Türk sineması

Türkiye'de sinemanın geçmişi Osmanlı İmparatorluğu dönemlerine kadar uzanmaktadır.^[8] Başlangıç tarihi tam olarak bilinmese de, Anadolu'ya sinemanın gelişinin II. Abdülhamid devrinde (1876-1909) gerçekleştiği varsayılmaktadır.^[9] İlk film gösterimi, Rumen sinemacı Sigmund Weinberg tarafından, 1896 yılında başkent İstanbul'daki Yıldız Sarayı'nda gerçekleştirilmiştir.^[9] Bunu, 1897'de Weinberg'in Beyoğlu ve Şehzadebaşı semtlerindeki halka açık gösterileri izlemiştir. İlk toplu gösterilen film ise, Lumière Kardeşler yapımı olan Bir Trenin La Ciotat Garı'na Gelişi (L'Arrivée d'un train en gare de La Ciotat) filmi olmuştur.^[9] Bu tarihten 14 Kasım 1914'e kadar da özellikle Lumière Kardeşler'in yaptığı filmler başta olmak üzere yabancı yapım filmler gösterilmiştir.^[10]

1914 yılına gelindiğinde İstanbul'da bugünkü Yeşilköy yakınlarında bulunan Ayastefanos Rus Abidesi'nin yıkılması kararlaştırılmış ve bunu da bir filme çekme fikri ortaya çıkmıştır. Bu fikir ile birlikte Avusturya'dan bir film ekibi davet edilmiş daha sonra ise bu filmi bir Türk'ün çekmesi şartı ortaya atılmıştır. Bu iş için de o sıralarda Osmanlı ordusunda görevli olan Fuat Uzkınay uygun görülmüş ve Avusturyalı film ekibi tarafından Fuat Uzkınay'a filmi nasıl çekmesi gerektiği öğretilmiştir. Kısa bir eğitimin ardından, 14 Kasım 1914 günü Fuat Uzkınay tarafından çekilen Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı filmi, bir Türk'ün çektiği ilk film olmuştur.^[10] Bu gelişme sonrası Enver Paşa'nın direktifleri doğrultusunda Almanya'daki "Ordu Sinema Kolu"ndan esinlenilerek 1915 yılında Merkez Ordu Sinema Dairesi kurulmuş ve bu kurum, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye sinema tarihinin ilk resmî sinema kurumu olmuştur.^[9][10]

1922 yılına gelindiğinde ise Türkiye'nin ilk özel film şirketi olan Kemal Film, Kemal Seden tarafından İstanbul'da kurulmuştur.^[11]

 

 

 

 

Osmanlının sinemayla tanışması ilk kez 1895 yılında gerçekleşmiştir. Lumière Kardeşler'in L'Arrivée d'un train en gare de La Ciotat (Bir Trenin La Ciotat Garı'na Varışı) filminin, 29 Aralık 1895'te, Paris'teki ilk gösteriminden yaklaşık bir yıl sonra, Fransız bir ressam olan M. Henri Delavallée^[12] tarafından, İstanbul Galatasaray'da bulunan Sponeck Birahanesinde gösterilmesiyle, Türk toplumu sinemayla tanışmıştır.^[13]

Türk'lerin işlettiği halka açık ilk sinema salonu19 Mart 1914’te, İstanbul Şehzadebaşı’nda "Millî Sinema" adı altında faaliyete geçmiştir.^[14] O zaman İstanbul Sultanisi’nde gösterimler düzenleyen ekip maddi imkân bularak ikinci Türk sineması Ali Efendi Sinemaları’nı açmıştır. Türkiye’de sinemanın kurumlaşması ise I. Dünya Savaşı döneminde gerçekleşmiştir. Alman ordularının, filmleri bir propaganda unsuru olarak ve askerlerin eğitimi için kullandığını gören, dönemin Osmanlı İmparatorluğu Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı görevlerini sürdüren Enver Paşa, sinema olgusunun önemi fark etmiş ve 1915’te Merkez Ordu Sinema Dairesi (MOSD)’ni kurarak, Türk sinemasının kurumlaşmasının temellerini atmıştır. MOSD’nin kurulması ve takip eden dönemde yapılan hikâyeli filmler sinema tarihi için o yılların en önemli gelişmelerindendir.^[15] Aynı dönemde Fuat Uzkınay'ın çektiği "Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı" adlı belgesel Türk sinemasının ilk eseri olarak 14 Kasım 1914 tarihinde gösterime girmiştir. 150 metrelik bir belgesel olarak çekilen filmin günümüze hiçbir kopyası ulaşmamıştır.^[16]

