[go: up one dir, main page]
Vikipediya

Bayrut

Bayrut (arabcha: بَيْرُوت) — Livan Respublikasining poytaxti. Oʻrta dengizning sharqiy sohilidagi sertepa yarim orolda joylashgan port. Iqlimi subtropik; yozi issiq va quruq. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 14°, avgustniki 28°; oʻrtacha yillik yogʻin 900 mm. Aholisi 1,5 mln kishi (1990, shahar atrofi bilan).

Bayrut
arabcha: بيروت
Poytaxt va munitsipalitet
Flag of Bayrut
Bayroq
Coat of arms of Bayrut
Gerb
Nickname: 
Sharqning Pariji[1]
Motto(s): 
Berytus Nutrix Legum (Lotin)
Beyrut, qonunlar onasi
Bayrut is located in Lebanon
Bayrut
Bayrutning Livandagi joylashuvi
Bayrut is located in Eastern Mediterranean
Bayrut
Bayrut (Eastern Mediterranean)
Bayrut is located in Asia
Bayrut
Bayrut (Asia)
Koordinatalari: 33°53′53″N 35°30′21″E / 33.89806°N 35.50583°E / 33.89806; 35.50583
Davlat  Livan
Gubernatorlik Bayrut
Hukumat
 • Gubernator Marvon Abbud
 • Mer Abdulloh Darvish
Hudud
 • Umumiy 67 km2 (30 sq mi)
Aholisi
 (2017)
 • Umumiy tax.  433 249
Vaqt mintaqasi UTC+2
 • Yoz (DST) EET
Hudud kodi +961 (01)
ISO 3166 kodi LB-BA

Bayrut miloddan avvalgi XVIII asrda Beruta, Berit deb atalgan. Misr qoʻl ostida (miloddan avvalgi XV asrgacha), soʻngra xettlarga (miloddan avvalgi XIV asr), ossuriyaliklarga tobe boʻlgan. 635-yil arab xalifaligi tarkibiga kiritilgan. Bayrutni 1110-yilda salib yurishi qatnashchilari egalladi. XIV-XV asrlarda mamluklar qoʻl ostida boʻldi. 1516-yilda esa turklar tasarrufiga oʻtdi. Livan amiri Faxruddin II (1584-1635) zamonida rasman mustaqil davlatning markazi edi. XVII-XVIII asrlarda Bayrutni Livan amirlari hamda turk voliylari idora qildi. 1860-yil avgustda fransuzlar bosib oldi. 1920-yil 1-sentabrdan fransuzlar mandati ostida „Ulugʻ Livan davlati“, 1926-yildan Livan Respublikasining (1943-yil noyabrgacha fransuz mandati ostidagi) markazi. XX asrning 30-50-yillarida Bayrut Livandagi milliy ozodlik harakatining eng yirik markazlaridan biri boʻldi. 1943-yildan mustaqil Livan poytaxti.

Bayrut—yirik port, temir yoʻl va avtomobil yoʻllari tuguni. Yakin va Oʻrta Sharqhamda Yevropa mamlakatlarining tranzit savdolari Bayrut orqali oʻtadi. Mamlakatning savdomoliya markazi. Davlatning 60% sanoat korxonalari shu yerda joylashgan. Toʻqimachilik, trikotaj, koʻn, oziq-ovqat (tamaki va boshqalar), metallsozlik sanoati tarmoqlari rivojlangan. Bayrut orqali chetga sitrus mevalari, olma, zaytun moyi, xom ipak, jun chiqariladi.

Bayrutda meʼmoriy yodgorliklardan Jome al-Umariy masjidi (1291-yilda qayta qurilgan), „Saroy masjidi“ (XVI asr boshi) va boshqa saqlangan. Bayrut asosan zamonaviy shahar; koʻp qavatli uylar, mehmonxona, bank va boshqa qurilgan. Bayrut markazida 3 ta katta maydon boʻlib, boshqa shaharlarga boradigan yoʻllar shu yerdan boshlanadi. Bayrutda universitetlar, Milliy kutubxona, Katta meʼmoriy muzey (sanʼat tarixi), Sursok muzeyi (zamonaviy sanʼat), kollejlar va boshqa bor.

Aholisi

tahrir

Livanda 1932-yildan beri aholini roʻyxatga olish oʻtkazilmagan [2], biroq hisob-kitoblarga koʻra, Bayrut aholisi 938 940 kishidan [3] 1 303 129 kishigacha [4]. Katta Bayrut deb ataluvchi Bayrut aglomeratsiyasida esa 2 200 000 kishi yashaydi [5][6].

