Kxmer Respublikasi
Kxmer Respublikasi kxmer. សាធារណរដ្ឋខ្មែរ
| |
|---|---|
 | |
| Poytaxt | Pnompen |
| Rasmiy til(lar) | kxmercha |
| Hukumat | Prezidentlik Respublikasi va Diktatura |
| Lon Nol | |
| Sisovat Sirik | |
• Tashkil Topgan |
1970-yil 9-oktyabrdan |
• Tugayilgan |
1975-yil 17-aprelgacha |
| Maydon | |
• Butun |
181 035 km2 |
| Aholi | |
• 1974-yilgi roʻyxat |
7 500 000 kishi |
| Pul birligi | Kombodja riyali |
Kxmer Respublikasi (kxmer. សាធារណរដ្ឋខ្មែរ, fr. République khmère) — Demokratik Kampuchiya deb nomlanuvchi kommunistik rejim oʻrnatilishidan oldin Kambodja hukumati. 1970-yil 9-oktyabrda rasman eʼlon qilingan va 1975-yilda yoʻq qilingan.
1970-yilgi davlat toʻntarishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1970-yil 18-martda mamlakatda Norodom Sianuk yoʻqligidan foydalangan oʻng kuchlar AQSH koʻmagida davlat toʻntarishini amalga oshirdi. General Lon Nol hokimiyat tepasiga keldi. 1970-yil aprel oyida Amerika va Janubiy Vyetnam qoʻshinlari Kambodjaga bostirib kirishdi, bu esa dunyo hamjamiyatining noroziligiga sabab boʻldi va ularni bir oy ichida tark etishga majbur qildi. 1970-yil may oyida Lon Nolga qarshi boʻlgan kuchlar XXR koʻmagida Pekinda Kampuchiya Milliy Birlashgan frontini (KMBF) tuzdilar, oʻzlarining qurolli kuchlarini va surgundagi hukumatni tuzdilar. KMBF tarkibiga Norodom Sianuk tarafdorlari va ularning yaqindagi "dushmanlari" kommunistlar kirdi. Sianukning KMBFda haqiqiy kuchi yoʻq edi, u mahalliy kommunistlar qoʻlida toʻplangan, yaʼni “Qizil kxmerlar„ harakati sifatida tanilgan edi. KMBF qismlari niqobi ostida Vyetnam Demokratik Respublikasining muntazam armiyasining tuzilmalari Kambodja hududiga kirdi. Ular mamlakatning bir qancha sharqiy viloyatlarini egallab, ularni “Qizil kxmerlar„ nazorati ostiga oldilar.
1970-yil 9-oktabrda Kambodja rasman Kxmer Respublikasi deb e’lon qilindi. Hokimiyatga kelgan Lon Nol rejimi AQSh va uning ittifoqchilariga eʼtibor qaratgan holda bozor iqtisodiyotini rivojlantirish yoʻlini eʼlon qildi. Biroq, yangi tuzum oʻz mavjudligining boshidanoq noqulay sharoitlarga duch keldi. Jahon jamoatchiligi KMBFga hamdard boʻldi va koʻplab davlatlar Norodom Sianukni Kambodja xalqining yagona qonuniy vakili deb hisoblashdi. Bu borada BMTda ham muhokamalar bo‘lib o‘tdi.
Tashqi va ichki siyosati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rejimni millatchilik mafkurasi boshqargan. Vyetnamliklar dushman aholi hisoblangan: hukumat buyrugʻi bilan Vyetnam fuqarosi boʻlgan tinch aholi turar-joylardan haydab chiqarildi va koʻpincha sudsiz yoʻq qilindi. Lon Nol ochiqchasiga shunday dedi: “Men bu vyetnamliklar orasida begunoh odamlar bo'lganini tushunaman, ammo farqlash qiyin edi„.
Urush va magʻlubiyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]1970-yil oxiridan boshlab poytaxt qishloq xoʻjaligi rayonlaridan uzilib qoldi. Lon Nol oʻz rejimining ijtimoiy bazasini kengaytirishga intilib, uni demokratlashtirish qiyofasini yaratishga harakat qildi, lekin u dunyo hamjamiyatini bunga ishontira olmadi. Besh yillik qurolli partizanlar kurashi davomida Kompuchiya Kommunistik Partiyasi sezilarli darajada o‘sdi va Kambodjada yetakchi siyosiy kuchga aylandi.
1973-yil fuqarolar urushi jarayonida hal qiluvchi yil boʻldi. Faqat Amerika aviatsiyasining yordamida oʻsha paytda Lon Nol rejimini qulashdan qutqardi. 1975-yil boshiga kelib, “Qizil kxmer„ qurolli kuchlari va Vyetnam boʻlinmalari Kambodja hududining 90 foizini nazorat qildilar. 1975-yil aprel oyi boshida Lon Nol va uning sheriklari Pnompenni tark etdilar. “Qizil kxmerlar„ uchun KMBF niqobi ostida hokimiyatni egallash yoʻli ochiq edi.
Respublika an’ana va e’tiqodlar ta’sirida omon qolmadi. Axir, 1970-yil 18-martda men ilohiy Sianukni olib tashlashdan dahshatga tushdim. Mening qarashlarim oʻzgardi, lekin koʻp vatandoshlarim qirolga sodiq qolishdi. Sianukning oʻzi hokimiyatga qaytishga intildi. Buning uchun u qizil kxmerlar va xitoylar bilan hamkorlik qildi. Shu bilan birga, Kxmer Respublikasida Lon Nol amaldorlari orasida korrupsiya rivojlandi. Dehqonlar kambagʻal boʻlib qolishdi. Bularning barchasi kxmerlarning tortishuvga moyilligi bilan toʻldirildi. Ushbu holatlar fonida Amerika yordamining toʻxtatilishi respublika tobutiga soʻnggi mixni tiqdi. Kxmer Respublikasining darsi bu: Xalq o‘rtasida respublika g‘oyalari, demokratik qadriyatlar notiqning qo‘li to‘lqinida shakllanmaydi... Respublika-demokratik tamoyillar amal qilishi uchun ular millionlab odamlar tomonidan qabul qilinishi kerak. Qabul qiling — qadriyatlar, kelgan va ketadigan rahbarlar emas.
Gʻaffor Pyeang-Met