Boku

Boku
poytaxt
{{{rasmiy_nomi}}}ning bayrogʻi Bayroq Gerb
40°23′43″N 49°52′56″E / 40.39528°N 49.88222°E / 40.39528; 49.88222
Mamlakat	Ozarbayjon
Hukumat
• hokim	Hojibala Abutolibov
Maydon	2,140 km2 (830 kv mi)
Rasmiy til(lar)i	Ozarbayjon tili
Aholisi  (2016)	2 225 800
Zichligi	1040 kishi/km2
Konfessiyaviy tarkib	islom
Vaqt mintaqasi	UTC+4
Telefon kodi	+994 12
Pochta indeks(lar)i	AZ1000 AZ1002 AZ1006 AZ1044 AZ1063 AZ1072
Avtomobil kodi	10, 90, 77
Boku

Boku (ozarbayjoncha: Bakı) — Ozarbayjon Respublikasining poytaxti. Absheron yarimorolida, Kaspiy dengizining gaʼrbiy sohilida joylashgan. Maydoni 2130 km², taxminan 2,2 mln aholiga ega. Boku shahri tarkibiga 12 tuman, 5 shahar tipidagi posyolka va 32 qishloq kiradi.^[1]

Shahar markazi qismi Boku buxtasiga zinapoyasimon pasayib tushuvchi amfiteatr shaklida joylashgan. Bokuning dengiz sohili qismi okean sathidan taxminan 28 m quyidadir. Boku viloyati hududida minerallardan neft, gaz va qurilish materiallari qazib olinadi; muolaja uchun muhim mineral suvlar chiqadi. Koʻpgina balchiq vulqoni mavjud. Iqlimi quruq subtropikdir. Oʻrtacha havo darajasi yanvarda 3-4 °C, iyulda esa 25-26 °C boʻladi. Yiliga 210 mm yogʻin yogʻadi. Kuchli shimol shamoli (xazriy) va janub shamoli (gilavar) Bokuga xosdir.

Boku shahrida va Absheron yarimorolida insonlar qadim zamonlardan beri oʻtroqlashgan va bu yerda aholi punktlari hosil boʻlgan. Bunga sabab Boku shahrining fizik-geografik sharoiti shimoldan janubga, gʻarbdan sharqqa migratsiya va tijorat yoʻllarining kesishgan markazida joylashishi, iqlim sharoiti va eng qadimgi davrdan yer yuziga chiqqan nafta nomli yoqilgʻi va energiya boyligi boʻlgan. Absheron hududida topilgan arxeologik materiallar Bokuda qadimdan insonlar yashaganini isbotlaydi. Pirallahi, Zigʻ koʻli atrofi, Shuvalan, Mardakon, Amirjon va boshqa yerlarda mil.av. III-I mingyilliklarga oid arxeologik ashyolar topilgan. Bokuning paydo boʻlish tarixi nomaʼlum.^[2]

Boku Kavkazdagi eng muhim turistik makonlardan biri hisoblanadi. 2014-yilda Boku Forbes jurnalining ruslar uchun biznes sohasida eng jalb qiluvchi sobiq SSSR shaharlari reytingida top oʻnlikka kirgan. 2015-yilda Boku Lonely Planetning sayohat uchun eng qiziqarli makonlar reytingida yettinchi, New York Times gazetasining „2015-yilda safar qilish uchun dunyoning eng yaxshi joylari“ reytingida esa 51-oʻringa loyiq koʻrildi. 2016-yilda Trip Advisor sayohat saytining yiqqan savol anketasida eʼtiborga molik va rivojlanayotgan turizm mintaqalari roʻyxatida Boku shahri 5-oʻrinni egallagan.^[3][4][5][6]

Boku nomining kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud. Boku toponimining qadimiyligi haqidagi ilk maʼlumotga Ivan Meshaninovning 1927-yilda Bokuda nashr qilingan „Misr va Kavkaz“ nomli maqolasida duch kelish mumkin. Taxminlarga koʻra, mil.av. III mingyillik oxirlariga tegishli „Marhumlar kitobi“ Misr mifologiyasi toʻplamida aks etgan „Bakhav“ toponimining Kavkazda shakllangan formasidir. Soʻz oʻzagi boʻlgan „Baka“ — „Quyosh chiqqan joy“ yoki „Tong shafagʻi“ sifatida talqin qilinadi. Bu toponim Buyuk Kavkaz sharqida joylashgan Boku bilan bir deb taxmin qilinadi.^[7]

Baʼzi manbalarga koʻra, Boku nomi ilk marta V-VIII asr manbalarida „Bagavan“ yoki „Baguan“, „Atshi Bagavan“ yoki „Atshi Baguan“, yaʼni „Otash Baguan“ koʻrinishida uchraydi. Baga soʻzning oʻzagi, „an“ va „van“ esa makonni bildiradi. Toponim milodiy VII asrda bu hududda yashagan „bakan“ urugʻi bilan aloqador deb hisoblanadi, baʼzilarning fikricha esa, „Bakuya“ soʻzidan olingan.^[8]

Boku nomlaridan biri esa fors tilidan olingan „Badi Kuba“ soʻzining qoʻshilishidan kelib chiqqan degan taxmin ham mavjud. Fors tilidan tarjima qilinganda „Shamollar shahri“ maʼnosidagi bu soʻz aynan Bokuning haqiqiy tarixi ekanligini bir qancha olimlar taʼkidlaydi.^[9]

Professor Sara Ashurbeyli Bokuning eng qadimiy nomi „Xunsar“ boʻlganini bildiradi. Bu toponimning tarkibi 3 000 yildan ortiq vaqtdan beri mavjud ekanligini koʻrsatadi. Xunsar maʼnosi „Quyoshga oʻgirilgan“ demakdir.^[8]

Kavkazshunos Kerop Patkanov shaharning nomi lak soʻzi „Baki“-dan (tepalik) kelib chiqqan deb taʼkidlaydi. Bu gipotezaga koʻra, Boku tepaliklar ustida joylashgani sababli shaharning ham nomi bu soʻzdan olingan. Bu fikrni geografiya fanlari doktori Budak Budakov bildiradi.^[10]

Boku shahrining ilk ramzi har ikki tomonida olov simvoli boʻlgan quyosh tasvirining oʻrtasidagi buqa surati boʻlgan. Buqa surati avval qalʼa devorining kirish eshigida aks etgan ekan. Tashqi qalʼa devorlari 1886-yilda buzib tashlangan va uning darvozasi ichki qalʼa devorida — Shoh Abbos darvozasida qaytadan qurilgan. Bokuning qadimiy simvoli boʻlgan buqa tasviri hozirgi kunda Icherishaharning Qoʻsha Qalʼa darvozalarining ustida tasvirlangan. Buqaning oʻng va chap tomoni sher tasviri bilan qoplangan. Baʼzi tadqiqotchilar sher surati Safaviylar hokimiyati simvoli boʻlganini taʼkidlaydilar.^[2]

Boku shahrining ilk rasmiy gerbi 21-may 1843-yilda tasdiqlangan. 4 qismdan iborat qalqonsimon panelning birinchi oltin qismida yoʻlbars, ikkinchi oltin qismida yerdan chiqib yonayotgan gaz gulxanlari tasvirlangan. Panelning bu ikki qismi tasviri Rossiyaning Kaspiy viloyati gerbidan olingan. Gerbning koʻk rang fonidagi 3-qismida yuk ortilgan tuya tasvirlangan. Bu shahar aholisining yuk tashish bilan shugʻullanganliklari timsolidir. Gerbning koʻk rang fonidagi 4-qismidagi yerga sanchilgan langar tasviri esa Bokuning port shahri ekanligidan dalolat beradi.^[2]

Boku shahrining ikkinchi gerbi 16-mart 1883-yilda tasdiqlandi. Gerbning qora rangli qalqonsimon panelida uch oltin rangli olov tasvirlangan. Qalqon gubernatorlik va shahar gerblarida ishlangan qizil rangli Aleksandr lentasi (Knyaz Aleksandr Nevskiy nomiga taʼsis etilgan ordenga taqilgan lenta) bilan oʻralgan ikki oltin sunbula bilan qoplangan va shaharlarning gerbida foydalanilgan uch burchakli qalʼa tasviri bilan tugaydi.^[2]

14-aprel 1967-yilda Boku shahrining uchinchi gerbi qabul qilingan. Gerb oʻrtasida moviy toʻlqinlar ustida Ozarbayjonni „Olov yurti“ simvoliga aylantirgan uch oltin rangli mashʼala tasvirlagan. 1975-yilda ushbu gerbga qoʻshimchalar kiritildi. Bokuning bugungi gerbi Asosnomasi Boku shahri Ijro hokimiyati hokimining 2001-yil 29-martdagi farmoni bilan tasdiqlandi. Boku shahrining zamonaviy gerbi uning rasmiy ramzidir.^[2]

Boku shahrida va Absheron yarimorolida insonlar juda qadim zamonlardan oʻtroqlashgan va bu yerda aholi punktlarini yaratganlar. Bunga sabab Boku shahrining fizik-geografik sharoiti shimoldan janubga, gʻarbdan sharqqa borgan koʻchmanchilar va tijorat yoʻllarining kesishgan markazida joylashishi, iqlim sharoiti va eng qadimgi davrdan yer yuziga chiqqan nafta nomli yoqilgʻi va energiya boyligi boʻlgan. Absheron hududida topilgan arxeologik materiallar Bokuda qadimdan insonlar yashaganini isbotlaydi. Pirallahi, Zigʻ koʻli atrofi, Shuvalan, Mardakon, Amirjon va boshqa yerlarda mil.av. III-I mingyilliklarga oid arxeologik ashyolar topilgan. Bokuning paydo boʻlish tarixi nomaʼlum.^[2]

Ilk oʻrta asrlarda Boku iqtisodiyotining asosini neft va tuz mahsuloti, Boku va Absheron hududida yetishtirilgan roʻyan va zafʼaron tashkil qilar edi. Ularning ham quruqlikdagi karvon yoʻllari, ham dengiz orqali Uzoq Sharq mamlakatlariga eksporti feodallar shahri rivojining muhim omili edi. Shirvon tarkibiga kirgan Absheron tabiiy va iqtisodiy xususiyatlari tufayli undan farqlangan geografik, iqtisodiy va siyosiy boʻlinma edi. Absheronning iqtisodiy va siyosiy markazi boʻlgan Boku shahri iqtisodiy jihatdan uning qishloqlari bilan bogʻliq boʻlib, shirvonshohga vassal qaram boʻlgan parokanda feodal yerlarining yagona doirasini tashkil qilardi.^[13]

X asr oxirida va XI asrda Abbosiylar xalifaligining tanazzuli sababli bir qator viloyat va mamlakatlar hokimlari, shu jumladan, Shirvonshohlar mustaqil hokimiyat tuza boshladilar. Boku X asr oxirlarida Shirvonning asosiy shaharlaridan biriga aylandi. Aholi hunarmandchilik, tijorat, bogʻdorchilik, polizchilik, uzumchilik, pillachilik, ekinchilik, neft qazish, baliqchilik va boshqa ishlar bilan shugʻullanardilar. Feodal munosabatlarning, tijorat va hunarmandchilikning rivoji shaharning taraqqiy etishiga imkon berardi. Xalqaro tijorat yoʻllari markazida joylashgan Boku Sharq va Gʻarb mamlakatlari orasidagi tijoratda muhim ahamiyatga ega edi.^[13]

Boku X asrdan port shahri sifatida mashhur edi. XI asr oxiri — XIII asr boshlari Bokuning taraqqiyot davri edi. 1191-yilda Shamaxida kuchli zilzila sodir boʻlgach, shirvonshoh I Axsitan poytaxtni vaqtinchalik Bokuga koʻchirdi.^[13]

XII asr oxiri — XIII asr boshlari Boku shahrining feodal taraqqiyot davri edi. Shirvonshohlar shaharda bir qator binolar qurdirib, uni yana-da mustahkamladilar. XII asrning birinchi yarmida Boku ikki qatorli qalʼa devori va xandaq bilan oʻralgan edi. Shaharning mudofaa tizimiga Qiz qalʼasi ham kirar edi. 1232-1235-yillarda Bokuni dengiz tomondan qoʻriqlash maqsadida buxta bilan birgalikda mustahka, qalʼa qurildi. Shirvonshohlar Kaspiy dengizida kuchli flot tuzdilar.^[2][13]

