Qozogʻiston tengesi

Qozog'iston tengesi qozoqcha: Қазақстан теңгесі
ISO 4217:	KZT (398)
Davlat nomi:	Qozogʻiston
Simvol:	₸

Qozogʻiston tengesi - Qozogʻiston Respublikasining milliy valyutasi. Qozogʻiston Respublikasi Prezidentining 1993-yil 15-noyabrdagi Farmoni bilan kiritilgan.

Dastlab tengening birinchi chiqarilishi (1 tenge=100 tiyin) quyidagi nominallardan iborat edi:

• 1, 3, 5, 10, 20, 50 va 100 tengelik banknotalar
• 1, 3, 5, 10, 20 tangalar,
• 1, 3, 5, 10, 20 va 50 tiyinlik tangalar (dastlab qogʻozdan qilingan).

Keyingi tiraj:

• 1993-yildagi 200 tangalik va 1994-yildagi 500 tangalik banknotalar;
• 1994-yil namunasidagi 1000 tenge nominalidagi 1995-yildagi banknotalar;
• 1996-yil namunasidagi 2000 tenge nominalidagi 1996-yildagi banknotalar;
• 1997-yildagi 1, 5, 10, 20, 50 tengelik tangalar (yangi dizayn);
• 1999-yil 1998-yil namunadagi 5000 tengelik banknotalar;
• 2000-yilda 1999-yildagi 200 va 500 tengelik banknotalar (qayta ishlab chiqilgan),

2001-yilda:

• 2000-yil namunadagi 2000 va 2000 tengelik banknotalar (qayta ishlab chiqilgan);
• 2001-yil namunadagi 100 tengelik banknotalar (qisman qayta ishlangan);
• Qozogʻiston Respublikasi mustaqilligining 10 yilligiga bagʻishlangan 2001-yil namunadagi 5000 tengelik yubiley banknotalar;
• 2001-yildagi 5000 tengelik banknotalar (qisman qayta ishlangan).

2002-yilda:

• 2003-yildagi 100 tengelik banknotalar;
• 1999-yildagi 200 va 500 tenge nominalidagi (qisman qayta ishlangan) banknotalar muomalaga chiqarildi.

• Nominal qiymati 10 000 tenge boʻlgan 2003-yilgi banknotalar.

2006-yilda:

• 200, 500, 1000, 2000, 5000 va 10000 tengelik banknotalar (yangi dizayn).

„Tenge“ nomi oʻrta asrlardagi turkiylarning „denge“ yoki „tanga“ kichik kumush tangalaridan kelib chiqqan boʻlib, rus tanga pullari (yarim tiyin) va pul soʻzining oʻzi ham shu tangalardan kelib chiqqan.^[1]

1992-yil 27-avgustda Milliy bank tanga pul belgilarining namunalarini tasdiqladi. Ertasi kuni qozoq valyutasini yaratgan rassomlar Timur Suleymenov, Mendibay Alin, Agimsali Duzelxanov, Qayrolla Abjalelov Angliyaga joʻnab ketishdi. 1992-yilda tenge dizaynidagi portretlar tasdiqlangan. Tenge Buyuk Britaniyada chop etilgan. 1993-yil 12-noyabrda Prezident Nursulton Nazarboyev „Qozogʻiston Respublikasida milliy valyutani muomalaga kiritish toʻgʻrisida“gi Farmonni imzoladi.^[2]

1993-yil 15-noyabrda Qozogʻistonning milliy valyutasi-tenge muomalaga kiritildi. Eski pullarni Qozogʻiston tengesiga konvertatsiya qilish 1993-yil 15-noyabrda soat 8.00da boshlanib, 20-noyabr kuni soat 20.00da tugaydi. Milliy bank dastlab 1 tengeni oʻsha paytda minglab rubllarda baho laǵan. Biroq, mamlakatning siyosiy-ijtimoiy masalalari va davlatlararo munosabatlarni hisobga olgan holda,1 tenge 500 rubl etib belgilandi. Birinchi davrada tenge muomalaga kiritilgan kuni 1 dollar 4,75 tenge etib belgilangan edi.^[3]

