o-yoq

OYOQ I 'gavdaning tayanib turishi va harakatla — nishi uchun xizmat qiladigan aʼzo’. Havo ayniydigan boʻlsa, darrov o yo gʻ i m ogʻriy boshlaydi. Bu ot qadimgi turkiy tildagi 'qadamla-’ maʼnosini anglatgan e:d- feʼlining ay- shaklidan -(a)q qoʻshimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 103; ПДП, 356; Devon, I, 112; DS, 27); oʻzbek tilida a unlilari â unlilariga almashgan: ay— + aq = ayaq > âyâq.

OYOQ II 'suyuqlik quyib ichiladigan kattagina idish’ (oz ishlatiladi). .. shiringina taom hilib be— raman, bir-ikki o yo h boʻza ham keltiraman (Oybek). Bu ot qadimgi turkiy tildagi 'oʻyilgan joy’ maʼnosini anglatgan agʻ otining ay shaklidan (ЭСТЯ, I, 82) ’kichik’ maʼnosini ifodalovchi -(a)q qoʻshimchasi bilan hosil qilingan boʻlsa kerak (ЭСТЯ, I, 104; Devon, I, 112; DS, 27), oʻzbek tilida a unlilari â unlilariga almashgan: ay + aq = ayaq > âyâq. Bu soʻz hozirgi oʻzbek tilida idish-âyâq juft soʻzi tarkibida ishlatiladi.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

1. Odam, hayvon, qush va umuman jonli organizmlar gavdasining tayanib turishi va yurishi yoki oʻrmalashi uchun xizmat qiladigan aʼzo. ◆ Oʻng oyoq. ◆ Chap oyoq. ◆ Ipak qurtining oyoqlari. ◆ Otning orqa va oldingi oyoqlari. ◆ Do‘st - boshga, dushman oyoqqa boqadi. Maqol ◆ Oʻng oyogʻimni koʻtarsam, chap oyogʻim yerga kirib ketayotgandek boʻlaveradi. Xudoyberdi Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ ◆ U ["farishta"] atlas koʻylak, lozim kiygan, bosh yalang, oyoq yalang, yoshgina.. bir yigit edi. Abdulla Qahhor, „Mayiz yemagan xotin“ ◆ Sharofat.. oʻziga keldi-yu, oyoq uchida borib, darchaning yoniga choʻnqaydi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
   
