Xon saroyi (Boqchasaroy)

Xon saroyi (qrim tatarcha: Han Saray;ukraincha: Ханський палац в Бахчисараї)^[1]-Qrim xonlarining sobiq qarorgohi, Qrim-tatar saroyi me'morchiligining dunyodagi yagona namunasi^[2]. Qrimning bahsli hududini nazorat qiluvchi Rossiya Federatsiyasida bu federal ahamiyatga ega bo'lgan madaniy meros ob'ekti, bahsli hudud Ukrainada joylashgan xalqaro tan olingan chegaradagi milliy ahamiyatga ega madaniy meros obidasi.

Saroy Bakshasaroy tarixiy-madaniy qo'riqxonasi tarkibiga kiradi.Saroy xonalarida Qrim tatarlari tarixi va madaniyati muzeyi,sanʼat muzeyi^[3],sovuq qurol va oʻqotar qurollar koʻrgazmasi joylashgan.Saroy majmuasining hududi 4,3 gektarni tashkil etadi.Ilgari saroy majmuasining maydoni 18 gektar edi^[4].Saroy Shiriksu daryosining chap sohilida joylashgan.Saroy majmuasiga shimoliy va janubiy darvozalar,Shirin bino,saroy maydoni, bosh bino, haram, xon oshxonasi va otxonalar, kutubxona binosi, lochin minorasi, xon masjidi, fors bogʻi, xon qabristoni, Dilara Bikesh qabri (durbin), Shimoliy va Janubiy durbinli qabrlar, rotunda qabri, Saryguzel hammomi, uchta ko'prikli qirg'oq, bog'lar va park inshootlari, Ketrin Mil va boshqa joylar.

Saroyning me'moriy uslubi XVI-XVII asrlardagi Usmonli me'morchiligi an'analarini davom ettiradi.Asosiy meʼmoriy gʻoya musulmon zaminidagi jannat gʻoyasini koʻrsatishdir.Saroy ichida daraxtlar,gullar,favvoralar o'rnatilgan ko'plab hovlilar mavjud. Tuzilmalar engil, rasmlar bilan bezatilgan, derazalar plyonkali to'r bilan qoplangan.

Bog'da saroy qurilgunga qadar Qrim xonlarining qarorgohi Ashlamadere vodiysida joylashgan edi.Xon qo'shinlari uchun vodiy torayib borgach,yangi joyda saroy qurishga qaror qilindi.Saroy qurilishi XVI asr boshlarida Sohib Gereyxon I davrida boshlangan.Saroy qurilishi bilan birga bog'ning o'zi ham qurilgan.

Saroy majmuasidagi eng qadimgi binolar Buyuk Xon masjidi va 1532-yilda qurilgan Sariguzel hammomidir.Old eshik 1503-yilda qurilgan,ammo boshqa joyda qurilgan va keyin saroyga ko'chirilgan.Saroy qurilgan vaqtdan to hozirgi kungacha hukmron xonlar tinimsiz bunyod etib kelgan.Daulet Gerey I davrida xon durbinasi ,Islom Gerey III davrida—majlislar zali va boshqa durbin, Bahodir Gerey davrida — rasmiy qabullar uchun qoʻshimcha xona, Qobilon Gerey I davrida — oltin favvora. Selamet Gerey II davrida yozgi ayvon, Arslon Gerey davrida madrasa va nihoyat, Qrim Gerey hukmronligi davrida Bokira Dilara qurildi (1764).

1736-yilda Qrim xonligi va Rossiya o'rtasidagi urush paytida Bog' saroyini feldmarshal Kristof Minich qo'shinlari egallab oldi.Minih xon poytaxti va saroyini yoqib yuborishni buyurdi.Ammo bundan oldin u kapitan Manshteynga saroyning tavsifini (shu kungacha saqlanib qolgan) qilishni buyurdi va shundan keyingina xon qarorgohini yoqib yubordi.Yong'in yog'och binolarning ko'p qismini vayron qildi,keyin esa saroy deyarli butunlay qayta qurildi.XIV asrning asl binolaridan faqat Sovet va Sud zallari,Kichik va Buyuk Saroy masjidlari va Aleuiz Betshe ostonasi qolgan.Saroyni qayta tiklash ishlari Selemet Gerey,keyin esa Qrim Gerey^[5] tomonidan amalga oshirilgan. F.Brunning so'zlariga ko'ra,ta'mirlash ko'p jihatdan eski xonalarning ulug'vorligidan oshib ketgan,chunki ko'p jihatdan "porto Konstantinopoldan qurilish materiallari,me'morlar va rassomlarni yuborgan", Konstantinopoldagi saroylarning hashamatli interyerlarini nusxalashgan. De Seguir ta'kidlaganidek, yangi "Xon saroyi kichik bo'lsa-da, Konstantinopol uslubida qurilgan". Qizig'i shundaki, Istanbuldagi Usmonli saroylari orasida bu davrdagi bunday yirik inshootlar bugungi kungacha saqlanib qolmagan, chunki bunday yog'och inshootlar vaqtinchalik binolarga tegishli edi.

Qrim Rossiya imperiyasiga qoʻshilgandan soʻng,saroy Ichki ishlar vazirligi tasarrufida boʻlgan.Keyingi o'zgarishlar Usmonli ichki makonini o'zgartirdi va yangi muhim yodgorliklarni qo'shdi.