1916 yılında Müdafaa-i Milliye Cemiyeti de aldığı bir kararla sinema çalışmalarına başlamış, Almanya’dan getirttiği aletlerle film çekimlerine başlayan cemiyet, savaştan görüntülerin de yer aldığı haber filmi niteliğinde filmler hazırlamıştır.^[15]

İlk konulu Türk filminin ise, her ikisi de 1917'de Müdafaa-i Milliye Cemiyeti tarafından çekilen,^[15] Pençe veya Casus adlı filmler olduğu konusunda tartışmalar bulunmaktadır. Aslında Türk sinemasında ilk konulu film denemesi Leblebici Horhor Ağa olmasına rağmen film oyunculardan birisinin ölmesi üzerine tamamlanamamıştır. İkinci film ise Himmet Ağa'nın İzdivacı olmasına rağmen, filmin oyuncuları Çanakkale Savaşı'na katıldıklarından dolayı çekimler ancak 1918 yılında tamamlanmıştır.^[17]

1919 yapımı ve yönetmenliğini Ahmet Fehim'in yaptığı Mürebbiye isimli film sansüre uğrayan ilk Türk filmidir. Türk sinemasında ilk komedi filmi serisine ise 1917 yılında başlanmıştır. Yönetmenliğini Hüseyin Şadi Karagözoğlu'nun yaptığı Bican Efendi Vekilharç isimli 1917 yapımı Türk komedi filmi büyük ilgi görünce, 1921 yılında Bican Efendi Mektep Hocası ve aynı yıl içerisinde Bican Efendinin Rüyası isimli Türk komedi filmleri çekilerek gösterime girmiştir.^[17] Yönetmenliğini Ahmet Fehim'in yaptığı 1919 yapımı Binnaz filmi, afişi basılarak yurt dışına satılan ilk Türk filmidir. Dram türündeki filmin uzunluğu 45 dakikadır.

Bu dönemde Türk Sinemaları'nın ilk sesli ve Türk, Mısır ve Yunan ortak yapımı olan İstanbul Sokakları'nda filmi çekilmiştir. Ayrıca ilk kısa metraj filmler ve dönem filmleri bu dönemde çekilmiştir. 1931-1950 yılları arasındaki en önemli gelişme Türk Sineması Cemiyeti tarafından düzenlenen yarışma olmuştur. Yarışmada Şakir Sırmalı'nın filmi Unutulan Sır "en güzel film" seçilmiştir. 1949 yılında çekilen Çığlık, ilk Türk korku filmi, 1953 yapımı Halıcı Kız filmi ise çekilen ilk renkli Türk filmi olmuştur.^[17]

Sinema tarihindeki 2. yarışma bu dönemde İstanbul Yerli Film Yarışması adı altında yapılmıştır. Ayrıca kapalı sinemaların hayata geçirilme fikri bu yıllarda iyice ağırlık kazanmıştır ve renkli film uygulamasına hız verilerek Türk sinema tarihindeki en büyük aşamalardan biri kaydedilmiştir. Üretilen film sayısının 789'a ulaştığı bu yıllarda, yaşanan tüm bu gelişmelerin ışığında, 1963 yapımı Susuz Yaz uluslararası alanda yapılan sinema festivallerinde ödül alan ilk Türk filmi olmuştur.^[17]

Bu dönemde sayısal verilere bakıldığında, siyah-beyaz filmler renkli filmlerin gerisinde kalmıştır. Ayrıca bu yıllarda çizgi filmler ile ilgili çalışmalar yapılmış ve yarışmalar düzenlenmiş, yabancı film festivallerinde başarılar ve uluslararası alanda ödüller elde edilmiştir.

• Prades Film Şenliği'nde alınan özel ödül.
• Nantes Film Şenliği'nde jüri özel ödülü.
• Lahey Film Şenliği'nde alınan ödül.
• Uluslararası Milano Film Fuarı'nda Ömer Kavur'un yaptığı Yusuf ve Kenan'ın aldığı büyük ödül.

Bu dönemde siyah-beyaz filmler tarihe karışmıştır. Yabancı romanlar ve yapıtlar Türkçeye çevrilerek filme dönüştürülmüştür. Ayrıca Toronto Sinema Vakfı ve Ottawa Elçiliği'nin desteğiyle Türkiye'de ilk toplu film gösterisi düzenlenmiş ve böylece Türk sineması küreselleşme konusunda ilk adımını atmıştır.