Dini

tahrir

Bayrut Livan va butun Yaqin Sharqning eng kosmopolit va diniy xilma-xil shaharlaridan biri [7]. Fuqarolar urushidan oldin Bayrutning mahallalari juda xilma-xil boʻlgan, ammo mojarodan keyin ular asosan din tomonidan ajratilgan[8]. Sharqiy Bayrutda asosan nasroniy aholi va musulmon ozchilik istiqomat qiladi, Gʻarbiy Bayrutda esa sunniy musulmonlar koʻpchilikni tashkil qiladi va shia, nasroniylar va druzlar ozchiliklar ham yashaydi [manba kerak]. Fuqarolar urushi yakunlanganidan keyin Bayrutning sharqi va gʻarbida yashovchi musulmon va xristianlarning bir-biri tomonga koʻchib oʻtishi kuzatildi. Bayrut aholisining 63 foizini musulmonlar, 35 foizini nasroniylar, 1 foizini druzlar va 1 foizini boshqalar tashkil etadi [manba kerak].

  • Bayrut markazida yonma-yon joylashgan Avliyo Georg Maronit cherkovi va Muhammad al-Amin masjidi 
    Bayrut markazida yonma-yon joylashgan Avliyo Georg Maronit cherkovi va Muhammad al-Amin masjidi
  • Bayrut markazidagi Avliyo Elias va Avliyo Gregoriy Illuminator sobori 
    Bayrut markazidagi Avliyo Elias va Avliyo Gregoriy Illuminator sobori
  • Bayrut markazidagi Avliyo Georgiy grek provaslav cherkovi 
    Bayrut markazidagi Avliyo Georgiy grek provaslav cherkovi
  • Bayrut markazidagi Magen Avraam sinagogi 
    Bayrut markazidagi Magen Avraam sinagogi

Nikoh, ajralish va meros kabi oilaviy masalalar hali ham insonning eʼtiqodini ifodalovchi diniy idoralar tomonidan hal qilinadi (Usmonli „millat“ tizimi). Fuqarolik nikohiga chaqiruvlar diniy idoralar tomonidan bir ovozdan rad etiladi, biroq boshqa davlatda tuzilgan fuqarolik nikohlari Livan fuqarolik organlari tomonidan tan olinadi.

Etimologiyasi

tahrir

Shahar miloddan avvalgi XV asrdan beri maʼlum. Qadimgi mixxat manbalarida u Biruta, qadimgi yunonchada — Ēērτoss deb ataladi. Bu variantlar semitga asoslangan.

Iqlimi

tahrir

Bayrut O'rta yer dengizi iqlimiga ega, yozi odatda issiq va quruq, qishi esa juda yumshoq va yomgʻirli. Bayrut qishki yogʻingarchilikning maksimal darajasiga ega.

Tarixi

tahrir

Bayrut haqida birinchi marta miloddan avvalgi XV asrda tilga olingan. Shahar bugungi Livan hududining deyarli Oʻrta yer dengizi qirgʻogʻining markazidagi ulkan qoyali tuynukda qurilgan[9][10]. Shahar nomi qadimgi Birot („quduq“) nomidan kelib chiqqan. Uzoq vaqt davomida shahar oʻzining kuchli qoʻshnilari Tir va Sidonning „soyasida“ edi va faqat Rim imperiyasi davrida u maʼlum bir taʼsirga ega boʻldi va oʻzining huquqiy maktabi bilan mashhur boʻlgan. Yustinian kodeksi ishlab chiqildi, keyinchalik u Yevropa huquq tizimining asosiga aylandi.

 
 
XIX asr, Bayrutning havodan panoramali koʻrinishi

Qadim zamonlardan beri shahar mintaqaning madaniy va savdo poytaxti sifatida shuhrat qozongan. Miloddan avvalgi XVIII-XVII asrlarda Qadimgi Misr fir’avnlari allaqachon uning portlaridan foydalangan. Finikiya davrida shahar jahon savdosida muhim rol oʻynagan.

Keyingi asrlarda Bayrut muntazam ravishda Bobil va Ossuriya shohlariga, (miloddan avvalgi I asr) oʻlpon toʻlagan. Bayrut rimliklar tomonidan harbiy koloniyaga aylantirilgan. Rim imperiyasining gullab-yashnashi shaharga misli koʻrilmagan oʻsish va shon-shuhrat olib kelgan. Oʻrta yer dengizi sohilida va Suriyada Rim madaniyatining markaziga aylandi.