XIII asr 30-yillarida moʻgʻullar Ozarbayjonga hujum qilib, bir qancha shaharlarni bosib oldilar. Bosqinchilar kelgan yoʻldan chetda joylashgan Boku boshqa shaharlarga nisbatan oz talafot koʻrgandi. Shunga qaramay, moʻgʻullar shahrini ishgʻol qilgan vaqti Qiz qalʼasining yuqori qismi vayron qilingandi. Moʻgʻullar istilosi va mamlakatning vayron qilinishi shahar iqtisodiyotiga putur yetkazdi, Absheron va Bokuning neft ishlab chiqarishini vaqtincha boʻlsa ham toʻxtatdi. XIII asr oxiri, XIV-XV asrlarda Boku Kaspiy dengizidagi asosiy port va Danbandiylar sulolasi boʻlgan Shirvonshohlar davlati poytaxti boʻlganida nafaqat Ozarbayjon, balki butun Yaqin Sharqning muhim shaharlaridan biriga aylandi. Boku xalqaro tranzit ipak tijoratida va Sharq bilan Gʻarb orasida boshqa mollarning tijoratida faol ishtirok etardi. Bu feodal shaharning taraqqiyot davri edi.^[2][13]

1501-yilda Shoh Ismoil Xatoiy Shirvonga hujum qilib Bokuni oldi. Safafiy hukmdori I Tahmasp 1538-yilda Boku ham kiruvchi Shirvonni Safaviylar davlatiga birlashtirdi. Safaviylar-Usmoniylar jangi vaqti 1578-yilda Usmoniylar qoʻshini Bokuni bosib oldi. 1607-yilda shahar yana Safaviylar hokimiyatiga oʻtdi. Safaviylar davlati davrida Bokuda mis pullar chiqarila boshlandi. Boku va Absheron aholisining koʻpgina qismi gilamdoʻzlik bilan shugʻullanardi. XVI-XVIII asrlarda hunarmandchilik, xususan, gilamdoʻzlik yana-da takomillashdi. XVI asrdagi ayovsiz urushlarda Safaviylar davlatiga birlashtirilgan Shirvondagi bir qator antifeodal isyonlarga qaramay, Volga-Kaspiy yoʻlining ochilishi bilan bogʻliq Bokuning yirik tijorat markazi va Kaspiy dengizidagi muhim port sifatidagi oʻrni yoʻqolmadi.^[2][13]

XVI asr oxiri-XVII asr boshlarida turk ishgʻolidan soʻng Boku qaytadan Safaviylar davlati tarkibiga qoʻshildi. Markaziy hokimiyatning kuchayishi XVII asrning 40-yillaridan eʼtiboran mamlakatning mahsuldor kuchlarni zaiflatgan feodal nizolar va ayovsiz urushlarning toʻxtashi Boku shahri hayotining taraqqiyotiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi. Shaharga koʻpgina xorijiy tijoratchilar va sayyohlar kela boshlaydi. Ular shaharning xoʻjalik hayotining jonlanishini, hunarmandchilik mahsulotlarining ortishi, mamlakatdan eksport qilingan neft va tuz hosilotini qayd etadilar. Shaharning ijtimoiy hayotida tijoratchilarning roli orta boshlaydi. Shahar va mamlakatning barcha ichki va tashqi tijorati ularning qoʻlida edi. Boku Kaspiy dengizida muhim port hisoblanardi. Bu yerdan tranzit yoʻli bilan Yevropaga, Rossiyaga va boshqa oʻlkalarga Shamaxi ipagi va boshqa hunarmandchilik mahsulotlari yetkazib berilardi. Bokuning feodal rivoji XVII asr oxirigacha davom etdi. Bundan keyin esa nafaqat Ozarbayjonda, balki butun Old Osiyo mamlakatlarida mavjud boʻlgan shahar hayotining tanazzuli kuzatiladi.^[13]

Bokuning boy tabiiy resurslari, shuningdek, muhim harbiy-strategik ahamiyati XVIII asr boshlaridan boshlab Rossiyaning eʼtiborini torta boshladi. Kaspiyning janubi-gʻarbiy boʻylariga koʻz tikkan Pyotr I maxsus harbiy dengiz ekspeditsiyasi tuzdi. 1723-yil 26-iyunda Pyotr I qoʻshini Bokuga kirdi. Lekin Rossiya va Eron orasida tuzilgan Ganja bitimiga muvofiq Boku qaytadan Nodirshoh hokimiyati qoʻl ostiga oʻtdi.^[2]

XVIII asr oʻrtalarida Ozarbayjonda bir qancha xonliklar, shu jumladan, Boku xonligi tuzildi. 1796-yil yozida rus qoʻshinlari Ozarbayjonga yurish qildi. 13-iyunda Boku olindi. Yekaterina II oʻlimidan soʻng chor qoʻshinlari 1797-yil mart oyida Bokuni tark etdi. 1805-yil 12-avgustda chor qoʻshini Bokuni qamal qildi, ammo muvaffaqiyat qozona olmay ortga qaytdi. 1806-yil avvalida general Pavel Sisianov qoʻshinlari qaytadan Bokuga yaqinlashdi. Shaharni topshirish haqidagi Boku xoni Husaynqulixon bilan muzokaralar vaqtida general Sisianov oʻldirildi. Boku xonligi 1806-yil 6-oktyabrda chor hokimiyati tomonidan bosib olingach, Bokuda kapitalistik munosabatlar taraqqiyot davri boshlandi. 1807-yilda Bokuda 500 uy, 3000 nafar aholi yashar edi. 1810-yilda Bokuning Icherishaharida ilk marta namunaviy koʻp qavatli bino qurilishi yuzaga keldi. Icherishaharda ikki va uch qavatli binolar qurildi hamda Ozarbayjonning anʼanaviy feodal shaharlaridan farqli oʻlaroq bu binolarning asosiy derazalari koʻcha tarafga qaratilgan edi. 1813-yilda tuzilgan Guliston shartnomasi bilan Shimoliy Ozarbayjon, shu jumladan, Boku ham Rossiya tarkibiga qoʻshilishi tasdiqlandi.^[2][13][14]

1810-yilda Bokuning tijorat daromadi 500 ming manat boʻlgan boʻlsa, 1827-yilga kelib bu daromad 5205 ming manatga yetgandi. 1832-yilda Bokuda tijorat bilan 233 nafar, 1849-yilda esa 322 nafar shugʻullanardi. Bularning bir qismi (1852-yilda 67 nafari) fabrika-zavod mahsulotlari savdo-sotigʻi bilan shugʻullanardi.^[15][16]

1840-yil boshlarida Bokuda 360 tijorat markazi bor edi. 1840-yil 10-aprelda tuzilgan Kaspiy viloyati tarkibida markazi Boku shahri boʻlgan Boku uezdi tuzildi. Nikolay Ining 1846-yil 14-dekabrdagi farmoni bilan Shamaxi gubernatorligi yaratilganida, Boku uezdi ham ushbu gubernatorlik tarkibiga kirdi.^[2][16]

Shaharning yuksalish davri esa asosan Ozarbayjonda neft sanoatining rivoji bilan bogʻliq. Yaʼni 1848-yilda dunyoda ilk neft koni aynan Boku shahrida qazilgan, 1863-yilda Suraxanida oq neft zavodi qurilib foydalanishga topshirilgan, 1869-yilda esa mexanik usul bilan ilk marta hududda neft-gaz qazib olish boshlangan.^[13]

1859-yil 29-30-mayda sodir boʻlgan zilzila oqibatida Shamaxi shahri butunlay vayron boʻldi va Aleksandr IIning 1859-yildagi farmoni bilan Shamaxi gubernatorligining markazi Bokuga koʻchirildi, nomi oʻzgartirilib Boku gubernatorligi deb atala boshlandi. Ushbu farmon bilan Boku shahri gubernatorlik markazi maqomini oldi. Bu davrda shahar aholisining soni 13 ming kishini tashkil qilardi.^[2][13]

Neft sanoati taraqqiyoti bilan birga Bokuda transport aloqalari ham shakllana boshladi. 1873-yilda bir qancha zavodlarning Bokudan tashqaridagi boʻsh hududlarga chiqarilishi toʻgʻrisida buyruq berilganida Qora Shahar hududida 100 ga yaqin zavod, tijorat muassasalari va aholi punktlari qurildi. 1878-yilda Nobel aka-ukalari tomonidan Rossiya Imperiyasida ilk marta Balaxanidan Qora Shahargacha neft quvurlari tortib kelindi.^[13][17]

1880-yilda shahardan Sabunchi va Suraxani maʼdanlariga 26 km uzunlikda va 1883-yilda 520 kn uzunlikda Boku-Tbilisi temir yoʻli liniyasi oʻrnatildi. Transport vositalari bilan birga Bokuda aloqa sohasi ham paydo boʻldi. 1868-yilda Boku-Tbilisi, 1879-yilda Boku-Krasnovodsk (dengiz tubi bilan) telegraf liniyalari, 1886-yilda esa shaharda ilk telefon liniyasi oʻtkazildi.^[13]

XX asr boshlarida Rossiyadan ishchilar harakatining eng muhim hodisasi Boku proletariatining muhim voqeasi Dekabr ish tashlashi boʻldi. Ish tashlash 1904-yil 13-dekabrda „Kaspiy-Qora dengiz neft sanoati jamiyati“ zavodida boshlandi va qisqa muddat ichida shaharning barcha maʼdan-zavod tumanlariga tarqaldi, umumshahar ish tashlash taʼtiliga aylandi. Ish tashlashda ishtirok etgan ishchilarning soni 50 mingga chiqdi. Ish tashlashning choʻzilishi Boku mulkdorlari choʻntaklariga zarar berish bilan birga butun Rossiya sanoatini tang holda qoldirgandi. Ish tashlashning choʻzilishidan bezovta boʻlgan moliya vaziri qattiq asabiylashardi. Moliya vazirining talabi bilan bosh vazir Vitte Boku gubernatorligini general gubernator bilan almashtirdi va unga joʻnatgan buyrugʻida nima qilib boʻlsa ham ish tashlashni toʻxtatishini va Boku neft maʼdanlarida, shuningdek, neft ajratish zavodlarida ishni tiklashni talab qildi. Bokuda harbiy vaziyat eʼlon qilindi. Shimoliy Kavkaz temir yoʻli stansiyalaridan boshlab Bokugacha barcha temir yoʻllari harbiylashtirildi. Bu yoʻl bilan Bokuga qoʻshin kiritish boshlandi. Bokuda barcha namoyishlar taqiqlandi.^[18]

Boku proletariatining Dekabr inqilobi Rossiyaning markaziy viloyatlarida keng aks sado berdi. Rossiya imperiyasining boshqa shaharlaridagi ishchilar Boku hodisalarida doir inqilobiy varaqalar tarqatdilar. Ushbu varaqalarda Boku proletariatining Dekabr inqilobidagi gʻalabasining butun Rossiya ishchilar sinfi uchun katta ahamiyati borligini taʼkidlanar edi.^[18]

1907-yilda esa Boku-Batumi neft quvuri foydalanishga topshirildi va bularning taʼsiri natijasida ortiq 1908-yilda Boku shahri Kavkazorti umumiy sanoat mahsulotining 91,6 %ini berar edi. 1917-yil Rossiya inqiloblaridan soʻng Ozarbayjonda ijtimoiy-siyosiy hayot oʻzgardi va Boku Soveti hokimiyatni qoʻlga olishi bilan yakunlandi.^[13]

1918-yil 30-mart va 3-aprel orasida Boku shahrida va Boku gubernatorligining turli hududlarida, xususan, Shamaxi, Kuba, Xachmaz, Lankaron, Hojiqobil, Salyan, Zangazoʻr, Qorabog, Naxchivon va boshqa hududlarda Boku Soveti va Dashnaksutyundan boʻlgan arman qurolli armiyasi ozarbayjonlarga qarshi qirgʻin uyushtirdilar. Rasmiy manbalarga asosan ommaviy qirgʻin natijasida 12 mingga yaqin ozarbayjon qatl qilindi, oʻn minglab insonlar bedarak yoʻqoldi. Stepan Shaumyan 1918-yil 25-aprelda Boku Xalq Komissarlari Soveti nomli hukumat yaratdi. Boku XKS oʻzini Boku gubernatorligi va Dogʻistonda Sovet Rossiyasi hukumatining mahalliy hokimiyat organi deb eʼlon qildi.^{[19][20][21][22][23]}