Türk sinemasındaki ilk Türk kadın oyuncular, 1923 yapımı Ateşten Gömlek filminde Ayşe ve Kezban rollerini canlandıran Bedia Muvahhit ile Neyyire Neyir’dir.^[18] 1949'da oynadığı Fedekâr Ana filminin yönetmeni hastalanınca filimin yönetmenliğini üstlenerek çekimleri tamamlayan Cahide Sonku, film yönetmeni ilk Türk kadındır.

1960'lara kadar Türk sinemasında kadınlar tek boyutlu olarak ya “fedakâr anne”, “namuslu eş”, “dokunulmamış sevgili" şeklinde idealize edilmiş "iki kadın" şeklinde ya da "seks bombası", "erkekleşmiş kadın" gibi kalıplar içinde "kötü kadınlar" şeklinde perdeye yansıtıldı.^[19] 1980’lerden sonra Türk sinemasında iyi ve kötü kadın karakterlerin keskin ayrımı silikleşmiş; "iyi kadın" ve "kötü kadın" algılayılı, her iki kalıbın belli özelliklerini taşıyan tek bir kadın karakter üzerinden yansıtılmaya başlanmıştır.^[19]

Kadın hareketinin hız kazandığı 1980’li yıllarda Türk sinemasında kadının sorununu ele alan, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerine karşı çıkan, kadının daha özgür olmasını savunan filmler de üretilmiştir.^[20] 1980’li yıllardan sonra ikinci dalga feminist hareketin etkisi ile Türk sinemasında kadın karakterler bağımsızlaştı.^[20] Kır yaşamını konu alan filmlerde; kadınların bir eşyaymış gibi alınıp satılması, erkeğin kadına yapmış olduğu baskı ve zorbalık, kır yaşamında sahipsiz kalan kadının yaşama hakkının elinden alınması gibi konular işlendi.^[19]

• Adana Film Festivali - Adana'da her yıl düzenlenen önemli bir film festivalidir. Organizasyonun en büyük ödülü Altın Koza’dır.
• Ankara Uçan Süpürge Kadın Filmleri Festivali – Türkiye’nin feminizm ve cinsiyet sorunları gibi konulara adanmış tek film festivalidir ve her yıl Ankara’da düzenlenmektedir. Festival, genç kadınların çıkış filmlerini desteklemeyi amaçlar ve ayrıca senaryo yazarlığı ve film yapımcılığı üzerine atölye çalışmaları organize etmektedir.
• Ankara Uluslararası Film Festivali – İlki 1988’de düzenlenen festival, Türkiye’deki en prestijli ikinci festivali olarak kabul edilir.
• Antalya Altın Portakal Film Festivali – Türkiye’nin en prestijli ve en popüler film festivalidir. Her yıl, katılımcılar en iyi film, en iyi yönetmen ve en iyi oyuncu gibi kategorilerde sergilenen olağanüstü performanslar için Altın Portakal ile ödüllendirilir.
• İstanbul Uluslararası Kısa Film Festivali – 1988'den beri aralıksız düzenlenen festival her yıl dünyanın her yerinden davet edilen çok sayıda yönetmen, yapımcı ve oyuncuyu ağırlamaktadır. İstanbul Hollanda ve Polonya Başkonsoloslukları, Avusturya, Fransız, İtalyan, Alman, İspanya Kültür Merkezleri’nin ve T.C. Kültür Bakanlığının destek verdiği program kapsamında, kurmaca, belgesel, deneysel ve canlandırma filmlere yer verilmektedir.^[21][22][23]
• İzmir Kısa Film Festivali – İlki 2000’de düzenlenen festival kurmaca, belgesel, deneysel ve animasyon dallarındaki kısa filmlere Altın Kedi Ödülü vermektedir. Her yıl düzenlenen festival, Türkiye’den ve yurtdışından sinema dünyasının önemli kişilerini jürisine davet etmektedir. Festivalin yarışma bölümünün dışında, Türkiye'den ve dünyadan o yılın panoramasını çizmek amacı ile, özenle seçilmiş filmler gösterime alınmakta ve sinemaseverlerle buluşturulmaktadır.^[24]
• Mardin Film Festivali (SineMardin) – İlki 2006’da düzenlenen ve Türkiye’de senaryo yazarlığına adanmış tek film festivalidir. Her yıl düzenlenen ve büyük ölçüde bağımsız sinemaya yoğunlaşan festival, Türkiye’nin Güneydoğu bölgesindeki en dinamik sinema etkinliklerinden birisidir.
• Uluslararası İstanbul Film Festivali – İlki 1982’de düzenlenen festival Türkiye’deki en önemli entelektüel etkinliklerden birisidir. Öyle ki, çoğu zaman İstanbul dışında yaşayan sinemaseverlerin etkinlikte sunulan, dünya film tarihinin en değerli örneklerini izlemek için İstanbul’a akın etmelerine neden olmaktadır.
• Uluslararası İşçi Filmleri Festivali – İlki 2006 yılında gerçekleştirilen festival sponsorsuz, yarışmasız, ücretsiz ve gönüllü emekle gerçekleştiriliyor. İstanbul Ankara ve İzmir'de eş zamanlı olarak 1 Mayıs haftasında başlayan festival yıl sonuna kadar Anadolu’yu gezmektedir. Festivalde 17 yılda 917 kurmaca uzun ve kısa metraj ve belgesel film gösterildi.