Milodiy 635-yilda Bayrut arablar tomonidan bosib olindi va Arab xalifaligi tarkibiga kiritildi. 1100-yilda salibchilar, 1516-yilda turklar tomonidan bosib olingan, shundan soʻng 1918-yilgacha Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirgan[11].

Bu davrda druzlar hokimiyatida qoldi. Uning mustaqil amiri Faxr ad-Din II (1595-1634) Bayrutda Yevropa madaniyatini joriy etishga harakat qildi. Xiyonat natijasida shahar 1763-yilda turklar qoʻliga oʻtadi.

1768-1774-yillardagi rus-turk urushi paytida Ivan Voinovich va Mixail Kojuxovning rus otryadlari Bayrutga yaqinlashdi. Qamaldan keyin Bayrut taslim boʻldi va qoʻzgʻolonchi druzlar Rossiya himoyasida deb tan olindi. Rus garnizoni urush tugaguniga qadar Bayrutda qoʻlishgan.

1831-40-yillarda shahar Misr hukmronligi ostida boʻlib, Sharqdagi toʻqnashuvlarda katta rol oʻynagan. Birlashgan Angliya-Avstriya-Turkiya flotining Suriyadagi Muhammad Aliga qarshi harbiy amaliyotlari aynan 1840-yil 10-14-sentyabrda ingliz admiral Stopford eskadroni tomonidan Bayrutni bombardimon qilish bilan boshlangan. Shaharning katta qismi vayron boʻldi va 9-oktyabrda Sulaymon posho ittifoqchi kuchlar bilan Bayrutni egallab oldi[12].

XIX asrda Bayrut favvoralar va qahvaxonalar joylashgan bozorlar atrofida tashkil etilgan odatiy „sharq“ shahar edi. Ammo yevropaliklarning mavjudligi (Fransiya 1860-yilda Usmonli Beyrutga qoʻshin yuborgan, diniy qirgʻinlardan keyin) allaqachon shaharga taʼsir qila boshladi: koʻchalar kengaydi, bozorlar yopildi[13].

1866-yilda Beyrutdagi Amerika universiteti dastlab „Suriya protestant kolleji“ sifatida tashkil etildi. Keyin Bayrutda xayriya musulmon maktablari, Iesuit universiteti, Livan davlat universiteti va Bayrut arab universiteti paydo boʻlib, ular arab dunyosidagi eng yirik taʼlim muassasalariga aylandi. 1920-yildan 1943-yilgacha Bayrut Fransiya mandati ostidagi Livanning poytaxti edi. XX asrda u Sharqiy Oʻrta yer dengizining intellektual, madaniy va savdo markaziga aylandi. 1943-yildan mustaqil Livan Respublikasining poytaxti boʻldi. Bayrutdagi binolar hali ham anʼanaviy „sharq“ uslubida quriladi. Livan Art Nouveau arxitekturasining shakllanishiga hissa qoʻshdi.

1975-yilda boshlangan shafqatsiz fuqarolar urushi shaharga katta vayronagarchiliklar olib keldi, ayniqsa Bayrutning tarixiy markaziga taʼsir qildi. Shahar ikki sektorga boʻlingan — gʻarbiy (musulmon) va sharqiy (xristian) — dengiz boʻyidagi mahallalardan Bechara Xuri koʻchasi boʻylab Plas de Kanon orqali Milliy muzeygacha choʻzilgan „yashil chiziq“. Bu tashlandiq va yoqib yuborilgan uylarning chizigʻi edi, ular snayperlar pozitsiyasiga aylandi. Livanning soʻl kuchlari va Falastin radikallari guruhlari maronit nasroniylarini shaharning dengiz qirgʻogʻidagi moda hududlaridan Sharqiy Bayrutga haydab chiqarishdi. 1982-yil 6-iyunda Isroil armiyasi Livanga bostirib kirdi, bu esa Gʻarbiy Bayrutni ikki oylik qamal qilishni boshladi. Bayrut suv va elektr taʼminotidan mahrum boʻlib, doimiy oʻqqa tutilgan va bombardimon qilingan. 1982-yil 8-avgustda Falastin qoʻshinlarini Bayrutdan evakuatsiya qilish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi, shundan soʻng Isroil qoʻshinlari Gʻarbiy Bayrutga kirishdi. Fuqarolar urushi faqat 1990-yilda tugadi[14][15][16].