1918-yilda Nuri poshsho rahbarligidagi Usmoniylar va Ozarbayjon Xalq Respublikasi harbiy kuchlaridan Kavkaz Islom Qoʻshini bilan Boku Komissarlari va Markaziy Kaspiy diktaturasi harbiy kuchlari orasida Boku urushi yuz berdi. Keyinchalik urushga Buyuk Britaniya, Armaniston va Rossiya armiyasi ham qoʻshildi va bu urush Kavkaz kampaniyasining soʻnggi jangi boʻldi. Lekin Boku jangi bilan keskinlik tugamadi, hodisalar Ozarbayjon-Armaniston urushi bilan davom etdi.^[24][25][26]

Ozarbayjon Milliy Kengashining 1918-yilda qabul qilgan Ozarbayjon Istiqlol Bayonnomasida Ozarbayjon Xalq Respublikasining poytaxti haqida modda yoʻq edi. Ozarbayjon SSRning 1921-yilda qabul qilingan Konstitutsiyasida ham poytaxt haqida modda kiritilmagandi. Ozarbayjon SSRning 1937-yil va 1978-yil konstitutsiyalarida esa Boku shahrining respublika poytaxti sifatida eʼlon qilinishi qayd qilingan.^[2]

1920-yil 28-aprelda Vaqtinchalik Inqilob Qoʻmitasi yangi hukumatning — Ozarbayjon SSR Xalq Komissarlari Soveti tarkibini tasdiqladi. 29-apreldan eʼtiboran E. H. Qarayev boshchiligida Boku Inqilob Qoʻmitasi ham ishlar edi. Bokuda shahar Soveti bilan bir qatorda Boku Uezd Inqilob Qoʻmitasi ham faoliyat koʻrsatardi. Shaharning barcha tumanlarida mahalliy hokimiyat organlari tuzildi. 1920-yil 1-7-sentyabrda Bokuda sharq xalqlari I qurultoyi, 1926-yilda esa I Umumittifoq turkologiya qurultoyi oʻtkazildi. Bokuda taʼqiblar, Ozarbayjon Xalq Respublikasi liderlari, yirik namoyandalari, boshqa partiyalar, siyosiy guruhlar va harakat rahbarlarining, Ozarbayjon qoʻshinlarining, Mudofaa vazirligi xodimlarining hibsga olinishi boshlanadi. Ularning bir qanchasi Nargin orolida qatl qilindi, Rossiyaning turli qamoqxonalari va lagerlariga surgun qilindi.^[2][27]

Ikkinchi jahon urushi Ozarbayjondan uzoq shimoli-gʻarbiy mintaqalarida boshlansa ham Adolf Gitler neftga boy boʻlgan Bokuni zabt etishni oldiga maqsad qilib qoʻyadi. 1941-yilda Ozarbayjonda 23,5 mln tonna neft chiqarilgan boʻlib, bu koʻrsatkich butun Sovet Ittifoqida mavjud boʻlgan neftning 71,4 %ini tashkil qilardi. Mana shunday yuksak hosilot SSSRning II jahon urushidagi gʻalabasiga katta hissa qoʻshgan, xalq xoʻjaligi oldida turgan bir qancha masalalarning hal qilinishida neftning maxsus roli yana-da ortgan.^{[28][29][30][31]}

Urush sharoiti oʻrtaga yangi-yangi muammolarni tashlardi. 1942-yilda Kavkaz hududida jang davom etgani sababli Bokuda neft quduqlarining faoliyati vaqtinchalik toʻxtatildi. Absheron yarimorolida yangi neft konlari ishga tushmadi. Shu bilan birga Shimoliy Kavkaz va Volga daryosi orqali xom ashyo va neft mahsulotlarini tashishning imkoni yoʻq edi. Chunki transport infrastrukturasi harbiy amaliyotlar oʻtkazilayotgan hududdan oʻtar edi. Lekin tez orada bu muammoga ham yechim topildi. Neft mahsulotlarini „yer omborlari“ga va koʻllarga (Zigʻ, Masazir va b.) toʻldira boshladilar. Soʻngra ularni Kaspiy dengizi bilan joʻnatar edilar. Urushning hal qiluvchi bosqichi boʻlgan 1942-yilda Kaspiy dengizi bilan frontga 505 ming tonna, Hashtarxon vositasi bilan 336 ming tonna neft mahsulotlari tashildi. Fashist harbiy qismlarining 1942-yilavgust oxirlarida Shimoliy Kavkazga yetib borishi va Grozniy neft tumanining fashist qoʻshini tomonidan zabt etilishi Boku neftining urush jarayonidagi ahamiyati va rolini yana-da orttirdi va uni asosiy planga chiqardi.^[28][32]

1945-yildan keyin esa shaharning taraqqiyot jarayoni biroz kuchayib, Boku shahri respublikaning iqtisodiy rivojida va ijtimoiy mehnat sohasida yetarlicha yuksak saviyaga chiqa oldi. Bular natijasida shaharda ishlab chiqarish boʻyicha sanoat sohalari yaratildi va shahar bilan shahar atrofi hududlarning aloqalari kengayardi. Boku shahrining ham intensiv taraqqiyoti shaharning shakllanishida muhim rol oʻynagan. Ikkinchi jahon urushi yillarida Boku gospitallarida 400 ming nafarga yaqin askar va zobit davolandi.^[13][19]

SSSR Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1951-yilda Boku suv quvurining ikkinchi qatori qurilishi borasida 1959-yilda esa Boku va uning tumanlari gaz bilan toʻxtovsiz taʼminlanishi, barcha aholi massivlarining 1960-yilgacha toʻliq gaz bilan taʼminlanishi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. 1957-yilda shaharga suv berish birmuncha ortdi. Faqat aholining suv bilan taʼminoti hali ham yetarli emasdi.^{[33][34][35][36]}

Bokuda Ozarbayjon televideniye markazi oʻz faoliyatini 1956-yil 14-fevralda ilk havaskor dastur bilan boshladi, soʻngra televideniye markazi dasturlari Bokudan 200 kmgacha masofada muntazam ravishda uzatila boshlandi. 1966-yilda Boku-Shusha, 1969-yilda Shusha-Naxchivon radio liniyasi foydalanishga topshirildi. 1970-yilda radio liniyasi bilan Boku televideniye stansiyasi ilk marta Moskvadan rangli televideniye programmasini koʻrsatish imkonini qoʻlga kiritdi. 1976-yilda Boku telefon aloqasining 90 ming telefon nomerini oʻzida birlashtirgan 36 telefon stansiyasi bor edi. Uy telefonlarining soni 1970-yilda 30,8 ming, 1980-yilda 230,9 ming edi.

1988-yil 17-noyabrda Bokuning Ozodlik maydonida ommaviy eʼtiroz mitinglarining oʻtkazilishi Ozarbayjonda milliy-ozodlik harakatining boshlanishiga sabab boʻldi. Shu yili 5-dekabrda Sovet qoʻshinlari Ozodlik maydoniga yurish qilib, mitingchilarning oldini toʻsib, komendant soatini tatbiq etgandi. 1990-yil 19-yanvardan 20-yanvarga oʻtar kechasi soat 23:30 da Boku shahriga sobiq Sovet Ittifoqining qoʻshin boʻlmalari favqulotda holat eʼlon qilmasdan kirib borgan, tinch aholiga hujum qilib, yuzlab gunohsiz insonlarni qatl qilgan, bu hujumda koʻpchiligi yaralangan, bedarak yoʻqolgandi.^[2][37]

1994-yil 19-martda Boku metrosi 20-yanvar metrostansiyasida portlash yuz berdi, 14 kishi halok boʻldi, 49 nafar yaralandi. Shu yili 3-iyulda metroning „28-may“ va „Yoshlik“ stansiyalari orasida poyezdda portlash uyushtirildi, qurbonlar va yaradorlar bor edi. 1997-yil 25-noyabrda Bokuda Gruziya, Ukraina, Ozarbayjon va Moldova respublikalarining orasida hamkorlik toʻgʻrisidagi blok — „GUAM“ blokining tashkilini bayon qilgan protokol imzolandi.^[14]

2000-yil 25-noyabrda soat 21:30 da Bokuda 6,8 ballik zilzila sodir boʻlgandi.^[38]

2001-yilda Bokuda dunyo ozarbayjonlarining birinchi qurultoyi oʻtkazildi. 2002-yilda internet bilan 10 provaydr shugʻullanardi. İnternetdan 120 ming foydalanardi va foydalanuvchilarning 90 foizi Bokuda edi. Ularning 80 foizi yoshlardan iborat edi. 2008-yildan boshlagan Boku Shahar Ijro hokimiyatining toʻliq buzish ishlari bilan bogʻliq baʼzi tarixiy obidalarning yoʻq boʻlishi va insonlarning uylari oʻrniga berilgan kichik kompensatsiyalar jamiyat va inson huquqlari tashkilotlari tomonidan keskin tanqid qilindi. Shahardagi mazkur buzish ishlari tufayli vayron boʻlgan tarixiy binolardan Atlanta uyi, Moskva mehmonxonasi va Qorabogʻ mehmonxonasini qayd qilish mumkin. 2009-yilda Ozarbayjon Davlat Neft Akademiyasida sodir boʻlgan terror hodisasida 13 nafar halok boʻldi.^{[2][39][40][41][42][43][44][45]}

2011-yil 24-dekabrda Boku sharqida 100 yildan koʻp Qora Shahar kabi tanilgan, neft ishlab chiqartishi, saqlanishi va yetkazib berilishida katta rol oʻynagan hududda, shaharning eng katta qayta qurish loyihalaridan biri boʻlgan Boku Oq Shahar loyihasining tamali qoʻyildi. Loyihaning asosiy maqsadi neft chiqindilari natijasida ifloslangan tuproqlarning tozalanishi, hududda yangi xalqaro standartlarga mos ijtimoiy infratuzilmaning tuzilishi, poytaxt aholisi va mehmonlari uchun yangi yashash, ish, koʻngilochar va istirohat maskanlarining yaratilishidir.^[46][47]

• 

Boku Kaspiy dengizi gʻarbida, Absheron yarimorolining janubida 40", 23' eni 49", 51' uzunlikdagi meredianalar kesishgan nuqtada joylashgan. Absheron yarimorolining janubida sohil atrofi suv akvatoriyasida Boku arxipelagi joylashgan. Arxipelagga Kichik Zira, Katta Zira, Tosh Zira, Xara Zira, Zanbil, Gil orollari, Qorasuv, Kutan orollari, Sangi Mugan, Nomsiz orol, Ignat toshi, Kur toshi, Cigil, Karavansaray orollari, Tava oroli, Dash orollari yoyi, Xonlar oroli va Bobur oroli kiradi.^[48][49]

Boku joylashgan Absheron yarimoroli yuksak oʻrta yillik temperatura va oz yogʻingarchilikka molik hududdir. Bokuda havoning oʻrtacha yillik temperaturasi 14,4 darajani tashkil qiladi. Quyoshli, oz bulutli kunlar hisobiga koʻra Absheron Kavkazda birinchi, yogʻingarchilik miqdoriga koʻra esa oxirgi oʻrinda turadi.^[50]

Boku iqlimi quruq va subtropikdir. May boshidan boshlab sentyabr oyigacha davom etgan uzun yoz quruq va issiq oʻtadi. Eng issiq vaqtlarda — iyul va avgust oylarida kundalik oʻrta temperatura 26 darajani tashkil qiladi. Kuzda yoz issigʻi chekinib, oʻrniga quruq, mayin havo oʻrnashadi. Bokuda qish ham moʻtadil oʻtadi, yaʼni yanvarda oʻrtacha temperatura 3-5 daraja boʻladi. Qish odatda qorsiz va qahratonsiz oʻtuvchi oz quyoshli kunlardan iborat. Shunga qaramay kuchli shimol shamoli, baʼzan havoda kichik tomchilar kuzatiladi va bu shamollar Bokuning eng muhim elementi hisoblanadi.^[50]