   Oyoq bosmoq - 1) qadam tashlamoq, yurmoq. ◆ Bemor endi-endi oyoq bosyapti. ◆ U oʻng oyogʻini bosolmaydi. Saqlab sukut oyoq bosdi, Xamma jimjit, boshlar quyi. Gʻafur Gʻulom, „Koʻkan“ 2) koʻchma oʻylab, mulohaza bilan ish tutmoq. ◆ Oyogʻingni bilib bos! 3) biror joyga bormoq, kelmoq. ◆ Odam oyoq bosmagan sahro. Siznikiga oyoq bosmaganim boʻlsin!
   Oyoq osti (yoki oyogʻ-osti) boʻlmoq - toptalmoq, ezilmoq, bosilmoq, poymol boʻlmoq, bosib-yanchib tashlanmoq.
   Oyoqosti (yoki oyogʻosti) qilmoq - toptamoq, ezmoq, bosmoq, poymol qilmoq, bosib-yanchib tashlamoq. ◆ U oʻz haqini tanigan, endi oʻzini birovga oyoq osti qildirib qoʻymaydi. Said Ahmad, „Ufq“
   Oyoq ostida - 1) yurish, qadam bosish lozim boʻlgan joyda, odamlarning yoʻli ustida. ◆ Bolalar, oyoq ostida oʻralashmanglar! 2) har qadamda. ◆ Falokat oyoq ostida. Maqol 3) koʻchma poymol boʻlgan bir holda. ◆ Bu zamonda.. haqiqat oyoq ostida qolib ketmaydi. Said Ahmad, „Hukm“
   Oyoq ustida - tikka turgan holda. ◆ Mana, oʻrtoqlar, oyoq ustida, ish boshida umumiy yigʻilish ham oʻtkazib oldik. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“
   Oyoqda (yoki oyoq ustida, oyoq uzra) turmoq - 1) tik(ka) turmoq. ◆ Oyoqda turgan holda yana bir oz gaplashib, soʻng Eshvoy joʻnab qoldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Otabek holsizlanib, oyoq uzra turar. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) oʻzini tutib (tik holatda) turmoq. ◆ U yoʻldan charchab kelganidan, oyoq ustida zoʻrgʻa turar edi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
   Oyoqdan yiqitmoq (yoki yiqmoq) - 1) agʻanatmoq, yiqitmoq; 2) koʻchma ishdan, izdan chiqarmoq, ishni buzmoq. ◆ Bu yolgʻiz Boʻtani beobroʻ qilish uchun emas, kolxozni oyoqdan yiqitish uchun qilingan igʻvo. Said Ahmad, „Hukm“
   Oyoqdan qolmoq - yurolmaydigan boʻlib qolmoq, bir joyda oʻtirib qolmoq (qarilik, xastalik, bedarmonlik sababli). ◆ -Boshimga bir mushkul tushdi, — deb gap boshladi Bozor, — bugun ukam birdan kasal boʻlib, ham tildan, ham oyoqdan qoldi. Sadriddin Ayniy, „Doxunda“
   Oyoqqa bosmoq - 1) yura boshlamoq (yosh bola yoki bemor haqida); 2) koʻchma yoʻlga, izga tushmoq, tartibga tushib, olgʻa bosmoq, rivojlana boshlamoq. ◆ Kolxozimiz sal oyoqqa bosgandan keyin, oʻzim borib, sizni olib kelaman. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
   Oyoqqa bostirmoq - 1) ayn. oyoqqa turgʻizmoq 1; 2) koʻchma davolab yurgizib yubormoq; 3) koʻchma yoʻlga, izga solib, rivojlantirib yubormoq. ◆ Toʻgʻonni qurib, kolxozimizni oyoqqa bostirib olaylik, uylaringga radio tushirib beramiz. Said Ahmad, „Hukm“
   Oyoqqa turmoq - 1) oʻrnidan turmoq. ◆ Devonbegi.. mehmonxonaga kirganda.. butun mehmonxonadagilar oyoqqa turdilar. Sadriddin Ayniy, „Qullar“ 2) koʻchma bosh koʻtarmoq, qoʻzgʻalmoq, qarshi chiqmoq, oyoqlanmoq. ◆ Oʻsha kuni butun shahar oyoqqa turdi. J. Sharipov, „Xorazm“ 3) koʻchma kasaldan sogʻayib, yurib ketmoq. ◆ -Yaxshiligingizni aslo unutmayman, — dedi vrachga bemor, — oyoqqa turib ketay, sizni xursand qilaman. Gazetadan ◆ Qani endi oyoqqa turib ketsa-yu, butun umrini ana shu odamni asrab-avaylash uchun bagʻishlasa. S. Zunnunova, „Koʻk chiroqlar“ 4) koʻchma yoʻlga, izga tushmoq, yaxshilanmoq. ◆ Kolxozimiz qancha oyoqqa tursa, shu bizning dushmanga zarbamiz boʻladi. S. Ahmad, „Hukm“