1993-yil noyabrgacha emissiya funksiyasini faqat SSSR Davlat banki, keyinroq esa Rossiya Markaziy banki amalga óshirdi. Oʻsha paytda Qozogʻistonda 1961-1991-yillarda SSSR Davlat banki yoki Rossiya Markaziy banki tomonidan muomalaga chiqarilgan rubl banknotalari va tangalar toʻlov vositasi boʻlib xizmat qilgan. Demak, oʻsha paytda biz iqtisodiy aylanma uchun zarur boʻlgan Rossiya rublini sotib olganimiz hech kimga sir emas. Xususan, naqd pulsiz 2 rubl uchun 1 rubl naqd pul sotib oldi. SSSR parchalanganidan keyin uning tarkibiga kirgan respublikalarning bir qismi oʻz milliy valyutasini muomalaga kiritdi, yaʼni „rubl zonasi“ni tark etdi va respublikamiz ikki yil davomida oʻsha mintaqada qoldi. Buning asosiy sababi Qozogʻistonning oʻz banknot zavodi va zarbxonaga ega emasligi edi.

1992-yilda pochta markalarini yasash boʻyicha toʻrt asrlik tajribaga ega Britaniyaning „Harrison va uning oʻgʻillari“ kompaniyasi bilan tuzilgan shartnomaga koʻra, 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 nominaldagi banknotalar koʻrinishidagi ilk valyutalarimiz yashirin ravishda muomalaga chiqarildi.

1992-yil 26-iyulda Rossiya oʻz valyutasini joriy qilgandan soʻng boshqa mamlakatlar, jumladan Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikistonning moliyaviy tizimini „rubl zonasi“ga boʻlganini eʼlon qildi. Rossiya Markaziy banki ham Qozogʻistonga qozoq ramzlari tushirilgan rubllarni chiqarishni taklif qildi.

Bundan tashqari, ularga quyidagi talablar qoʻyilgan edi: birinchidan, agar Qozogʻiston rubldan foydalanish uchun Rossiya Federatsiyasining sub’ekti sifatida Rossiya tarkibiga kirsa; ikkinchidan, mustaqillikning dastlabki yillarida toʻplangan 700 million AQSH dollaridan ortiq oltin-valyuta zaxiralarining Rossiya Markaziy bankiga oʻtkazilishi. Qisqasi, Qozogʻiston mustaqilligi bilan bizga rubllarini toʻlashni taklif qilishdi.

Oʻshandan beri Qozogʻistonda faqat SSSR rubllari muomalada boʻlib, ularning boshqa rubllardan ajratilgan hududlardan kelishi cheklangan. Nihoyat, avval qadrsizlangan rubl qadrsizlanishda davom etdi, inflyatsiya 2900 foizdan oshdi.

Aynan mana shunday salbiy hodisalarning roʻy berishi muqarrar ravishda Qozogʻistonning oʻz pul birligining muomalaga chiqarilishiga olib keldi. Shunday qilib, 1993-yil 12-noyabrda Qozogʻiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan Qozogʻiston Respublikasi hududida milliy valyutani joriy etish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.

Bundan buyon Qozogʻiston Respublikasi Milliy banki emitentlik bank hisoblanadi. Qozogʻiston Respublikasi Milliy bankining emissiyaviy faoliyati uning tarkibiy boʻlinmalari: Qozogʻiston Respublikasining Olmaota shahrida joylashgan banknotlar fabrikasining banknotalari va Ust-Kamenogorsk zarbxonasida ishlab chiqarilgan tangalar yordamida amalga oshiriladi.

Banknot va tangalar chiqarish, ularning muomalasini tashkil etish, qalbaki pul sotuvchilarga qarshi kurash asta-sekin global muammolarga aylanib bormoqda. Bir qator davlatlar banknot va tangalarni oʻzlari chiqarishdan bosh tortadilar, ularni qisman va toʻliq ilgʻor texnologiyalarga ega kompaniyalarga beradilar.

• Qozogʻiston milliy valyutasi
• Tenganing yangi dizayni (Wayback Machine saytida 2014-01-06 sanasida arxivlangan) Mұragʻattalgʻan 2014-yil 6-yanvar ichida.
• Qozogʻiston banknotalari (Wayback Machine saytida 2019-05-12 sanasida arxivlangan)
• MDH va Boltiqboʻyi mamlakatlari tangalari
• Toʻrtinchi jildi „Goʻzal Qozogʻiston tarixi“, Qozoq entsiklopediyasi, Olmaota, 2007-yil

1. ↑ „ДЕНГА. Словарь нумизмата“. www.numizm.ru. Qaraldi: 2022-yil 11-iyul.
2. ↑ „Qazinform sayti“. 2018-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 22-iyun.
3. ↑ „День рождения тенге. Как писалась история национальной валюты“. ulysmedia.kz (2021-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 20-iyun.