1908-1910-yillarda Rossiyadan Ozarbayjonga 3 ming qishloq oilalari koʻchirildi. Bokuga koʻchib kelganlarning aksariyat qismini erkaklar tashkil qilardi. Shunday qilib, oilasi bilan birga ish qidirish qiyin boʻlgani uchun migrantlar oʻz oilalarini tashlab kelardilar. Tarixiy manbalarda keltirilishicha, Bokuning neft sanoati muassasalarida ishlagan rus mutaxassislari, ishchi va xizmatchilari baʼzi hollarda oʻz oilalari bilan, armanlarning koʻp qismi boʻydoq va yolgʻiz, ozarbayjonlarning esa hammasi oʻz oilasini uyda qoldirib kelar, yolgʻiz yashar edi. 1913-yilda Boku shahrida aholi soni 3 martaga ortdi, 334 mingga chiqdi. Rossiya Imperiyasining 5 eng katta shahridan biriga aylangan Bokuda joylashgan migrantlarning aksariyatini ruslar tashkil qilardi. Armanlarning soni ham migratsiya hisobiga katta surʼatda ortgan va Boku aholisining milliy tarkibida ularning xususiy miqdori 17,5 % gacha chiqqandi. Ayni vaqtda Bokuda yashagan boshqa millatlarning soni ham bir necha martalab ortgan. Masalan, yahudiylar soni 5,7 marta ortib 10,8 ming nafar boʻlgan, lazlar soni esa mingdan 8 mingga chiqqandi. Bu davrda Bokuda ozarbayjonlar sonining ortishi 74 %ni tashkil qilish bilan umumiy ortishda yetarlicha ortda qolgandi. Buning natijasida Boku aholisining milliy tarkibida ularning miqdori 1897-yildagi 36 %dan, 1913-yilda 21 %ga tushgandi. Bu davrda Janubiy Ozarbayjondan ham oʻn minglab ozarbayjon Bokuga koʻchib oʻtgandi. 1913-yilda Bokuda oʻtkazilgan aholi statistikasi materiallarida Bokuda har 6 nafardan biri Janubiy Ozarbayjondan edi. 1970-yilda faqat Bokuda 207,5 ming nafar arman yashardi, bu esa butun Ozarbayjondagi armanlarning 43 %iga teng degani edi.^[19][51]

1988-yilda arman millatchilarining ozarbayjonlarni Armanistondan deportatsiya qilishi va koʻchirishi natijasida quvilgan ozarbayjonlarning aksariyati Bokuga joylashtirildi. Sumqayit hodisalari va Qora Yanvar Bokuda, Ganjada va boshqa joylarda kamchilik boʻlgan armanlarning Ozarbayjonni tark etishi bilan yakunlandi. Bu davrda Moskvaning anti-Ozarbayjon tashviqotiga aldangan va Ozarbayjon xalqining Rossiyaga qarshi adovatidan tashvishga tushgan Bokulik ruslar va ularga yaqin boʻlgan rusiyzabon etnik guruhlarning namoyandalari orasida ham Ozarbayjonni tark etib, Rossiyaga qaytganlar boʻldi. Qorabogʻ mojarolaridan keyin Bokuda 500 mingga yaqin qochoqlar va majburiy koʻchkinlar joylashdi.^[13][19]

2017-yil boshlaridan Boku shahri aholisi soni 3700 nafar yoki 0,2 % ortib, 1-aprelda 2 mln 249,5 ming nafarga yetdi. Hisobot davrida Bokuda 3556 oʻlim qayd qilinib, aholining har ming nafariga 6,4 dan toʻgʻri keldi. 2017-yilning ilk 3 oyi davomida roʻyxatga olish shoʻbalari tomonidan 2957 nikoh va 1134 ajrashish holati kuzatildi. Aholining har ming nafariga nikoh soni 5,3, ajrashishlar soni esa 2 boʻlgan.^[52]

Yil	Ozarbayjonlar	%	Ruslar	%	Armanlar	%	Yahudiylar	%	Boshqalar	%	Jami
1851[53]	5000-dan kop				405	5.5 %					7,431
1886[54]	37,530	43.3	21,390	24.7	24,490	28.3	391	0.5	2,810	3.2	86,611
1897[55]	40,341	36	37,399	33.4	19,099	17.1	3,369	3	11,696	10.5	111,904
1903[56]	44,257	28,4	59,955	38,5	26,151	16,8	n.a.	n.a.	28,513	18,3	155,876
1913[56]	45,962	21,4	76,288	35,5	41,680	19,4	9,690	4,5	41,052	19,1	214,672
1926[57]	118,737	26.2	167,373	36.9	76,656	16.9	19,589	4.3	70,978	15.7	453,333
1939[58]	215,482	27.4	343,064	43.6	118,650	15.1	31,050	3.9	79,377	10.1	787,623
1959[59]	211,372	32.9	223,242	34.7	137,111	21.3	24,057	3.7	56,725	8.7	652,507
1970[60]	586,052	46.3	351,090	27.7	207,464	16.4	29,716	2.3	88,193	6.9	1,262,515
1979[61]	530,556	52.4	229,873	22.7	167,226	16.5	22,916	2.3	62,865	6.2	1,013,436
1999[62]	1,574,252	88	119,371	6.7	378	0.02	5,164	0.3	89,689	5	1,788,854
2009[63]	1,848,107	90.3	108,525	5.3	104	0	6,056	0.6	83,023	4.1	2,045,815

2012-yilda Davlat Diniy Tashkilotlar Uyushmasining bergan manbasiga koʻra, Boku hududida 120 masjid bor. Boku hududidagi mashhur masjidlardan Nardaron masjidi, Tazapir masjidi, Murtuza Muxtorov masjidi, Haydar masjidi, Bibiheybat masjidi, Hoji Sultoniy masjidi, Icherishahardagi Muhammad masjidi, Shah masjidi, Beylar masjidi va Juma masjidini aytib oʻtish mumkin.^[64]

Boku shahrida 3 pravoslav, 1 katolik, 1 arman Apostol cherkovi, 1 lutheran cherkovi va 2 ta sinagoga mavjud. Bokudagi taniqli cherkovlar va ibodatxonalardan Muqaddas Grigoriy cherkovi, Muqaddas Paygʻambar cherkovi, Maryam cherkovi, Muqaddas Arhangellar cherkovi, Xaloskor cherkovi, Bokuda yahudiylarning sinagogasi va Bokudagi Ashkynitsa yahudiylarining ibodatxonasi bor. Shaharda diniy uylar, xristian va yahudiy diniy muassasalari bilan bir qatorda, pravoslav cherkovlari yonida yakshanba maktablari, protestant jamoalarining Injil kurslari, ibroniy yahudiyligi, yahudiy diniy va sivilizatsiya kurslari va hokazo Faoliyat koʻrsatadi.^[65]

Boku va unga yaqin hududlarda Ozarbayjon tilining sharq guruhi dialekti va shevalariga oid Boku dialekti mavjud. Dialektning farqlanuvchi xususiyatlariga „chav“oʻzagining „chachi“ formasida sifat sifatida, cho/chov shaklida feʼl sifatida ishlatilishi kiradi.^[66][67][68]

Boku shahri tarkibiga 12 tuman, 5 shahar tipidagi posyolka va 32 qishloq kiradi.^[1]

Surat	Tuman nomi	Tumanlarning tashkil qilingan sanasi	Maydoni (min kv.km)[69]	Aholi soni (ming)[69]
	Binaqadi tumani	24-noyabr 1931	0.17	260.6
	Qoradoğ tumani	1931	1.08	120.5
	Narimanov tumani	24-noyabr 1931	0.02	174.7
	Nasimiy tumani	13-iyun 1969	0.01	218.3
	Nizomiy tumani	21-noyabr 1980	0.02	195.4
	Sabunchi tumani	24-noyabr 1931	0.24	239.1
	Saboil tumani	24-noyabr 1931	0.03	100.5
	Suraxani tumani	1934	0.12	214.4
	Pirallahi tumani	21-dekabr 2012	0.03	20.0
Fayl:Şah İsmayıl Xətai metrostansiyası.JPG	Xatoiy tumani	1934	0.03	275.5
	Xazar tumani	3-noyabr 1934	0.37	161.9
	Yasamal tumani	24-noyabr 1931	0.01	218.3

1860-yildan Shamaxi gubernatorligining poytaxtiga aylangan Bokuni boshqaradigan qoʻmita 1870-yilda taʼsis etilgan Boku Shahar Dumasi edi. Duma aʼzolari „glasniy“ deb nomlanardi. 1878-yilda Bokuda Duma uchun saylovlar boshlandi. Ilk Dumaga 72 nafar, soʻngra 75 nafar aʼzo saylangandi. Farmonga koʻra ozarbayjonlar soni Duma aʼzolarining umumiy soni yarmidan koʻp boʻlishi kerak emasdi. Dumaga yoshi 25 dan yuqori boʻlgan, koʻchmas mulk egalari yoki 1500 manatlik mablagʻda tijorat va sanoat muassasalariga molik shaxslar saylana olinardi. Shahar hokimiyati idoralari ijrochi, Duma esa qonun chiqaruvchi organ hisoblanardi. Shahar xoʻjaligining ishga tushishi uchun Duma qaror berar, hokimiyat esa bu qarorni amalga oshirar edi.^[2][13]

Duma majlislari rus tilida olib borilar edi. Shu sababli rus tilida gaplasha olmaydigan glasniylar majlislarda koʻp vaqtlar mudrab oʻtirardilar. Boku Shahar Dumasining taniqli aʼzolaridan Habib aka Mahmudbeyov, Hoji Zeynalabdin Tagiev, Aga Musa Nagiyev, Shamsi Asadullaev, Ajdar bash Ashurbeyov, Agabala Guliyev, Mammadhasan Hojinski, Hasanbey Agaev, Alimardanbey Topchubashov, Ahmad bey Pepinov, Mashadi Azizboyov va Hasanbey Zardabiyni qayd qilish mumkin.^[13]

1939-1977-yillar davomida shaharni Boku Shahar Mehnatkashlar Deputatlari Soveti Ijro Qoʻmitasi boshqarar edi. 1977-yilda qoʻmita Boku Shahar Xalq Deputatlari Soveti Ijro Qoʻmitasi deb nomlandi. 1991-yildan bugungacha shaharni Boku Shahar Ijro Hokimiyati boshqarmoqda. Ozarbayjon Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlgan katta shahar hokimiyati yoʻq yagona davlatdir.^[2][70]

Baki shahar hokimiyat binosi Istiqlol koʻchasida joylashgan. Bino 1900-1904-yillarda arxitektor Iosif Goslavskiy loyihasi asosida barokko stilida insho etilgan. Bino devorining bezagi uchun Italiyadan qizil dekorativ gʻisht va rangli marmar keltirilgan. Bino koʻrinishining markazida Boku shahri gerbi tasvirlangan.^[2]

Ozarbayjonda XX asr boshlaridan boshlab rivojlangan va Ozarbayjon Respublikasining iqtisodiyotida muhim roʻli boʻlgan neft sanoati asosan Boku atrofida joylashgan. XVI asr boshlarida tarixchi Amin Ahmad ar-Roziyning maʼlumotiga koʻra Boku atrofida 500 ga yaqin neft koni va qudugʻi mavjud boʻlib, ulardan oq va qora neft olindi. 1647-yilda Turk sayyohi Avliyo Chalabiy Bokuda boʻlgan, bu yerdagi neft maʼdanlari, chiqarilgan neftning turli ranglarda boʻlishi, neftning Eronga, Oʻrta Osiyoga, Turkiyaga va Hindistonga olib borilishi va keltirgan yillik daromad haqida maʼlumot bergan, Bokuda faoliyat koʻrsatgan neft shirkatlarini batafsil tasvirlagan. 1729-yilda Rossiyaning Erondagi elchixona xodimi va doktori Ioann Lerkx Bokuga kelgan va Absherondagi neft konlari haqida atrofli maʼlumot berib, bu yerda asrlar davomida neft olinganligi, maishiy hayot va sanoatda yoqilgʻi sifatida keng foydalanilganini tasdiqlagan.^[71]

1803-yilda dunyoda birinchi marta bokulik Hoji Qosimbey Mansurboyev Bibihaybatda Kavkazorti oʻlkasi Bosh Idorasi aʼzosi boʻlgan Vasiliy Semyonovning taklifi bilan Boku neft maʼdanlarining direktori mayor Alekseyevning rahbarligi ostida sanoat usuli bilan 21 metr chuqurlikda neft qudugʻi qazilgan va ijobiy natija bergan. 1859-yilda Bokuda Dubin aka-ukalarining yirik neft ajratish zavodi foydalanishga berilgan. Zavodda asosan oq neft ishlab chiqarilardi. 1872-1873-yillarda Kaspiy dengizida taxta barajlar bilan neft joʻnatilgan. 1872-yilda Nobel aka-ukalari Bokuda „Branobel“ nomli ilk neft shirkatini taʼsis etdilar.^[71][72][73]