1787-yil 20-mayda Ketrin II saroyga keldi.Uning kelishi bilan knyaz Potemkin saroyni ta'mirlashga rahbarlik qildi,u ko'plab yevropaliklar singari,stereotiplarga ko'ra,klassik Usmonli ichki makonini imperator arboblari uchun moda bo'lmagan deb hisobladi va Sharq va Yevropa bezaklarini aralashtirib,eklektik uslubda bir nechta xonalarni keng qamrovli ta'mirladi.Shunga qaramay,saroyning bir qator mashhur yodgorliklari rekonstruksiya qilinishi kerak,jumladan,mashhur “Koʻz yoshlari favvorasi” Dilara durbindan favvora hovliga koʻchirildi va Shiriksu koʻprigi yaqinida Ketrin milyasi oʻrnatildi.Eklektik uslubdagi imperator uchun xonalardan biri qabulxonaga,ikkinchisi esa yotoqxonaga aylantirildi:bir nechta derazalar teshilgan,shift zarhal qilingan,XVIII asr rus ustalari tomonidan sof shisha qandil osilgan. Mebel Sankt-Peterburg, Moskva va Istanbuldan olib kelingan. Mebelning bir qismi mahalliy ishlab chiqarilgan. Muzeyda Ketrin II ning sayohat stoli, karavoti va boshqa mebellari namoyish etilgan. Saroyni imperator kelishi munosabati bilan 60 dan ortiq hunarmand va 50 dan ortiq ishchi ta’mirladi. Obodonlashtirish uchun 24 247 rubl ajratildi. Ketrin II saroyda uch kun bo'ldi. Unga Avstriya imperatori Iosif II, Fransiya elchisi de Segur, Buyuk Britaniya va Avstriya elchilari, shuningdek, yuqori martabali amaldorlar hamrohlik qilishdi. 1818-yilda Ketrin milyasining ikkala tomonida rus va tatar tillarida yozuvlar yozilgan:

1798-yilda me'mor V.Xesti saroy loyihasini yaratdi.1820-yil 7-sentabrda Aleksandr Pushkin general Raevskiy oilasi bilan saroyga keldi. Delvigga yozilgan maktubda saroyga tashrif tasvirlangan:

1818-yilda Aleksandr I saroyga keldi.Uning kelishi bilan haramning vayronaga aylangan binolari buzib tashlandi va faqat uch xonali yordamchi bino qoldi.1822-yilda saroy me'mor IF Kolodin rahbarligida ta'mirlandi.Qurilish maydonchasida Mixail Klado,serjant Dorofeev rasm chizish bilan shug'ullangan.Dorofeyev tashqi devorlarni geometrik naqshlar,gulchambarlar va bezatilgan gullar zanjiri bilan bo'yashadi.U Omerning rasmini ham chizadi.Ushbu ta'mirlash natijasida saroyning asl ko'rinishi o'zgartirildi. Kolodinning ko'rsatmasi bilan Qishki saroy, hammom va boshqa binolar buzildi. 1837-yil 9-sentabrda Aleksandr II o'z ustozi Vasiliy Andreevich Jukovskiy bilan saroyga keldi. 1854-1855-yillardagi Qrim urushi davrida saroy Nikolay Ivanovich Pirogov tez-tez tashrif buyuradigan kichik harbiy shifoxona edi.

1908-yilda saroyda muzey ochildi.1912-yilda Nikolay II oilasi bilan saroyga keldi.1917-yil oktabr inqilobidan keyin saroyda Qrim tatarlari tarixi va madaniyati muzeyi ochildi.Uning direktori keyinchalik 1917-yildan 1934-yilgacha ta’qibga uchragan va otib tashlangan san’atshunos va etnograf Usein Abdrefioglu Bodaninskiy edi. 1955-yildan Bakshasaroyning tarixiy-arxeologik muzeyi, 1979-yildan esa tarixiy-arxitektura muzeyi.

1930-yillarda meʼmor P.I.Gollandiya rahbarligida saroy kapital rekonstruksiya qilindi.Ushbu ta'mirlash vaqtida saroyning tashqi ko'rinishi oqlangan.

1943-yilda saroy hududida 149-Shutzmanschaft batalyonining bo'linmalari joylashgan edi.1944-yilda shahar ozod qilingandan so'ng, saroyda ko'chma jarrohlik shifoxonalari joylashgan.

1961-1964-yillarda saroy devoriy rasmlari va meʼmoriy detallarini ilmiy restavratsiya qilish Ukraina SSR Davlat qurilishi ilmiy restavratsiya boshqarmasi tomonidan amalga oshirildi.Ushbu restavratsiya ishlari davomida saroyning ko'rinishi asl holiga yaqinlashtirildi.Demirkapi portalining boʻyoq pollari olib tashlandi,keyinchalik Buyuk Xon masjidining devor rasmlari olib tashlandi,Omerning Yozgi pavilyondagi devor rasmlari tozalandi,Divon zalining shiftlari qayta tiklandi.Saroy majmuasida restavratsiya ishlari olib borilmoqda.

2015-yil oktabr oyidan boshlab Xon saroyi federal ahamiyatga ega bo'lgan madaniy meros ob'ekti hisoblanadi

1. ↑ „БСЭ1/Бақшасарай“. БСЭ 1-е издание Том V (1927). Qaraldi: 2020-yil 7-yanvar.
2. ↑ Олекса Гайворонский. „Бақшасарай — Хан Сарайы“. 2012-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 30-aprel.
3. ↑ О музее см. „Бақшасарай мемлекеттік тарихи-мәдени қорығының көркемөнер мұражайы“. Министерство курортов и туризма Крыма. 2008-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 30-aprel.
4. ↑ Олекса Гайворонский. „Хан сарайының тарихы туралы очерк“. 2012-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 30-aprel.
5. ↑ „Архивированная копия“. 2009-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 26-mart.

Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024)