Uluğ Bey Rasathanesi
Uluğ Bey Rasathanesi, 1421 yılında Timur İmparatorluğu'nun 4. sultanı Uluğ Bey (Farsça: میرزا محمد طارق بن شاه رخ الغبیگ, Mīrzā Muhammad Tāriq bin Schāhruch Ulugh Beg) tarafından yaptırılan 3 katlı bir gözlem evidir.
 | |
| Adını veren | Uluğ Bey  |
|---|---|
| Bulunduğu yer | Semerkant, Özbekistan |
| Koordinatlar | 39°40′29″N 67°00′20″E / 39.6747°K 67.0056°D |
  Uluğ Bey Rasathanesi konumu | |
 Wikimedia Commons'ta ilgili ortam | |
Rasathanede devrin ünlü astronomları Ali Kuşçu, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid (Farsça: غیاثالدین جمشید کاشانی, Ghiyāth al-Dīn Jamshīd ibn Masʾūd al-Kāshī) çağdaşları ile birlikte çalıştılar. Son kısımları 1449 yılında Uluğ Bey tarafından tamamlanan ve tarihe Ziyci Sultanı veya Zeyci Kürkanı olarak geçecek eseri bu rasathanede hazırladılar.
Kurulup çalışması
değiştirUluğ Bey’in en büyük eseri, Semerkand Medresesi inşasından kısa bir süre sonra Semerkant’ta yaptırdığı büyük rasathanedir ve dış görünümü gezel bir rasathanedir. Uluğ Bey Rasathanesi de denilen bu rasathane, Semerkant Medresesi’nde yapılan matematik ve astronomi çalışmalarını pratiğe uygulamak, sonuçlarını hazırlanacak bir eserle ilim dünyasına sunmak gayesiyle yapılmıştı.
Uluğ Bey, 1421’de yapımına başlanan rasathanenin inşası bittikten sonra, rasathane müdürlüğü görevini, Gıyaseddin Cemşid’e verdi. Bu gözlemevinde yapılan gözlemler, ancak on iki yılda bitirilebilmiştir. Önce Gıyaseddin Cemşid rasat ve hesaplama işlerini o idare ediyordu. Gıyaseddin 1429 yılında ölünce yerine Bursalı Kadızade Rumi görevlendirildi. Rumi’nin 1430 yılında ölümü üzerine rasathanenin müdürlüğüne, Kadızade’nin talebesi Ali Kuşçu getirildi.[1] Burada yapılan gözlemler üzerine Uluğ Bey, ünlü Zeycini düzenlemiş ve bitirmiştir. Zeyc Kürkanı veya Zeyc Cedit Sultanı adı verilen bu yıldız kataloğu eser, birkaç yüzyıl doğuda ve batıda faydalanılacak bir eser olmuştur.[2]
1449'da Uluğ Bey'in öldürülmesinden hemen sonra dindar fanatikler bu rasathaneyi yıktırtmışlardır.[3] Bu rasathanenin bulunduğu tepe mevki unutulmuş ve tepeye "40 Kızlar" adı verilen bir adak türbesi yaptırılmıştır.
1575'te Sultan III. Murat döneminde 1577 yılında Tophane sırtlarında bilim insanı Takiyüddin’in idaresi altında kurulan gözlemevi Uluğ Bey Rasathanesi'ni örnek almaktaydı. 1688-1743 döneminde Mihraçe II.Jai Singh'in Delhi, Ujjain, Mathura, Varanası ve Jaipur'da kurduğu "Jantar Mantar (Yantra Mantra)" adı verilen 5 rasathane de Uluğ Bey rasathanesini model olarak almıştır.
1908'de bir Rus bilgini olan V. L. Vyatkın bu rasathanenin tam mevkini bildiren kitabeyi bulmuş ve yapılan arkeolojik kazılar sonucu bu rasathanenin kalınıtıları tekrar ortaya çıkartılmıştır.
Zeyci Kürkanı
değiştirRasathanenin gözlemlerine dayanan Uluğ Bey'in bir zeyc eseri olan "Zeyci Kürkanî" veya "Zeyci Sultanî" 1437'de yazma halinde kopyaları yapılıp yayımlanmıştır. Uluğ Bey'in öldürülmesinden sonra Semerkant'tan kaçmaya zorlanan Ali Kuşçu bu eserin bir yazma kopyasını yanında Tebriz'e kaçırmıştır. Ali Kuşçu sonra Uzun Hasan'ın sözcülüğünü yaptıktan sonra II. Mehmed'in davetiyle İstanbul'a gelmiştir. Osmanlı - Akkoyunlu sınırında II. Mehmed'in emriyle büyük bir törenle karşılanan Ali Kuşçu, Ayasofya medresesine müderris olmuş ve 1474'te İstanbul'da ölmüştür.
Farsça dili ile yazılmış olan eserin sonradan İslam dünyası bilim dili olan Arapçaya, çevrisi yapılmıştır. Bu eserin yazma kopyaları İstanbul'dan Avrupa ülkelerine geçmiştir.
1643'te Oxford Üniversitesi astronomi profesörü olan John Greaves bu eserin Farsça ve Arapça yazma kopyalarını kullanarak Latince'ye çevirisini yapmıştır; ama bu çeviri yazma olarak kalmış ve bastırılmamıştır. 1655'te Oxford Üniversitesi Bodleian Kütüphanesi müdürü olan Thomas Hyde kütüphanede bulunan dört yazma kopyadan bir İngilizce çeviri yapmış ve yayımlamıştır.[4] Avrupa dillerinin birçoğuna da çevrilmiştir. 1839 yılında cetvelleri Fransızca tercümeleriyle birlikte, asıl eser de 1846 yılında aynen basılmıştır.
Kaynakça
değiştir- ^ Prof. Aydın Sayılı (1960). The Observatory ın İslam, Ankara, Türk Tarih Kurumu, say. 271
- ^ Prof. Dr. Kazım Çeçen (ed.) (1999) Osmanlı imparatorluğunun doruğu 16. yüzyıl teknolojisi" İstanbul: Omas Ofset A.Ş.
- ^ Bunların başında Semerkant'daki Nakşibendi şeyhi Hoca Ubeyidullah Akrar bulunduğu belirtilmiştir. Heather Hobden (1999) Ulughbek and his Observatory ın Samarkand, Lincoln: Coşmiçelk ISBN 10 - 1-871443-18 0 say.12.
- ^ Thomas Hyde (1636-1703). Tabulae long. aç lat. stellarum fixarum, ex observatione Ulugh Beighi, Tamerlanis Magni Nepotis, Regionum ultra Citraque Gjihun (i. Oxum) Principis potentissimi. Ex tribus invicem collatis MSS. Persicis jam primum Luce ac Latiodonavit, & commentariis illustravit, Thomas Hyde. In calce libriaccesserunt Mohammedis Tizini tabulae declinationum & rectarium ascensionum. Additur demum Elenchus Nominum Stellarum. Oxonii: Typis Henrici Hall, sumptibus authoris.; 1665
Dış bağlantılar
değiştir- Prof. Aydin Sayılı (1960), The observatory in Islam and its place in the general history of the observatory , Ankara, Turk Tarih Kurumu Seri 7 No.9.
- Heather Hobden (1999) Ulughbek and his Observatory in Samarkand, Lincoln: Cosmicelk ISBN 10 - 1-871443-18 0 http://www.cosmicelk.net/Ulughbek_and_his_Observatory_in_Samarkand.pdf[ölü/kırık bağlantı] (İngilizce)