1994-yil 20-sentyabrda Bokuda Guliston saroyida Gʻarbning neft shirkatlari bilan tuzilgan neft bitimi mustaqil Ozarbayjon tarixida muhim rol oʻynadi. „Asr shartnomasi“ deb nomlangan bu bitim Kaspiy dengizining Ozarbayjon sektorida „Azeri“, „Chiroq“ „Guneshli“ neft konlarining chuqurlikda joylashgan qismining birgalikda ishlanishi va olingan neftning dunyoning eng yirik 11 neft shirkati bilan ulush shaklida taqsimlanishiga sabab boʻldi. 1997-yilda Boku-Novorossiysk Shimol eksport quvuri, 1999-yilda esa Boku-Supsa Gʻarb eksport kamari foydalanishga topshirilgan. 1999-yil 17-aprel kuni Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Haydar Aliyev, Gruziya Prezidenti Eduard Shevardnadze va Ukraina Prezidenti Leonid Kuchma ishtirokida Boku-Supsa quvurlari va Gruziyaning Qora dengiz sohilidagi Supsa eksport terminali foydalanishga topshirildi. „Chiroq“ konidan olingan neft Supsa portidan dunyo bozorlariga ekport qilina boshlangan va ilk marta Ozarbayjon nefti shimolga emas, gʻarbga joʻnatilgandi. 1999-yil 18-noyabrda Turkiyaning Istanbul shahrida oʻtkazilgan ATET Sammitida Haydar Aliyev, Eduard Shevardnadze va Sulaymon Demirel tomonidan Boku-Tbilisi-Jayhon (BTJ) „Asosiy eksport neft quvurlari“ oʻtkazilishi toʻgʻrisida davlatlararo Shartnoma imzolandi.^{[30][74][75][76]}

2007-yilda Baku-Tbilisi-Erzurum quvuri ishga tushirildi. Ozarbayjon Prezidentining 16-avgust 2001-yildagi farmoniga binoan, 20-sentyabr kunini har yili Ozarbayjonda Neftchilar kuni deb nishonlanishi rasmiylashtirildi. 2017-yilda Bokuda „Azeri-Chiroq-Guneshli“ konlarining 2050-yilgacha ishlatilishiga doir bitim imzolangan.^[71][77][78]

Bokuda Akkord STİK, Azercell, Azersu, Azersun Holding, Ozarbayjon Respublikasi Davlat Neft Shirkati, Ozarbayjon havo yoʻllari, Azpetrol, Bakcell, Caspian Telecom, Nar Mobile, Pasha Holding və Synergy Group kabi yirik Ozarbayjon shirkatlari bosh ofislari joylashgan.^[79]

1874-yil 28-fevralda Bokuda faloiyatini boshlagan Boku kredit jamiyati ilk bank muassasasi sifatida Shimoliy Ozarbayjonda kapitalist kredit tizimining tuzilishiga tamal qoʻydi. 1874-yil 1-iyundan Bokuda ikkinchi bank muassasasi — Davlat banki shoʻbasi faoliyatini boshladi. Bokuda 1881-yilda Boku ijtimoiy shahar banki, 1886-yilda Tbilisi kommersiya banki shoʻbasi, 1890-yilda Volga-Kama kommersiya banki shoʻbasi, 1897-yilda Kiev yoki Janubiy Rossiya sanoat banki shoʻbasi, 1898-yilda Sankt-Peterburg-Azov kommersiya banki shoʻbasi, Rus tijorat-sanoat banki shoʻbasi, 1899-yilda Don tuproq banki, 1900-yilda Boku shahr kredit jamiyati, Eron Hisobot-qarz banki shoʻbasi taʼsis etildi.^[80][81][82]

1992-yilda Boku shahrida Ozarbayjon Respublikasi Markaziy Banki, 2000-yilda esa Ozarbayjonning asosiy fond birjasi boʻlgan Boku Fond Birjasi tuzildi. Shaharda aksariyat Ozarbayjon banklari binolari, shu jumladan, AccessBank, Bank of Baku, Bank Respublika, Kapital Bank, Ozarbayjon Sanoat Bankı, Ozarbayjon Xalqaro Banki, Rabitabank, DemirBank, Unibank və Zaminbankning bosh binolari joylashgan. 2010-yil statistikasiga koʻra, Boku shahrida 995 bankomat mavjud.^[83][84][85]

Boku Kavkazdagi eng muhim tusistik makonlardan biri hisoblanadi. 2015-yilda Boku markazidagi Nizomiy koʻchasi dunyoning eng qimmat koʻchalari roʻyxatiga kirgan. Davlat Statistika Qoʻmitasining 2014-yilda tarqatgan maʼlumotiga koʻra, Ozarbayjonda 30 besh yulduzli mehmonxona bor va ularning aksariyati Bokuda joylashgan. Shaharning mashhur mehmonxonalaridan JW Marriott Absheron, İnturist otel, Hilton Baku, Kempinski Hotel-Badamdar, Four Seasons Hotel Baku, Fairmont Baku, Bulvar Hotel va Jumeirah Bilgah Beach Hotel ni aytib oʻtish mumkin.^[86][87]

2014-yilda Boku Forbes jurnalining ruslar uchun biznes sohasida eng jalb qiluvchi sobiq SSSR shaharlari reytingida top oʻnlikka kirgan. 2015-yilda Boku Lonely Planetning sayohat uchun eng qiziqarli makonlar reytingida yettinchi, New York Times gazetasining „2015-yilda safar qilish uchun dunyoning eng yaxshi joylari“ reytingida esa 51-oʻringa loyiq koʻrildi. 2016-yilda Trip Advisor sayohat saytining yiqqan savol anketasida eʼtiborga molik va rivojlanayotgan turizm mintaqalari roʻyxatida Boku shahri 5-oʻrinni egallagan.^{[3][4][5][6][88]}

Bokuning mashhur turistik maskanlaridan Shirvonshohlar saroyi va Qiz Qalʼasi joylashgan Icherishahar, Boku Bulvari, Davlat bayrogʻi maydoni, Favvoralar maydoni, Otashgoh, Shahidlar xiyoboni va Boku teleminorasini aytib oʻtish mumkin.^[89][90][91]

Bokuda 20-dan ortiq savdo markazlari bor. Ulardan Park Bulvar, 28 Mall, Metropark, Nargiz Shopping Center, Ganjlik Mall və Xaqani Savdo markazini keltirish mumkin.^[92][93]

Boku hududida turli plyajlar faoliyat koʻrsatadi. Ulardan Amburan va Şıxov plyajini keltirish mumkin.^[94]

Sobiq Kirov tumani boʻlgan Binaqadi tumani, 29-aprel 1992-yilda Ozarbayjon Respublikasi Oliy Soveti Milliy Kengashining Qarori bilan „Binaqadi tumani“ deb nomlangan.^[95]

Tuman hududida Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori bilan davlat tomonidan himoyaga olingan, Binaqadi polyolkasi hududida joylashgan, 1915-yilda qurilgan hammom, 1908-yilda qurilgan masjid va minora, Xoʻjasan posyolkasi hududida joylashgan XVIII asrga oid hovuz, IX-XVII asrlarga oid aholi turar joyi, XVII asrga oid karvonsaroy, Bilachari posyolkasi hududida joylashgan 1658-yilda qurilgan masjid, arxeologik obidalar qatoriga kiritilgan Binaqadi polyolkasi hududida joylashgan neft maʼdanlari hududida Bronza davri „Nekropol“i, neft maaʼdanlari hududidagi XV-XVIII asrga tegishli turar joy, ayni vaqtda Ozarbayjon SSR Vazirlar Kengashining 16-mart 1982-yil 167-sonli qaroriga binoan „Davlat qoʻriqxonasi“ eʼlon qilingan Binaqadi Chernogoriya faunasi va Flora qabristoni hamda Qayroqi balchiq vulqoni mavjud. Bunga qoʻshimcha sifatida tuman hududidagi soʻnggi yillar va ayni vaqtda avvallar yaratilgan, lekin davlat tomonidan himoyaga olingan obidalar qatoriga kiritilmagan madaniyat obidalardan Binaqadi posyolkasida mavjud boʻlgan ilk neft qudugʻi ham bor.^[95]

Ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviyning nomi berilgan tuman 1980-yil noyabr oyida tuzilgan. Bokuning qadimiy turarjoylaridan hisoblangan Kashla posyolkasi tumanning maʼmuriy hududiga kiradi. Nizomiy tumani Haydar Aliyev, Qora Qorayev va Babek prospektlari bilan birga „Koroglu“, „Gara Garayev“, „Neftchilar“ va „Xalqlar doʻstligi“ metro bekatlari Boku shahrining yoʻl-transport infratuzilmasida maxsus ahamiyatga molik. Tumanda 22 oʻrta umumtaʼlim maktabi, 9 shifoxona va 13 poliklinika faoliyat koʻrsatadi.^[96]

Narimonov tumanining paydo boʻlishiga 1941-yilda qaror qilingan. 1941-yil yanvar oyida Kashla tumani Mehnatkash deputatlari Ijro Qoʻmitasi tuzilib, 1957-yil avgust oyida esa Kashla tumanining nomi oʻzgartirilib, Narimonov tumani Mehnatkash deputatlari Ijro Qoʻmitasi deb nomlangan. 1959-yil dekabrda Dzerjinskiy tumani yoʻq qilindi va uning hududi 1960-yilning yanvarida Narimanov tumaniga qoʻshildi. 1977-yil 27-avgustdan 1977-yil 6-oktyabrgacha Narimonov tumani Mehnatkash deputatlari Ijro Qoʻmitasi, 7-oktyabr 1977-yildan 1991-yil 17-oktyabrgacha Narimonov tumani Xalq deputatlari Ijro Qoʻmitasi sifatida faoliyat koʻrsatgan. Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining 1991-yil 18-oktyabrdagi Farmoniga binoan Narimonov tuman Xalq deputatlari kengashi bekor qilindi, uning oʻrniga, Narimonov tumani Ijroiya organi tashkil etilgan, 1991-yil 20-noyabrdan bu nom bilan faoliyat koʻrsatgan.^[97]

Narimanov tumanida hech qanday aholi punktlari, qishloqlar va boshqa maʼmuriy hududiy birliklar mavjud emas. Bugungi kunda tumanda 22 yirik sanoat korxonasi, 6 ta ilmiy-tadqiqot instituti, 10 ta bank va ularning filiallari, 9 ta aloqa korxonalari va 4 ta mehmonxona mavjud. Tumanda 8 ta oliy maktab, 22 ta umumtaʼlim maktabi, 3 ta oʻrta maktab, 34 ta bolalar bogʻchasi, 27 ta sogʻliqni saqlash muassasasi, 9 ta kasalxona, 4 ta tarixiy yodgorlik joylashgan. Narimanov tumanida joylashgan muhim makonlardan Boku zoologiya parki va Tofiq Bohramov nomidagi Respublika stadionini keltirish mumkin.^[97]

Nasimiy tumani 1969-yil 13-iyunda tuzilgan. Nasimiy tumanida aholi punktlari, qishloqlar va boshqa maʼmuriy hududiy birliklar mavjud emas. Tumanda 8 ta oliy maktab, 33 ta umumtaʼlim maktabi, 4 ta oʻrta va kasb-hunar taʼlimi, 8 ta oʻquv muassasasi, 2 ta musiqa maktabi, 47 ta bolalar bogʻchasi va bolalar bogʻchasi, 11 ta kasalxona, 11 poliklinika va 13 ta meʼmoriy obidalar mavjud. Tumanda 12 ta madaniyat va istirohat bogʻlari, 1 madaniyat markazi, 3 ta kinoteatr va 6 ta kutubxona mavjud. Nasimiy tumanida joylashgan muhim makonlardan Haydar Aliyev saroyi, Baki poezd stansiyasi, Boku davlat sirki va Boku xalqaro dengiz savdo portini aytib oʻtish mumkin. Baki Metrosining „28-may“, „Memar Ajami“, „Jafar Jabborli“ va „20-yanvar“ stansiyalari ham tuman hududida joylashgan.^[98]

Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Alievning 2012-yil 21-dekabrdagi Farmoni bilan Pirallahi, Chilov va Neft Dashlari aholi punktlarining maʼmuriy hududiy birliklaridan iborat Pirallahi tumani tashkil etildi. Ozarbayjon Respublikasining 2014-yil 3-fevraldagi „Boku shahri Xazar va Pirallahi tumanlari maʼmuriy hududiy boʻlinmalarida qisman oʻzgartirishlar toʻgʻrisida“gi qonunga asosan Gurgen qishlogʻining maʼmuriy hududi Boku shahrining Xazor tumanidan chiqarilib, Bokudagi Pirallahi tumaniga berildi.^[99] Tumanda 4 madaniyat uyi, 1 musiqa maktabi, 2 ta kutubxona, 1 ta muzey, 1 ta bolalar ijodiyot markazi va 4 ta madaniyat va istirohat bogʻlari mavjud.^[100]