• Susuz Yaz (Metin Erksan) – Berlin Film Festivali Altın Ayı Ödülü (1964)
• Sürü (Zeki Ökten & Yılmaz Güney) – Locarno Uluslararası Film Festivali Altın Leopar Ödülü (1979)
• Yol (Yılmaz Güney & Şerif Gören) – Cannes Film Festivali Altın Palmiye Ödülü (1982)
• Hakkâri'de Bir Mevsim (Erden Kıral) - Berlin Film Festivali Gümüş Ayı Jüri Büyük Ödülü (1982)
• Propaganda (Sinan Çetin) – Şanghay Uluslararası Film Festivali Altın Kadeh Ödülü (1999)
• Uzak (Nuri Bilge Ceylan) – Cannes Film Festivali Büyük Ödülü (2003)
• Duvara Karşı (Fatih Akın) – Berlin Film Festivali Altın Ayı Ödülü (2004)
• Pandora'nın Kutusu (Yeşim Ustaoğlu) – San Sebastián Uluslararası Film Festivali Altın Kabuk Ödülü (2008)
• Bal (Semih Kaplanoğlu) – Berlin Film Festivali Altın Ayı Ödülü (2010)
• Bir Zamanlar Anadolu'da (Nuri Bilge Ceylan) – Cannes Film Festivali Büyük Ödülü (2011)
• Sessiz / Bê Deng (Rezan Yeşilbaş) – Cannes Film Festivali Kısa Film Altın Palmiye Ödülü (2012)
• Kış Uykusu (Nuri Bilge Ceylan) – Cannes Film Festivali Altın Palmiye Ödülü (2014)
• Sivas (Kaan Müjdeci) – Venedik Film Festivali Jüri Özel Ödülü (2014)

• En çok izlenen Türk yapımı 100 film
• Değerlendirme ve Sınıflandırma İşaretleri
• Türk animasyon tarihi
• Türk filmleri listeleri
• Türk animasyon filmleri
• Türk korku filmleri
• Türk spor filmleri
• Cannes Film Festivali'nde Türkiye

1. ^ Sinema çevreleri arasında bu sinemaya "Türk sineması" mı yoksa "Türkiye sineması" mı denilmesi gerektiği ve hangisinin daha uygun olduğu yönünde tartışmalar mevcuttur.^[5][6]
2. ^ Türk sinemacı Muhsin Ertuğrul (1892–1979), Leblebici Horhor Ağa filmiyle 1934'te ikinci kez düzenlenen Uluslararası Venedik Film Festivali'ne davet alıp festivalde o dönem "Onur Diploması" adı verilen ödüle layık görüldü. Ancak Türk sinemasına ilk uluslararası büyük ödülü getirerek büyük yankı uyandıran Susuz Yaz filmi, 1964'te Altın Ayı Ödülü'nü kazandı.

 

Wikimedia Commons'ta Türk sineması ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Türk Sinemaları Web Sitesi 18 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Sinema Türk Veritabanı23 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Türk Sineması Eksenli Aylık Sinema Dergisi 8 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ticari Başarı Sağlayan Filmler 5 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• 100.Yılda Türk Sineması Türk sinemasının temellerinin atıldığı 1915 yılında Merkez Ordu Sinema Dairesi kuruluşundan itibaren 100. yılını yaşayan sinema sektörünün ülkedeki gelişiminin anlatıldığı kültür sanat belgeseli, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü, Erişim: 4 Şubat 2013