Hozirda shahar markazi tiklangan. Shahar meʼmorlari koʻp qavatli binolar, savdo majmualari va madaniyat markazlari bilan yangi Bayrut qurmoqdalar.

2020-yil 4-avgustda Bayrutning port hududida kuchli portlash sodir boʻlgan[17][18][19]. 210 kishi halok boʻlgan va 6 ming kishi jarohat olgan[20][21][22]. 5-avgust tabiiy ofat qurbonlari xotirasiga umumxalq motam kuni deb eʼlon qilindi[23].

Galereya

tahrir
  • Bayrut, 1913-yil 
    Bayrut, 1913-yil
  • Bayrutning havodan ko'rinishi, 1970-yil 
    Bayrutning havodan ko'rinishi, 1970-yil
  • Bayrut, 1965-yil
  • Bayrut Zorniche 
    Bayrut Zorniche
  • Qoyalar, Bayrut 
    Qoyalar, Bayrut
  • Bayrutt, 1919-yil
  • Shahidlar yodgorligi 
    Shahidlar yodgorligi
  • Markaziy Bayrut 
    Markaziy Bayrut
  • Bayrut kechasi 
    Bayrut kechasi

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Cooke, Rachel. „Paris of the east? More like Athens on speed“. The Guardian (2006-yil 22-noyabr). 2022-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-mart.
  2. ↑ „"Lebanon State of the Environment Report", Chapter 1“. Lebanese Ministry of Environment (2001). 2015-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-iyun.
  3. ↑ „Demographic Yearbook 2003“. United Nations (2003). 2022-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-yanvar.
  4. ↑ „"Lebanon State of the Environment Report", Chapter 1“. Lebanese Ministry of Environment (2001). 2015-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-iyun.
  5. ↑ „Questions & Answers: Water Supply Augmentation Project, Lebanon“. The World Bank (2014-yil 30-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 11-may.
  6. ↑ „Encyclopedia of the Nations“. Nationsencyclopedia.com. 2010-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 11-may.
  7. ↑ „At Beirut Protest, a Reminder of Religious Diversity“. Qaraldi: 2007-yil 17-noyabr.
  8. ↑ Khalaf, Samir. Lebanon Adrift: From Battleground to Playground (en). Saqi, 28 May 2012. ISBN 978-0-86356-834-3. 
  9. ↑ „History — Beirut“. 2009-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan., 999Beirut
  10. ↑ „History of Beirut“. 2009-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan., Lebanon Links
  11. ↑ „Druze History“. 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan.
  12. ↑ „Крест над Бейрутом: российская экспедиция в Восточное Средиземноморье 1769-1774 гг. В восприятии сирийских современников. Часть 2. Вторая осада и взятие Бейрута российским флотом“. 2022-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  13. ↑ „К востоку от границ, на запад от ностальгии“. 2022-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  14. ↑ „Ливан“. 2021-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  15. ↑ „Ливанская война на фото: как жемчужина Ближнего Востока превратилась в пустошь“. 2022-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  16. ↑ „Выжить в Бейруте“. 2022-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  17. ↑ „Мощный взрыв в Бейруте: масштабные разрушения, есть погибшие“. ББС Руская служба (04 авг). 2021-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  18. ↑ „Глава спецслужбы Ливана считает преждевременным говорить о теракте в порту Бейрута“. ТАСС (4 августа 2020). 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  19. ↑ „В Бейруте произошел сильный взрыв“. РБК (04 августа 2020 18:41). 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  20. ↑ „Взрыв в Бейруте: не менее 25 погибших, тысячи раненых. Главное“. Meduza (22:02, 4 августа 2020). 2020-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  21. ↑ „Reuters сообщил о не менее 10 погибших при взрыве в Бейруте. Сотни человек ранены“. Дождь (4 августа, 20:33). 2020-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  22. ↑ „Число погибших при взрыве в Бейруте превысило 70 человек. Пострадали четыре тысячи человек“. Медуза (01:46, 5 августа 2020). 2020-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-avgust.
  23. ↑ „Премьер Ливана объявил 5 августа днем общенационального траура после взрыва в Бейруте“. ТАСС (4 авг, 22:25обновлено 4 авг, 22:39). 2020-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-avgust.

Adabiyotlar

tahrir
  • OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bayrut&oldid=5246424" dan olindi