Qoradogʻ tumani maʼmuriy-hududiy boʻlinmasi sifatida Puta-Shofani koni sababli tuzildi. 1923-yil 7-mayda Puta aholi punktidagi klubda ilk partiya konferensiyasi oʻtkazildi va tumanning asosi qoʻyildi. Tuman 1937-yilgacha Mikoyan tumani, 1956-yilgacha Molotov tumani, 1956-63-yillarda Qoradogʻ tumani, 1963-66-yillarda Azizboyev tumani, 1966-yildan esa qaytadan Qoradogʻ tumani deb nomlandi. Tumanning nomi Kavkazortida ilk temir yoʻl stansiyalaridan boʻlgan Qoradogʻ stansiyasining nomi bilan bogʻliq. Lokbatan qishlogʻi, Qoradogʻ tumanining markaziy shahridir. Tumanning ikkinchi yirik shahri — Sahil aholi punkti hisoblanadi.^[101]

Sabunchi tumani tamali 1920-yilda qoʻyildi. 1958-yilda tuman nomi Lenin tumani deb oʻzgartirilgan. 1992-yil 29-apreldan Lenin tumani nomi Sabunchi tumani deb oʻzgartirildi. Sabunchi tumani 10 maʼmuriy tumandan iborat. Tumanda 47 ta maktab, 3 ta internat va 24 ta tibbiyot maskani mavjud. Shuningdek, tuman hududida 85 ta sanoat, 51 ta qurilish, 16 ta transport, 6 ta qishloq xoʻjaligi va 359 ta savdo obyektlari va boshqa mulkchilik obyektlari faoliyat koʻrsatadi.^[102]

Suraxani tumani 1934-yil 3-noyabrda tashkil etilgan. Tuman 1990-yil 18-aprelgacha Orkonsikidze tumani deb nomlangan. Mintaqada neft sanoatiga oid turli xil korxonalar mavjud. Suraxani tumanida joylashgan muhim makonlardan Otashgoh ibodatxonasini aytish mumkin.^[103]

Saboil — Boku buxtasida, sohildan taxminan 350 m janubi-gʻarbda joylashgan tarixiy-meʼmorlik obidasining nomidir. Uzunligi 140, eni 35 metrdir. 3 doira va 12 yarimdoira burji boʻlgan tosh devor bilan (eni 1,2-2 m) oʻralgan. Arxeologik tadqiqotlar vaqti Saboildan ustida arab tilida yozilgan yozuvlar, inson, qush va hayvon tasviri tushirilgan 700 ga yaqin tosh, shuningdek, Shirvonshoh Gershasbin I Gushtasp nomidan chiqarilgan mis tanga, bino qoldiqlari, sopol idishlar, tegirmon, pichoq sopi, mix va boshqalar topilgan. Qoʻlyozmalarda Qurʼon oyatlari, 1234-35-yil tarixi, turli shaharlar, hunarmandlar va Shirvonshohlarning nomlari yozilgan.^[104]

Xalq orasida „Suv ostidagi shahar“, „Bayil toshlari“, „Shahri Yunon“, „Karvonsaroy“, „Bayil qasri“ va boshqacha nomlangan Saboil taxminan XIII asr boshlarida tashkil qilingan, XIV asr boshlarida esa tektonik oʻzgarishlar natijasida Kaspiy suvlari ostida qolgan. Keyinchalik suv sathi pasayib, 1723-yilda obida yangidan quruqlikka chiqdi. Tahminlarga koʻra Saboil mudofaa qalʼasi va bojxona, baʼzi olimlar fikricha, ibodatxona boʻlgan.^[104]

Saboil tumani hududida antik davrga va oʻrta asrlarga oid obidalar mavjud. Tumanda joylashgan obidalardan Icherishahar, Shirvonshohlar saroy kompleksi va Qiz qalʼasini qayd qilish lozim. Boku shahrining, shu bilan birga respublikaning asos madaniyat markazlari, shu jumladan, 7 ta teatr, filarmoniya, 5 kutubxona, 16 muzey, 4 madaniyat uyi, 3 musiqa maktabi, 47 mehmonxona Saboil tumanida joylashgan. Hududda turli fan, tasviriy sanʼat korifeylari, urush va adabiy qahramonlarning sharafi uchun qoʻyilgan haykallar, 4 park va 18 istirohat bogʻi bor.^[105]

Saboil tumani Bokudagi eng qadimgi tuman boʻlib, oʻtgan asrning 20-yillaridan beri maʼmuriy hududiy birlik sifatida shakllantirilgan. Tuman avval „Bayil-Bibi-Heybat“, 1931-yildan boshlab „Stalin“, 1960-yildan esa „26-Baki Komissarlari“ nomi berilgan va 1992-yil 29-apreldan Ozarbayjon Respublikasi Oliy Soveti Milliy Kengashining 112-sonli qaroriga asosan Saboil tumani deb nomlandi. Boku mintaqalaridan biri Bodomdor va qadimiy tarixi boʻlgan Bibihaybat aholi punktlari Saboil tumanining maʼmuriy hududidir. Tumanda 3 ijro qoʻmitasi — Saboil, Bodomdor va Bibihaybat qoʻmitalari faoliyat koʻrsatadi.^[105]

Xatoiy tumani 1904-yilda Zavodskaya, 1920-yildan Fabrika zavodi tumani, 1932-yildan Shaumyan tumani deb nomlangan. 1981-yilda ikkiga boʻlinib, biriga Nizomiy tumani nomi berildi. 1990-yil 5-yanvardan esa tuman Xatoiy deb nomlandi. Xatoiy tumani Boku shahrining Nizomiy, Narimonov, Suraxani, Nasimiy tumanlari bilan chegaradoshdir. Shahar ahamiyatli Nobel, Babek prospektlari, Zigʻ shossesining bir hissasi, Afiyeddin Jalilov koʻchasi, zamonaviy chorrahalar bilan bir qatorda, Shoh Ismoil Xatoiy, Ahmadli, Hazi Aslanov, Boku Metro stansiyalari ham tuman hududida joylashgan.^[106]

Xatoiy tumani hududidabir qator Respublika ahamiyatiga molik tashkilotining maʼmuriy binolari ham joylashgan. Bulardan Ozarbayjon Respublikasi Oliy sudi, AFFA, Jamshid Naxchivanskiy nomidagi harbiy litsey va Baki shahar ichki ishlar boshqarmasini aytib oʻtish mumkin.^[107]

Absheron yarimorolining shimoli-sharqida joylashgan Xazar tumanining hududi qadimgi turarjoylardan hisoblanadi. Bugungi kungacha yetib kelgan qoyatosh suratlari, eramizdan avvalgi qabristonlar, tarixiy va arxitektura yodgorliklari, qalʼalar, binolar, maqbaralarlar va masjidlar hududning qadim madaniyatga ega ekanligini koʻrsatadi. Yolgʻiz „Qalʼa“ davlat tarixiy-etnografik jamgʻarmasi hududida taxminan 234 hovli, masjid va vannalar mavjud. Xazar tumani neft tumani sifatida ham tanilgan.^[108]

2010-yil 24-mayda Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining buyrugʻi bilan va aholining koʻp sonli istaklari nazarga olinib, Azizboyev tumani Xazar tumani deb nomlandi.^[108] Tumanda 7 ta madaniyat uyi, 2 ta klub, 3 ta musiqa maktabi, 7 ta kutubxona, 3 ta muzey va 11 ta madaniyat va istirohat bogʻlari mavjud. Tumanda 4 mehmonxona bor.^[109]

1932-yilda tashkil qilingan Yasamal tumanining nomi avvallar Oktyabr tumani deb nomlangan. Ozarbayjon oʻz mustaqilligiga erishgach, Ozarbayjon Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 29-apreldagi qaroriga binoan Oktyabr tumani nomi Yasamal tumani deb oʻzgartirildi. Boku metrosining Nizomiy, Fanlar Akademiyasi, Inshaatchilar va 20-yanvar metro stansiyalari tuman hududida joylashgan.^[110][111]

Yasamal tumanida joylashgan muhim joylardan Ozarbayjon davlat akademik milliy drama teatri, Jalil Mammadquluzo uy muzeyi, Leopold va Mstislav Rostropovichning uy-muzeyi va „Azerfilm“ studiyasini keltirib oʻtish mumkin.^[112]

2000-yilda Icherishahar, Shirvonshohlar saroy kompleksi va Qiz qalʼasi UNESCOning Umumjahon nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan. Arab xalifaligi yuksalish davrida Bokuda Ozarbayjon arxitekturasining eng qiymatli namunalari yaratilgan. Oʻrta asr arxitektura namunalaridan Nardaran qalʼası, Ramana qalʼası, Muhammad masjidi, Shoh masjidi, Hoji Qayib hammomi va Otashgohni sanab oʻtish mumkin. 2000-yilda Bokuning Bokuning Saboil tumanida Icherishahar, Shirvonshohlar saroy kompleksi va Qiz qalʼasi UNESCOning Umumjahon nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan.^{[113][114][115][116]}

XIX asr oxirida Ozarbayjonda neft sanoatining taraqqiyoti mamlakat arxitekturasiga taʼsir qilgan. Bokuning surʼatli iqtisodiy taraqqiyoti boy sanoatchilarning yuqori tabaqasining yaralishiga sabab boʻldi, ular orasida Hoji Zeynalabdin Tagiyev, Aga Musa Nagiyev, Murtuza Muxtorov, Shamsi Asadullaev kabi mulkdorlar Bokuda koʻp sonli ijtimoiy binolar, maktablar va shifoxonalarning tashkil qilinishida katta rol oʻynadi. Ozarbayjon Xalq Respublikasining arxitektura namunalaridan Ozarbayjon davlat akademik opera va balet teatri, Boku shahar hokimiyat binosi, Ismoiliya saroyi va Saodat saroyini aytish mumkin. 1890-yillarda Mardakonda qurilgan Boku sanoatchisi Murtuza Muxtorov villasi Boku boylarining shahar tashqarisidagi bogʻlarni tashkil qilish boshlangʻichi boʻldi.^[14]

Bokuning yangi kapitalist shahari qismining shakllanishida Ozarbayjon arxitektori Qosimbey Hojiboboyevning katta roli boʻlgan. U icherishahardan tashqaridagi binolarning aspsoy qismidan birini tashkil qilgan „Parapet“ nomli markaziy maydonining qurilishini amalga oshirilgan.

Sovet davri Ozarbayjon arxitekturasining ilk namunasi Boku atrofida ishchi aholi punktlarining qurilishi bilan bogʻliqdir. Absheronda ishchi aholi punktlarining qurilishi ushbu davrda yosh sovet arxitekturasining ilk namunalari edi. Sobiq SSSRda ilk bosh planlardan boʻlgan „Katta Boku“ning bosh plani yangi tashkil qilinadigan tumanlarni ham oʻz ichiga olardi. Joy muammosining hal qilinishi bilan bogʻliq tadbirlar bilan bir qatorda Absheron yarimorolida transport aloqasi ham takomillashdi. 1926-yilda Bokuning neft tumanlarini shaharlar bilan bogʻlagan elektrik temir yoʻli oʻtkazildi. Sobiq SSSRda ilk elektrik temir yoʻli boʻlgan bu liniya yoʻl davomida quriladigan binolar kompleksining arxitektura qarori bilan bogʻliq edi. Bu davrda qurilgan Sabunchi vokzalining binosi bu binolarning eng qiziqarli namunalaridandir. Ilk turarjoy massivlaridan boʻlgan Mammadyorov aholi punktining qurilishi umumittifoqiy ahamiyatli tadbirlardan edi.^[117]

Dunyoda ilk bora ochiq dengizda, poʻlat tirgaklar ustida qurilgan shaharcha boʻlgan Neft Toshlarining loyihasi va qurilishi urushdan keyingi davr arxitekturasida alohida oʻrin egallaydi. Neft Toshlari 1949-yilda Kaspiy dengizidagi boy neft konining paydo boʻlishiga asos solindi. Boku markaz qismining qaytadan qurilishi 1950-yillardagi Ozarbayjon arxitektorlarining muhim ijodiy faoliyati sifatida davom etardi. 1960-yillar oxiri — 80-yillarda Bokuda bir qator yirik ijtimoiy bino va manzillar qurilgan. Bulardan Boku davlat sirki, Respublika saroyi, „Boku“, „Qorabogʻ“, „Ozarbayjon“, „Moskva“, „Absheron“ mehmonxonalari, Boku temiryoʻl vokzali, Guliston saroyi va boshqa binolar shaharning meʼmorlik koʻrkini yana-da goʻzallashtirdi.^[117]