   Oyoqqa turgʻizmoq (yoki qoʻymoq) - q. turgʻizmoq. ◆ Kolxozni kolxoz qilib, oyoqqa turgʻizguncha, eha, qancha qurbon bermadik! Hakim Nazir, „Uzr, otaxon“ ◆ Abdulla uka, butun xalqni qanday qilib oyoqqa turgʻizish mumkin? Sh. Xolmirzayev, „Qahramonning soʻngi kunlari“
2. Stol, stul, soʻri, karavot kabi buyumlarning yerga tayanib turadigan qismi, poyasi. ◆ Dadam suvogʻi koʻchgan devorlarga, eski shkaf, oyogʻi maymoq stullarga bir qarab qoʻydi. Sa’dulla Siyoyev, „Yorugʻlik“
3. Oxir, adoq. ◆ Koʻchaning boshidan oyogʻigacha tosh terilgan. ◆ Podachi podaning oyoq tomonidan chang yutib, elan-qaran yurib kelayotgan sigirni tayogʻi bilan koʻrsatib: "Anavi seniki", dedi. S. Anorboyev, „Hamsuhbatlar“ ◆ Otabek kishi orqasidan ketdi, oldinma-ketin, soʻzlashmasdangina koʻchaning oyogʻiga qarab borar edilar. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
4. Fasl, davr va shu kabilarning oxiri, tugayotgan vaqti. ◆ Kuz kunlarining oyogʻi va qish kunlarining boshi edi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
   Oyoqda qoldirmoq - orqada qoldirmoq. ◆ Men bularga oʻrgatarmishman.. Meni oyoqda qoldirib ketishadi bu shumtakalar. H. Nazir, „Olmos“
5. Chet, chekka; quyi tomon; etak. ◆ Ekinzorning oyogʻi. ◆ Yerning oyogʻi.
6. Uyning, xonaning eshikka yaqin oʻrni; poygak; zid. toʻr II. ◆ Asalxon bir toʻda qizlar bilan oyoqroqda gʻuj boʻlib turganini koʻrgan Soraxon oʻrtaga tushib, yigitlarni chaqib oldi. H. Gʻulom, „Senga intilaman“
   Bir oyogʻi toʻrda, bir oyogʻi goʻrda - juda qarib, munkillab qolgan. ◆ Otamning qilayotgan ishiga qarab, yoshini surishtirib: Toʻqsondan oshibsiz, bir oyogʻingiz toʻrda, bir oyogʻingiz goʻrda, tinib oʻtirmaysizmi, — debdi Shukrullo, „Saylanma“
   Yengil (yoki suyuq) oyoq yoki oyogʻi yengil - salb. buzuq, fohisha.
   Yolgʻiz oyoq yoʻl - q. yolgʻiz.
   Ikki oyogʻini bir etikka tiqmoq (yoki suqmoq) - aytganining darhol bajarilishini talab qilmoq, qistovga olmoq. ◆ Otam uylantiraman deb, ikki oyogʻini bir etikka suqib olgan, hol-jonimga qoʻymaydi. Said Ahmad, „Qadrdon dalalar“
   Oyoq olish - 1) yurish, qadam tashlash. ◆ Ummatali xotinining oyoq olishiga qarab yuradigan boʻlsa, otliq kelayotgan Akbarali undan oldin Azizxonni topadi, unga biror shikayet yetkazadiganday boʻlib tuyuladi. Said Ahmad, „Ufq“ 2) yurish-turish, xatti-harakat. ◆ Uning oyoq olishi bejo.
   Oyoq ostidan chiqmoq - toʻsatdan paydo boʻlib qolmoq. ◆ Dushman uchun kutilmagan bu falokat xuddi oyoq ostidan chiqqandek boʻldi. N. Safarov, „Jangchi Shokir“ ◆ Oʻsha katta ish kecha oyoqning ostidan chiqib qoldi. Said Ahmad, „Ufq“
   Oyoq tiramoq - oʻz aytganida qattiq turib olmoq, boshqa gapga koʻnmaslik. ◆ Bolalarning boʻyi yetib, toʻy boshlaymiz deganda, qizi qurmagur birdan oyogʻini tirab oldi. Oybek, „Oltin vodiydan shabadalar“ ◆ U uylansam, Mahbubaga uylanaman, boʻlmasa, frontga ariza berib ketaman, deb ikki oyogʻini bir etikka tiqib turib oldi. Said Ahmad, „Ufq“
   Oyoq uzatmoq (yoki choʻzmoq) - 1) koʻngli tinchimoq, gʻam-tashvishdan xoli boʻlmoq. ◆ Oftob oyim hamon oyoq uzatmadi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) koʻchma oʻlmoq, jon bermoq.
   Oyoq uzmoq - kelib-ketishni toʻxtatmoq, tamoman kelmaslik. ◆ Boʻri Paygʻamov, Nusratbekning bu yerdan oyogʻi uzilib, gaplar bosti-bosti boʻlguncha, panaroqda turdi. S. Nurov, „Maysalarni ayoz urmaydi“
   Oyoq uchi bilan (yoki uchida) koʻrsatmoq - mensimaslik, nazarga ilmaslik. ◆ Choʻri qiz boshimizga chiqib, bizlarni oyoq uchi bilan koʻrsatadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Odamni oyoq uchida koʻrsatib, kalaka qiladi. Hakim Nazir, „Oʻtlar tutashganda“
