Futbol tarixi

Futbolga oʻxshash oʻyinlarning kelib chiqishi tarixi miloddan avvalgi davrlarga borib taqaladi. Bugungi zamonaviy futbol 1863-yilda Angliyada tashkil etilgan Futbol Uyushmasi tomonidan tayyorlangan qoidalar asosida yaratilgan.

FIFAga koʻra futbolga oʻxshash va ilmiy dalillarga ega boʻlgan dastlabki oʻyin miloddan avvalgi 300-200 yillarda Xitoyda harbiy mashgʻulotlar uchun oʻtkazilgan cuju sport turi hisoblanadi^[1][2]. Ikkita bambuk qamish bilan mahkamlangan, yung bilan toʻldirilgan charmdan yasalgan shar, 30-40 sm balandlikdagi qal’aga oʻtkazishni maqsad qilgan ushbu oʻyin; toʻpga qoʻl va qoʻllardan boshqa har qanday tana aʼzosiga tegish mumkin edi^[1]. Bir necha asr oʻtgach, kemari deb nomlangan oʻyin Yaponiyada paydo boʻldi, unda ham cuju izlari boʻlib, milodiy 644 yilda paydo boʻlgan^[3]. Cujudan farqli oʻlaroq, raqobatsiz oʻynaladigan kemarining maqsadi dumaloq maydonda oʻyinchilarning toʻpni oyoqlari bilan urib yurishlari va toʻpni yerga tushirmasdan bir-biriga oshirishlariga asoslangan edi^[1]. Yevropada futbolga oʻxshash dastlabki oʻyin Qadimgi Yunonistonda oʻynagan episkiros deb nomlangan oʻyindir^[1][4]. Tananing har bir aʼzosi bilan aloqa erkin boʻlgan oʻyinda oʻyinchilar ikki jamoaga boʻlingan va har bir jamoa toʻpni uzatish yoki otish yoʻli bilan raqib jamoa maydonining oxiridagi chiziqdan oʻtkazishga harakat qilgan. Shunga oʻxshash oʻyin keyinchalik Rim imperiyasida harpastum nomi bilan oʻynalgan^[1][5].

Oʻrta asrlarda Yevropada toʻp oʻyini haqida birinchi maʼlumot IX asrga tegishli Nenniusning Brittonum tarixi asarida uchraydi. Uelsning shimoliy qismlarida yozilgan asarda toʻp oʻynayotgan bir guruh bolalar haqida soʻz boradi^[6]. Angliyaning qoʻshni shaharlari yoki qishloqlari oʻrtasida oʻynaladigan olomon futboli deb nomlangan oʻyinda maqsad toʻpni raqib jamoaning shahar yoki qishlogʻidagi belgilangan hududga yuborish edi. Deyarli hech qanday qoidalar mavjud boʻlmagan bu oʻyinda oʻyinchilar chegarasi boʻlmagan va yuzlab odamlar ishtirok etishlari mumkin edi^[7]. Ushbu voqealar paytida sodir boʻlgan chalkashlik va voqealarni sabab qilib, Qirol Edward II Futbol oʻyinini 1314-yil 13-aprelda taqiqlangan. Bu taʼqiq keyinchalik hukmdorlar tomonidan davom ettirilgan va mamlakatda futbol oʻynash 300 yil davomida taʼqiqlangan^[8][9]. Angliyadagi futbol guruhiga oʻxshash oʻyinning mavjudligi Fransiyada ham uchraydi. Soule, cholle yoki choule deb nomlangan ushbu oʻyin haqidagi dastlabki maʼlumotlar 1147-yilga tegishli^[10]. 1319-yilda Filipp V va 1369-yilda Karl V tomonidan Fransiyada bunday oʻyinlarni oʻynash taʼqiqlangan^[11]. Italiyada paydo boʻlgan va XVI asrda yaratilgan Calcio fiorentino deb nomlangan sport turida maqsad toʻpni raqib jamoa darvozasiga yoʻllash edi. Toʻpni nazorat qilish, uni jamoadoshiga uzatish va darvozaga yoʻllash uchun qoʻl va oyoqdan foydalanish erkin edi^[12]. FIFAn, ing taʼkidlashicha, bu futbolga oʻxshash barcha sport turlari bugungi futbol bilan bevosita bogʻliq emas^[7].

Zamonaviy futbol qoidalari XIX asr oʻrtalarida Angliyadagi xususiy maktablarda turli qoidalar bilan oʻynalb kelingan futbol shakllariga asoslanadi^[7]. 1848-yilda Kembrij universitetida Eton, Harrow, Regby, Winchester va Shrewsbury nomli taʼlim muassasalarining vakillari ishtirokida yaratilgan Kembrij qoidalari futbol va shunga oʻxshash sport turlarini rivojlantirishda ancha samarali rol oʻynaydi. Garchi baʼzi oʻyinlar ushbu qoidalardan foydalangan holda oʻtkazilgan boʻlsa-da, ular katta jamoa tomonidan qabul qilinmagan^[13][14]. 1850-yillarda ingliz tilida soʻzlashuvchi mamlakatlardagi turli klublar oʻz maktablari yoki universitetlaridan ajralib chiqib, mustaqil tashkilotlar sifatida faoliyat yurita boshladilar. Ulardan baʼzilari oʻz qoidalarini yaratib, shu qoidalarga koʻra futbol oʻynashni boshladilar. 1857-yilda sobiq talabalar tomonidan asos solingan Sheffild futbol klubi 1867-yilda Sheffild futbol assotsiatsiyasini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Uppingham maktabi talabasi Jon Charlz Thring ham 1862-yilda baʼzi qoidalarni ishlab chiqdi^[15][16].

