Tolunoğulları
Tolunoğulları (Arapça: الطولونيون), Batlamyus Hânedânı[1] idaresinden sonra Mısır'ı ve Suriye'nin çoğunu yöneten ilk bağımsız hanedan olan Türk kökenli bir Memlûk hanedanıydı.[2] Bu devletin bir diğer önemi ise Müslüman olan Türklerin kurduğu ilk bağımsız devlet olmasıydı. İslam Halifeliği'ni yöneten Abbâsî Hanedanı'nın merkezî otoritesinden ayrıldıkları 868'den 905'e kadar bağımsız kaldılar.
Tolunoğulları الطولونيون (el-Tuluniyûn) Tolunoğulları Emirliği | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 868 veya 875-905 | |||||||||||
 Tolunoğulları | |||||||||||
| Başkent | Fustat (Kahire) | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Eski Türkçe Arapça | ||||||||||
| Resmî din | İslam(çoğunlukla), Kıptîler | ||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||
| Emir veya Amir | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||
• Toplam | 1.500.000 km2 | ||||||||||
| Para birimi | Dînâr | ||||||||||
| |||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Mısır Filistin Lübnan Ürdün İsrail Suriye Türkiye | ||||||||||
Kuruluş
değiştirTolunoğulları, Abbasilerin siyasi ve sosyal anlamda çöküş yaşadıkları 9. yüzyılın son çeyreğinde, 868 yılında Mısır'da kurulmuş ve kısa sürede topraklarına Suriye, Filistin, Tarsus gibi önemli bölge ve şehirleri dahil ederek sınırlarını Berka'dan Fırat Nehri'ne kadar genişletmiştir. Tolunoğulları Devleti'nin kurucusu Ahmed bin Tolun'un babası, Buharalı Tolun adında bir Türktür. 815 ve 816 yıllarında Sâmâni, Buhara Emiri tarafından Abbasilere bağlanmış ve halifeliğin Türklerden kurduğu orduya 818 yılında katılmıştır. Orduda hızla yükselmiş ve önemli komutanlar arasına girmiştir. Tolun'un oğlu olan, Tolunoğulları'nın kurucusu Ahmed bin Tolun ise 20 Eylül 835 tarihinde Bağdat'ta doğmuştur. O da babası gibi halife ordusunda görev almıştır. Ahmed bin Tolun'un üvey babası olan Bayık Bey, Abbasi halifesini bir suikasttan kurtardığı için Mısır valiliği ile ödüllendirilmiştir. 868 yılında ise bu görev Ahmed bin Tolun'a verilmiştir. (Bazı kaynaklar 868 yılını Tolunoğullarının kuruluşu olarak kabul eder. Yine farklı bir kaynağa göre ise Ahmed bin Tolun, Fergana'dan gelme asker kölesidir.[3]) Valiliği sırasında halife Mutemid ile arası bozulmuş ve 875 yılında Mısır'ın tamamında hakimiyet sağlayarak bağımsızlığını ilan etmiş, böylece Tolunoğulları Devleti'ni kurmuştur.[4]
Yükselme
değiştirAhmed bin Tolun, 878 yılında yaptığı bir seferle Şam bölgesinde, Remble, Humus, Hama ve Haleb'i aldıktan sonra Antakya, Kınnesir ve el-Avasım'ı da ele geçirmiştir. Böylece sınırları Berka ve Trablusgarp'tan Fırat Nehri'ne kadar genişletmiştir. Abbasiler, iç karışıklıkları nedeniyle Bizans ile mücadele edemediğinden, Şam'a yapılan saldırıyı, İslamiyet adına Tolunoğulları karşılamış ve Bizans karşısında galip gelmişlerdir. Bu zaferden sonra Şam, Cezire, Avasım ve Sugur bölgeleri Tolunoğulları hakimiyetine girmiştir. Bizans İmparatorluğu, Tolunoğulları'nın gücünü kabul etmiş, 879 yılında aldığı esirleri serbest bırakıp, birkaç değerli Kur'an yazması hediye ederek iyi niyet gösterisi yapmıştır. Ancak Ahmed bin Tolun bu iyi niyet gösterilerini umursamamış Tarsus'u topraklarına katarak, Bizans İmparatorluğu ve Abbasiler ile mücadele etmeye devam etmiştir. Bu süreç içinde halifeliği Mısır'a taşımaya çalışmış ancak başarılı olamamıştır.[4]
Çöküş
değiştirAhmed bin Tolun'un ölümünden sonra yerine geçen oğulları ve torunları da Abbasiler ve Karmatiler ile mücadeleye devam etmişlerdir. Bu mücadeleler devleti zayıflatmış ve iç çekişmeler de devletin sonunu hazırlamıştır. 905 yılında Abbasiler'e bağlı bir Türk komutan olan Muhammed bin Süleyman tarafından Tolunoğulları Devleti yıkılmıştır.[4]
Ekonomi, kültür ve sanat
değiştirTolunoğulları döneminde özellikle Mısır halkı ekonomik refaha ulaşmış bunun göstergesi olarak Dinar-ı Tüluni (Tolun Dinarı) olarak bilinen bakır paralar bastırılmıştır. Ahmed bin Tolun'un yaptırdığı Katai şehri, Tuluniye Camii, bimarhaneler, su kanalları, köprüler, hükûmet sarayı ve daha sonra yapılan bazı değerli eserler Tolunoğulları'nın Mısır'a bıraktığı önemli kültür varlıklarıdır. Tuluniye Camii, Mısır'da Türk usulü yaptırılmış bir camidir ve minare geleneğini başlatan ilk örnektir. Tolunoğulları Mısır'da Firavunlardan sonra ilk defa bağımsız bir devlet kuran ve halkını refah içinde yaşatan bir devlettir. Ahmed bin Tolun, İslam dünyasında yoksulların ücretsiz tedavi edildiği hastane ve eczaneler kurarak tıp ve ilaç çalışmaları için teşviklerde bulunmuştur.[5]
- Ahmed bin Tolun (868 - 884)
- Humâreveyh (884 - 896)
- Ceyş bin Humâreveyh (896)
- Hârûn bin Humâreveyh (896 - 905)
- Şeybân
Kaynakça
değiştir- ^ Holt, Peter Malcolm (2004). The Crusader States and Their Neighbours, 1098-1291 (İngilizce). Pearson Longman, Pearson Education Limited. ISBN 978-0-582-36931-3. 26 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
- ^ ANJUM, TANVIR (2007). "The Emergence of Muslim Rule in India: Some Historical Disconnects and Missing Links". Islamic Studies. 46 (2): 217-240. ISSN 0578-8072. 27 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
- ^ Islam an illustrated history, G.S.P. Freeman-Grenville&Stuart C. Munro-Hay sayfa 57 ISBN 0-8264-1837-6
- ^ a b c Türkeş-Günay, Umay (2007). Türklerin Tarihi - Gelmişten Geleceğe -. Ankara: Akçağ Yayınevi.
- ^ a b Özkuyumcu, Nadir (2012). "TOLUNOĞULLARI". TDV İslâm Ansiklopedisi. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 233-236. 2 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2024.
Dış bağlantılar
değiştir- Özkuyumcu, Nadir. "Tolunoğulları". www.tarihtarih.com. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2015.
- İslam Araştırmaları Merkezi, İSAM. "TDV İslam Ansiklopedisi". www.islamansiklopedisi.info. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2015.