. Uning kesmalari Qizilqum, Nurota togʻlarida va uning shim. (Pistali, Xonbandi, Egambelitogʻ) togʻ etaklarida, Chumkartogʻ, Qoratepa va Chaqilikalon, Olay togʻlarining quyi qismlarida, Qorachatir hamda Chatqol, Qurama, Piskom, Sandalash, Ugom togʻlarida mavjud.

Toshkoʻmir yotqiziqlari har uchta boʻlimda ham tarqalgan boʻlib, ular orasida karbonatli (dolomit va ohaktoshlar, baʼzan kremniylarning qalamcha va linzalari), terrigenkarbonatli (qumtosh, alevrolit, slanets va ohaktoshlar), terrigenvulkanli tipdagi kesmalar mavjud. Dengiz fatsiyalari davrning barcha boʻlimlarida topilgan.^[1]