Futbol boʻyicha birinchi keng qamrovli qoidalar oʻsha yilning oktabr-noyabr oylari orasida, oktyabr oyida boʻlib oʻtgan yigʻilishdan soʻng tashkil etilgan futbol assotsiatsiyasi (inglizcha „The Football Association“, qisqacha „FA“) tomonidan oʻtkazilgan beshta yigʻilish natijasida tayyorlab chiqilgan^[17].

Buyuk Britaniya klublari ishtirok etgan birinchi futbol musobaqasi boʻlib oʻtgan Angliya kubogi 1872-yilda C.W. Alcock tomonidan tashkil etilgan. Birinchi rasmiy xalqaro futbol oʻyini 1872-yil 30-noyabrda Angliya va Shotlandiya oʻrtasida Glazgo shahrida oʻtkazilgan va 0:0 hisobida yakunlangan. 1884-yilda birinchi xalqaro futbol turniri, Buyuk Britaniya mezbonlik qilgan chempionat boʻlib oʻtdi^[18]. Aston Villa menejeri Uilyam MakGregor 1888-yilda Birmingemda asos solgan Angliya Futbol Ligasi bilan birinchi futbol ligasini tashkil qilgan kishi sifatida tarixda qoldi^[19]. Ushbu ligada 12 ta jamoa kurash olib borgan edi. Futbolda professionallashuv asoslarining tamal toshi 1870-yillarda qoʻyilgan boʻlsa, bugungi professional futbol qoidalari 1885-yil 20-iyulda futbol assotsiatsiyasi tomonidan tan olingan^[20].

Futbol assotsiatsiyasi tashkil etilgach, futbol inglizlar tomonidan butun dunyoga tarqala boshladi. Janubiy Amerikadagi birinchi futbol oʻyini 1867-yilda Argentinada ingliz ishchilari tomonidan oʻynalgan^[21]. Oʻsha yili Buenos-Ayresda Janubiy Amerikadagi birinchi futbol klubi boʻlgan Buenos-Ayres futbol klubi tashkil topdi^[21][22]. 1891-yilda Argentinada tashkil etilgan milliy liga bilan birgalikda qitʼada birinchi futbol turniri tashkil etilgan^[23]. Janubiy Afrikada yashovchi inglizlar mamlakatda birinchi futbol harakatini 1869-yilda boshlagan boʻlsa, mamlakatda birinchi futbol turniri 1884-yilda oʻtkazilgan^[24]. 1884-yilda Amerika Futbol Assotsiatsiyasi tomonidan tashkil etilgan birinchi futbol musobaqasi boʻlib oʻtadi. Yaponiyada futbol oʻynash haqidagi dastlabki maʼlum maʼlumotlar 1870-yillarga tegishli boʻlib, ingliz dengizchilari Yokogamada futbol oʻynashgan^[25]. Futbol keng tarqalgach, futbol qoidalarini belgilovchi tashkilot hisoblangan Xalqaro futbol assotsiatsiyasi kengashi (qisqacha IFAB) 1886-yilda Manchester shahrida Shotlandiya futbol assotsiatsiyasi, Uels futbol assotsiatsiyasi va Irlandiya futbol assotsiatsiyasining yigʻilishidan soʻng tuzilgan^[26]. Xalqaro futbol federatsiyalari ittifoqi (qisqasi FIFA) xalqaro maydonda futbolning eng yuqori boshqaruv tashkiloti boʻlib, 1904-yilda Parijda tashkil etilgan va futbol assotsiatsiyasi tomonidan belgilangan qoidalarga amal qilishini eʼlon qilgan^[27]. 1913-yilda FIFA vakillari ham IFABga oʻz vakillarini yubora boshladilar^[28]. Futbolda professionallashuv jarayoni 1920—1930-yillarda dunyoning turli burchaklarida jadal rivojlanib borgan^[29].

XX asrda 200 dan ortiq mamlakatlarda 250 milliondan ortiq oʻyinchi tomonidan oʻynalgan futbol dunyodagi eng mashhur sport turiga aylanadi^{[30][31][32][33]}. FIFA tomonidan 2007-yilning may oyida eʼlon qilingan hisobotga koʻra, dunyo boʻylab 270 milliondan ortiq odam futbol oʻynaydi. Ushbu hisobotga koʻra, dunyoda 301 mingdan ortiq futbol klublari, 1752 milliondan ortiq futbol jamoasi, 840 mingdan ortiq futbol hakamlari va 113 mingdan ortiq professional futbolchi faoliyat olib boradi^[34].

• La fabuleuse histoire du football (Fransızca). Paris: ODIL, 1990. ISBN 978-2-7324-2052-3. 
• L'encyclopédie du football 2004-5 (Fransızca). Saint-Sulpice: Chronosports, 2004. ISBN 978-2-84707-076-7. 
• Football, the first hundred years. Londra: Routledge, 2005. ISBN 0-415-35018-2.