Bokuning XXI asr arxitektura namunalaridan SOCAR Tower, Haydar Aliyev markazi, Park Bulvar, JW Marriott Absheron, SOFAZ Tower, Xalqaro Maqom Markazi va Olov maydonlarini keltirib oʻtish mumkin.^[118]

Bokuning Eng mashhur va katta parki — Boku bulvaridir. Dengiz qirgʻogʻi bulvar Boku shahr Dumasining 1909-yilda qabul qilgan qaroriga asosan qurilgan. Bulvarning tashkil etilishi oʻsha vaqtda Boku Dumasida ishlaydigan mashhur muhandis Mammadhasan Hojinskiy nomi bilan bogʻliq. 1920-yil boshlarida Bokuda koʻklamzorlashtirish va bogʻ-park arxitekturasi sohasida muhim ishlar koʻrilishi boshlandi. 1930-yillar boshlarida yangi Boku bulvarining qurilishi Boku markaziy qismining umumiy meʼmorlik-reja qurilishining yaxshilanishiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Bu davrda Bokuning arxitektura taraqqiyoti 1924-1927-yillarning bosh rejasida nazarda tutilgan bir qator yirik ijtimoiy binolarning qurilishining tugatilishi va koʻklamzorlashtirish ishlarining kengaytirilishi bilan natijalanadi. 1970-yillarda bulvar sharq va gʻarb istiqomatlarida kengaytirilib, 3,7 kilometrga yetkazildi. 1998-yildan Boku bulvari milliy park statusini oldi. Bulvarda turli koʻngilochar, tijorat, madaniyat va sport markazlari faoliyat koʻrsatadi. Bulvarning mashhur obyektlaridan Xalqaro Maqom Markazi, Boku Sport Saroyi, Boku Kristal zali, Shayton charxi, Kichik Venetsiya shaharchasi va Tosh solnomasi muzeyini keltirib oʻtish mumkin.^{[117][119][120]}

2010-yilda bulvarda Davlat Bayrogʻi Muzeyi va Davlat Bayrogʻi Maydonining ochilishi boʻldi. 20000 m² hududga ega boʻlgan maydonga oʻrnatilgan ustunning balandligi 162 metr, poydevorining diametri 3,2, ustki qismi esa 1.09 metrdir. Dastgohining umumiy ogʻirligi 220 tonnadir. Bayroqning eni 35 metr, uzunligi 70 metr, umumiy hajmi 2450 kvadratmetr, ogʻirligi esa taxminan 350 kg ga teng. Ginnes rekordlari tashkiloti 2010-yil 29-mayda Ozarbayjon davlat bayrogʻi ustuni dunyodagi eng yirik bayroq ustuni deb tan oldi.^[121][122]

Hozirda Bokuning turli joylarida joylashgan parklarning har birining oʻz infratuzilmasi, koʻp sonli kafe, restoran, attraksion va bolalar maydonchasi bor. Bokuning eng muhim parklaridan Ofitserlar bogʻi, Filarmoniya bogʻi, Xagani bogʻi, Togʻusti bogʻi, Dada Qoʻrqut bogʻi va Markaziy botanika bogʻini aytish mumkin.^[123]

2009-yilda Boku İSESKOning „Islom madaniyati poytaxti“ deb eʼlon qilindi.^[124]

XIX asr oxirlarida Boku ziyolilarining musiqiy dam olishining asosiy formasi uylarda tashkil qilingan musiqiy kechalar doirasidan chetga chiqqan havaskor musiqa edi. Musiqa havaskorlari mahalliy bastakorlar, harbiy kapelmeysterlarining, musiqa muallimlarining ishtiroki bilan ommaviy konsertlar (koʻpincha xayriya uchun) tashkil qilardilar.^[80]

Bokuliklarning ilk tinglagan operasi Aleksey Verstovkiyning 1889-yil may oyida D. Agryonov-Slavyanskiy kapellasining konsertida taqdim qilgan „Askold mozori“ operasi boʻlgan. Oʻsha yil 5-dekabrda gastrolga kelgan Tbilisi opera truppasi ijrosida Bokuda ilk havaskor opera spektakli qoʻyildi. Ochilishda Aleksandr Dargomijskiyning „Suv parisi“ spektakli qoʻyildi. Truppada Ioakim Tartakov, Varvara Zarudnaya, Tatyana Lyubatovich kabi mashhur qoʻshiqchilar bor edi. 1894-yil 16-mayda Peterburg truppasi ijrosida Bokuda ilk havaskor balet spektakli qoʻyildi. Ochilishda A.Adaning „Dengiz xizmatchisi“ balet spektakli qoʻyildi. 16-dan 20-maygacha qoʻyilgan besh spektakl orasida Adolf Adamning „Jizel“ va Leo Delibning „Koppeliya“ baletlari ham bor edi.^[80]

Boku musiqachilari oʻz kuchlarini birlashtirish uchun 1895-yilda teatr va musiqa shoʻbalari, havaskor orkestrlar yaratdilar. Bu oskestr F. Parizek boshchiligida 1897-yilda Bokuda ilk simfonik konsert mavsumini ochdi.^[80]

1908-yil 12-yanvarda Uzeyir Hojibeyovning „Layli va Majnun“ operasi Bokuda qoʻyildi. Bu Musulmon Sharqining ilk operasi edi. Boku 1950-yillardan boshlab „Jaz shahri“ sifatida ham tanilgan. Shahar 11 martadan koʻp xalqaro jaz festivaliga mezbon boʻldi. 2012-yilda Boku shahrida 57-Yevrovideniye Qoʻshiq musobaqasi tashkil qilindi.^{[125][126][127][128][129][130]}

Bokuda bir qancha musiqa janrlari, shu jumladan, mayxona, 1960-yillarda Jaz-maqom, 1980-yillar oʻrtalarida rus shansonidan yaralgan „Boku shansoni“ yaratildi. Shaharning muhim musiqa sahnalaridan Boku Kristal zali, Haydar Aliyev markazi, Ozarbayjon Davlat Akademik Filarmoniyasi va Xalqaro Maqom Markazini keltirib oʻtish mumkin.^[131][132]

Bokuda 20 dan ortiq muzeylar va sanʼat galereyalari mavjud. Shaharning mashhur muzeylaridan Ozarbayjon Tarix muzeyi, Nizomiy Ganjaviy nomidagi Milliy tarix muzeyi, Ozarbayjon milliy adabiyot muzeyi, Ozarbayjon Gilam muzeyi, Hasanbey Zardabiy nomidagi tabiat tarix muzeyi, Miniatura kitob muzeyi, Ozarbayjon zamonaviy sanʼat muzeyi va Ozarbayjon milliy sanʼat muzeyi, Bulbul uy muzeyi, Narimon Narimanov xotira muzeyi, Niyoziyning uy muzeyi, Vagif Mustafazadeyning uy muzeyi, Tohir Salohovning uy muzeyi, Leopold-Mstislav Rostropovich uy-muzeyi va Jalil Mammadquluzodaning uy muzeyini keltirib oʻtish mumkin.^[133]

1898-yil 8-yanvarda Bokuda xorijiy filmlar namoyish etildi. 1898-yilda fotograf Aleksandr Mishon Bokuda „Balaxanida neft fontani“ va „Bibihaybat neft maʼdanida yongʻin“ nomli hujjatli syujetlarni lentaga yozib Ozarbayjon kinosi tamalini qoʻydi.^[134][135]

Bokuda 26 kinozali boʻlgan sakkiz davlat va xususiy kinoteatr bor. Shaharning mashhur kinoteatrlaridan biri — Nizami kino markazi, Park Cinema kinoteatri va CinemaPlusni aytish mumkin. Bokuda olingan mashhur kinolardan „Arshin, ol oluvchi“, „Amfibiya odam“, „Dunyo yetarli emas“, „Tugʻilgan kun“, „Bir janub shahrida“, „Olmos qoʻl“, „Kun oʻtdi“, „Qoʻrqma, Men sen bilanman“, „Neft va millionlar saltanatida“, „Oxirgi tepalik“, " Ali va Nino ", „Toʻla“ va boshqalarni keltirib oʻtish mumkin.^[136][137]

Bokuda ilk rasmiy ijtimoiy kutubxona 1896-yilda ochilgan. Shaharning mashhur kutubxonalaridan Ozarbayjon Milliy kutubxonasi, F.Kocharli nomidagi Respublika bolalar kutubxonasi, J.Jabborli nomidagi Respublika yoshlar kutubxonasi va AMMning Markaziy ilmiy kutubxonasini qayd qilish mumkin. Shuningdek, shaharda Ozarbayjonning eng katta kitob doʻkonlari tarmogʻi „Ali va Nino“ joylashgan.^{[138][139][140]}

1873-yil 10-martda (23-da) Bokuda maktab sahnasida Mirza Fataliy Oxunzodaning „Lankaron xonining vaziri“ pyesasining sahnaga chiqishi Ozarbayjon milliy teatri tamalining qoʻyilishiga turtki boʻldi. 1883-yilda Boku teatr havaskorlari guruhi professional guruhga aylandi. Boku guruhining ilk spektakllari keyinchalik Ozarbayjonda teatr sanʼati taraqqiyotiga kuchli taʼsir oʻtkazdi.^[2][14]

Bokuda 15 dan ortiq muzey va sanʼat galereyasi mavjud. Shaharning mashhur teatrlaridan Ozarbayjon davlat akademik milliy drama teatri, Ozarbayjon Davlat qoʻgʻirchoq teatri, Ozarbayjon davlat akademik opera va balet teatri, Ozarbayjon davlat yosh tomoshabinlar teatri, Ozarbayjon davlat musiqali teatri, Boku shahar teatri, Boku bolalar teatri, Ozarbayjon davlat pantomimiya teatri, Ozarbayjon davlat rus drama teatri, „Uns“ teatri va Ozarbayjon davlat musiqiy teatri ham bor.^[141]

1865-yilda Ozarbayjonda birinchi gimnaziya Boku shahrida tashkil etilgan. Hoji Zeynalabdin Togʻiyev qizlar maktabi 1901-yil 7-oktyabrda Boku shahrida tashkil etilgan. Bu Kavkazortida yagona qizlar maktabi edi. 1910-yilga qadar Boku shahrida faqat ikki oʻrta maktab bor edi: umumtaʼlim maktabi va gimnaziya.^{[14][142][143]}

2013-yilda Bokudagi shahar taʼlim boʻlimida 311 toʻliq oʻrta maktab, 3 umumiy, 7 maxsus, kechki (yarim vaqtda) va nogiron bolalar uchun 4 ta maktab mavjud edi. Ushbu maktablarda 318 750 nafar oʻquvchini tayyorlash boʻyicha 29949 oʻqituvchi faoliyat koʻrsatmoqda. Shaharning mashhur oliy oʻquv yurtlaridan Ozarbayjon davlat iqtisodiyot universiteti, Xazar universiteti, Boku davlat universiteti, ADA universiteti, Boku oliy neft maktabi, Ozarbayjon davlat rassomlik akademiyasi, Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi, Ozarbayjon davlat neft va sanoat universiteti va Ozarbayjon tibbiyot universitetini aytish mumkin. Buyuk Britaniyaning „Quacquarelli Symonds“ shirkati 2018-yil uchun jahon universitetlarining reytingida Xazar universiteti 701-750, Boku davlat universiteti esa 801-1000-oʻrinlarni egallab turibdi.^{[144][145][146]}

Boku futbol klublaridan „Neftchi“, „Inter Boku“, „Sabail“ va „Zira“ sanab oʻtish mumkin. Qarabağ mojarosiga koʻra, Boku ham vaqtincha Qorabogʻ futbol klubiga mezbonlik qiladi. Shaharda Boku Olimpiya stadioni, Tofiq Bohramov nomidagi Respublika stadioni, Dalga Arena, Bayil Arena, Bakcell Arena va Inter Arena stadionlari joylashgan.^[147][148]

2000-yildan keyin Boku shahrida futbol boʻyicha 17 yoshgacha Yevropa Chempionati 2016, FIFA U-17 ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati 2012 kabi xalqaro futbol musobaqalari oʻtkazildi. 2019-yilda UEFA Yevropa Ligasi finali Boku Olimpiya stadionida boʻlib oʻtadi. 2020-yilda UEFA Yevro-2020 guruh bosqichi va 1/4 finaliga mezbonlik qiladi.^{[149][150][151]}