   Oyoq uchida - sekin, tovush chiqarmay. ◆ Sherali oyoq uchida kelib, devor tagida bir yonboshda uxlashgagina yetadigan joyga oʻtirdi. S. Karomatov, „Oltin qum“
   Oyoq chiqarmoq - soʻroqsiz har tarafga bora beradigan boʻlib qolmoq, tartibdan chiqa boshlamoq. ◆ Bizning xotin til chiqargan desam, oyoq ham chiqaripti. Abdulla Qahhor, „Ogʻriq tishlar“
   Oyoq qoʻymoq - biror ishga kirishmoq. ◆ Uning roziligini olmasdan turib, bu ishga oyoq qoʻyish mumkin emas. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
   Oyogʻi kuygan tovuqdek - bezovtalik bilan, zir yugurib, oʻzini har yoqqa urib. ◆ Odamlar oyogʻi kuygan tovuqdek pishillab yugurdilar. Oydin, „Oʻzidan koʻrsin“
   Oyogʻi olti, qoʻli yetti - shodlikdan oʻzini hech qayerga sigʻdirolmaydi, gʻoyat xursand. ◆ Zaynab oyogʻi olti, qoʻli yetti boʻlgani holda, erini toʻrt qavat koʻrpacha ustiga oʻtqazib, yoniga uchta nap yostiqni qoʻydi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
   Oyogʻi osmonda - s. t. quladi, yiqildi, ishi chappa. ◆ Lashkarboshi usta boʻlsa, dushman oyogʻi osmonda. Maqol
   Oyog‘i osmondan boʻldi (yoki keldi) - s. t. quladi, yiqildi, ishi chappasiga aylandi. ◆ Chekinadigan joy yoʻq, orqada jahannam, bir qadam chekinsak, oyogʻimiz osmondan keladi. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“
   Oyogʻi tortmaslik - borgisi kelmaslik.
   Oyogʻiga bolta urmoq - q. bolta.
   Oyogʻiga bosh urmoq (yoki qoʻymoq) yoki oyogʻiga yiqilmoq - panoh tortib yoki najot izlab kelmoq; sajda qilmoq.
   Oyogʻidan tortmoq - s. t. jinoyatda qatnashgan sheriklarini aytib berib, javobgarlikka torttirmoq.
   Oyogʻini osmondan keltirmoq - s. t. qulatmoq, agʻanatmoq, oʻrnidan tushirmoq, ishini chappasiga aylantirmoq.
   Oyogʻini qoʻlga olib - s. t. tez, gʻirillab. ◆ Shartta oʻrnimdan turib, qalpoqchamni oldim-da, oyogʻimni qoʻlga olib, uy tomon yugurdim. „Yoshlik“
   Osmonga chiqsang, oyogʻingdan tortaman, yerga kirsang — qulogʻingdan - mendan qochib qutulolmaysan, qayerga qochsang ham, bari bir, tutib olaman. ◆ [Solihboy:] Mening oltinlarim shunday ziyrak josus.. shunday ulugʻ hokimki, yerga kirsang — qulogʻingdan, osmonga chiqsang, oyogʻingdan tortib, mening qoʻynimga olmaday qilib solib qoʻyadi! Hamza, „Boy ila xizmatchi“
   Ogʻir oyoq - homilador.
   Sovuq oyoq - ayn. shum oyoq q. shum. ◆ Keng sohilingda kezdi shum oyoq, Sindirdi nechaning boshida tayoq. Gʻayratiy
   Yuziga oyoq qoʻymoq (yoki tiramoq) - kimsaning xohishiga qarshi, uning hurmati bilan hisoblashmay ish qilmoq. ◆ Turgʻun akam bshyun raisning yuzlariga qanday qilib oyoq qoʻya olaman. N. Safarov, „Hayot maktabi“ . ◆ Sen yuzingga oyoq tirab ketgan oʻsha beti qattiq xotiningnikiga bordingmi? Said Ahmad, „Ufq“
   O‘z oyogʻi bilan - o‘z xohishi, ixtiyori bilan, oʻzicha. ◆ Dard arigisi kelsa, tabib oʻz oyogʻi bilan keladi. Maqol
   Oʻz oyogʻidan yitmoq - oʻz ixtiyori, xohishi bilan yoʻqolmoq, yoʻq boʻlib ketmoq.

o-yoq

1. esk. Kosa, idish.
2. esk. ayn. qadah. ◆ Achchigʻlanma, bek yigit.. shiringina taom qilib beraman, bir-ikki oyoq boʻza ham keltiraman. Oybek, „Navoiy“ ◆ Novcha yigit suzgan boʻzadan ozgina tatib koʻrib, birinchi oyoqni Sultonga uzatdi. Gʻafur Gʻulom, „Shum bola“

ОЁҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

• Yoqutcha: атах