Shuningdek, Bokuda „Araz-Naxchivan“ klubi, „Olimpik“, „Neftchi-Boku“, „Ekol-Baku“ va „Yasamal“ futzal klublari mavjud.^[152]

Bokuda turli sport markazlari mavjud. Shaharning mashhur sport maydonlaridan Haydar Aliyev Sport Arenasi va Boku Sport saroyini aytish mumkin. 2000-yildan soʻng Bokuda Baku Cup, 17 yoshgacha Yevropa Chempionati 2016, FIFA U-17 ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati 2012, 2010 Kurash boʻyicah Yevropa Chempionati, Badiiy gimnastika boʻyicha 25-Yevropa chempionati kabi xalqaro sport musobaqalari oʻtkazildi. 2016-yilda Bokuda 42-Shaxmat Olimpiadasi, 2017-yilda esa 2017 Islom Hamdoʻstligi Oʻyinlari oʻtkazildi. Hozirda Bokuda Tour dʼAzerbaidjan velosiped musobaqalari va Formula-1 chempionatining Ozarbayjon Gran Prisi oʻtkazilmoqda.^{[153][154][155][156][157][158]}

2008-yildan eʼtiboran Bokuda voleybol boʻyicha Ozarbayjon Superligasi oʻtkazilmoqda. Shaharda Azerreyl, Azeryol VK, Lokomotiv Baku və Rabita Baku ayollar voleybol klubi bor.^[159][160]

2015-yilda Boku ilk Yevropa Oʻyinlariga mezbonlik qilgan. Musobaqalarda 50 mamlakatning 10000 sportchisi 30 sport turida kurashdilar. Musobaqada Bokuning 11, Mingachevirning esa 1 sport binosidan foydalanildi. Yevropa oʻyinlari natijasida shaharda Boku suv sportlari saroyi, Milliy gimnastika Arenasi va Boku oʻq otish markazi qurildi.^{[161][162][163]}

Bokuning ijtimoiy transport koordinatsiyasi va taraqqiyoti Boku Transport Agentligi tomonidan nazorat qilinadi. 2017-yil 25-maydan eʼtiborab Bokuda barcha marshrut yoʻnalishidagi avtobuslarda „Boku Kart“ tizimi xizmat koʻrsatadi.^[164][165]

Boku konkasi ilk bora 7-aprel 1889-yilda harakatga keltirildi. 1923-yil 1-oktyabrda Bokuda elektrik tramvay liniyasining tortilishi boshlandi va 1924-yil fevral boshlarida bu liniya foydalanishga topshirildi. 1941-yil dekabrda trolleybus liniyasi tortildi, 1960-yildan tramvay parki tomonda Boku funikulyori ishga tushirildi. 2002-yilda tramvay transporti, 2004-yilda esa trolleybus transporti olib tashlandi.^{[166][167][168][169]}

1967-yil 6-noyabrda ishga tushirilgan Boku Metropoliteni Ozarbayjonda yer osti temir yoʻllarini bogʻlaydigan shahar yoʻlovchi tashish tizimidir. Metropoliten liniyalari 36,63 km uzunlikda boʻlib, 3 ta liniyadagi 25 stansiyadan, 1 ta elektr omboridan va boshqaruv apparati joylashgn texnologik blokdan iborat. Barcha metro stansiyalari uchun yoʻl haqi bitta tarif boʻyicha belgilanadi. Metropolitendagi yagona toʻlov vositasi — „Baku Kart“ plastik kartochkasi tizimidir. 2015-yil natijalariga koʻra, metropoliten oʻrtacha kuniga 589,1 mingta, yiliga 215 million nafar yoʻlovchi tashiydi.^[170]

Boku temiryoʻl transporti Ozarbayjon Temir yoʻllari tomonidan boshqariladi. Ozarbayjonda temiryoʻl tamali 1878-yilda qoʻyilgan va 1880-yil 20-yanvarda qurilish yakunlangan. Uning uzunligi jami 20 km boʻlgan Boku-Sabunchi-Suraxani temir yoʻlidan iborat edi. 1945-yil 6-iyulda SSSR Davlat Mudofaa Qoʻmitasi qarori bilan mustaqil Ozarbayjon temiryoʻli yaratilgan. Yoʻllar vazirining 1945-yil 28-iyuldagi 674-sonli buyrugʻi bilan Ozarbayjon temir yoʻli 1945-yil 1-oktyabrdan tashkil qilingan. 1953-yil 14-may kuni Ozarbayjon va Kavkazorti temir yoʻllari Kavkazorti temir yoʻli nomi ostida birlashdi va uning markaziy ofisi Tbilisiga koʻchirildi.^[171]

Boku-Tbilisi-Qars temir yoʻlida qurilish ishlari 2018-yilda yakunlanishi kutilmoqda.^[172]

XIX asrda Bokuda neft hosilotining surʼatli ortishi Kaspiyda kemachilik rivojiga turtki boʻlgan. Kaspiy Dengizi kemachiligining asosi 1858-yil 21-mayda „Kavkaz va Merkuriy“ Aksiyadorlik jamiyatining tashkil etilishi bilan boʻldi. 1881-yilda Bokuda ilk dengizchilik sinflari tashkil etildi. 1902-yilda Boku Xalqaro dengiz savdo porti taʼsis etildi. 1962-yilda Kaspiy dengizi transport loyihasi — qidiruv ilmiy-tadqiqot instituti mutaxassislarining loyihasi asosida Boku-Turkmanboshi kema qatnovi yoʻlga qoʻyildi.^[174][175]

Ayni paytda Haydar Aliyev nomidagi xalqaro aeroporti (GYD) Bokuda yagona xalqaro aeroport va Kavkazdagi eng yirik xalqaro aeroportdir.^[176]

Shaharning mashhur shaxslaridan pianist Vagif Mustafazadeh, qoʻshiqchi Muslum Magomaev, skripkachi Mstislav Rostropovich, rassom Tohir Salohov, shoir Mikayil Mushfig, aktrisa Xokima Qurbonova, Prezident Ilhom Aliev, kashfiyotchi Mehdi Huseynzoda, haykaltarosh Tokay Mamedov, olim Lutfi Zadeh, futbolchi Anatoliy Banishevski, mesenat Hoji Zeynalabdin Tagiev, shaxmatchimiz Harri Kasparov, balerin Gamar Almaszade va boshqalar.^[177]

• 
  Abbosquli oğa Bakixanov, Ozarbayjon shoiri, yozuvchi, olim, mutafakkir va tarjimon
• 
  Hoji Zeynalabdin Tagiyev, Ozarbayjonning mesenati
• 
  Husayn Arablinskiy, Ozarbayjonning aktyori va rejissori
• 
  Muhammad Amin Rasulzoda, Ozarbayjon Demokratik Respublikasining asoschilaridan biri
• 
  Rixard Zorge, Ikkinchi jahon urushidan oldin va urush davrida Germaniyada va Yaponiyada jurnalist sifatida tanilgan agent
• 
  Aliaga Vahid, Ozarbayjon shoiri
• 
  Afrosiyob Badalbeyli, Ozarbayjon klassik bastakori va dirijyori
• 
  Lev Landau, 1962-yilda Fizika boʻyicha ekstravagans matematikasi nazariyasini kashf qilgani uchun Nobel mukofoti bilan taqdirlangan
• 
  Gara Garayev, Ozarbayjon bastakori va pedagogi
• 
  Mahdiy Huseynzadeh, Ozarbayjon partizani va razvedka xodimi
• Lutfi Zoda, sunʼiy intellekt sohasida noaniq mantiq mantiq nazariyasi asoschisi
  Lutfi Zoda, sunʼiy intellekt sohasida noaniq mantiq mantiq nazariyasi asoschisi
• 
  Tofiq Bahramov, Ozarbayjon futbol sudyasi
• Madina Gulgun, Ozarbayjon shoirasi
  Madina Gulgun, Ozarbayjon shoirasi
• 
  Mstislav Rostropovich, skripkachi
• 
  Tahir Salahov, Ozarbayjon rassomi
• 
  Emin Sabitoʻgʻli, Ozarbayjon bastakori
• Mikayil Mushfiq, Ozarbayjon shoiri
  Mikayil Mushfiq, Ozarbayjon shoiri
• 
  Anatoliy Banishevskiy, 2004-yilda Ozarbayjonda soʻnggi 50 yil ichida eng yaxshi futbolchi deb topildi
• 
  Ilhom Aliyev, Ozarbayjon prezidenti
• 
  Aziza Mustafazadeh, ozarbayjonlik pianinochi
• 
  Miri Yusif, ozarbayjon xonandasi
• 
  Rashod Sodiqov — Ozarbayjon milliy terma jamoasining eng yaxshi futbolchisi
• 
  Ramil Guliyev, 200 metrlik poygada jahon chempioni

Boku 1978-yildan beri Hamdoʻstlik shaharlari federatsiyasining aʼzosi.^[178]

SEN Dakar, Senegal, (1970)[179]  ITA Neapol, İtaliya, (1972)[179]  BIH Sarayevo, Bosniya va Gersegovina, (1972)[179]  USA Hyuston, Texas, AQSh, (1976)[180]  IRQ Basra, Iroq, (1979)[179]  FRA Bordo, Fransa, (1976)[179]  GER Mayns, Germaniya, (1984)[179]

Vungtau, Vyetnam, (1984)[179]  TUR Izmir, Turkiya, (1986)[179]  IRN Tabriz, Eron, (1986)[179]  USA Honolulu, Gavayi, AQSh, (1998)[181]  BRA Rio-de-Janeyro, Braziliya, (2013)[182]  GEO Tbilisi, Gruziya, (2015)[183]  TUR Anqara, Turkiya, (2016)[184]

• 
  Otashgoh
• 
  Neftchilar xiyobonida butik
• 
  Azneft maydoni

Vikiomborda Boku haqida turkum mavjud

• Gasimov, Zaur: The Caucasus, in: Europäische Geschichte Online (EGO), hg. vom Institut für Europäische Geschichte (IEG), Mainz European History Online (EGO), published by the Institute of European History (IEG), Mainz 2011-11-17.
• http://www.bakucity.az/main/index_ru.html (Wayback Machine saytida 2012-03-31 sanasida arxivlangan)
• Boku shahrining rasmlari (Wayback Machine saytida 2012-07-30 sanasida arxivlangan)

^[1]

^[2]

^[3]

^[4]

^[5]

^[6]

^[7]

^[8]

^[9]

^[10]

^[11]

^[12]

^[13]

^[14]

^[15]

^[16]

^[17]

^[18]

^[19]

^[20]

^[21]

^[22]

^[23]

^[24]

^[25]

^[26]

^[27]

^[28]

^[29]

^[30]

^[31]

^[32]

^[33]

^[34]

^[35]

^[36]

^[37]

^[38]

^[39]

^[40]

^[41]

^[42]

^[43]

^[44]

^[45]

^[46]

^[47]

^[48]

^[49]

^[50]

^[51]

^[52]

^[53]

^[54]

^[55]

^[56]

^[57]

^[58]

^[59]

^[60]

^[61]

^[62]

^[63]

^[64]

^[65]

^[66]

^[67]

^[68]

^[69]

^[70]

^[71]

^[72]

^[73]

^[74]

^[75]

^[76]

^[77]

^[78]

^[79]

^[80]

^[81]

^[82]

^[83]

^[84]

^[85]

^[86]

^[87]

^[88]

^[89]

^[90]

^[91]

^[92]

^[93]

^[94]

^[95]

^[96]

^[97]

^[98]

^[99]

^[100]

^[101]

^[102]

^[103]

^[104]

^[105]

^[106]

^[107]

^[108]

^[109]

^[110]

^[111]

^[112]

^[113]

^[113]

^[114]

^[115]

^[116]

^[117]

^[118]

^[119]

^[120]

^[121]

^[122]

^[123]

^[124]

^[125]

^[126]

^[127]

^[128]

^[129]

^[130]

^[131]

^[132]

^[133]

^[134]

^[135]

^[136]

^[137]

^[138]

^[139]

^[140]

^[141]

^[142]

^[143]

^[144]

^[145]

^[146]

^[147]

^[148]

^[149]

^[150]

^[151]

^[152]

^[153]

^[154]

^[155]

^[156]

^[157]

^[158]

^[159]

^[160]

^[161]

^[162]

^[163]

^[164]

^[165]

^[166]

^[167]

^[168]

^[169]

^[170]

^[171]

^[172]

^[173]

^[174]

^[175]

^[176]

^[177]

^[178]

^[179]

^[180]

^[181]

^[182]

^[183]

^[184]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Boku&oldid=5313951" dan olindi