Marmara Denizi

 

Yaklaşık olarak 240 km uzunluğa ve 70 km genişliğe, 11,500 km² yüzölçümüne sahip^[2] ve en derin yeri -1.270 metre olan Marmara Denizi'nde, görülen akıntı tipi, normal deniz ve okyanuslardaki dairesel tip yerine, doğu batı yönünde bir akıntıdır. Denizin yüzeyi Karadeniz kökenli, dibi ise Ege-Akdeniz kökenli tuz, sıcaklık ve oksijen oranı bakımından farklı su kütlelerinden oluşur.

• İzmit Körfezi
• Gemlik Körfezi
• Bandırma Körfezi
• Erdek Körfezi

Marmara Denizi'ndeki adalar; İmralı Adası, Marmara Adaları ve Prens Adaları olarak gruplandırılır. Yüzölçümlerine göre en büyük üç ada şu sıradadır;

• Marmara Adası
• Paşalimanı Adası
• Avşa Adası

Marmara Denizine dökülen başlıca akarsular şunlardır.

• Susurluk Çayı, dökülen en önemli akarsu
• Biga Çayı
• Gönen Çayı

• Bayrampaşa Deresi, tarihî İstanbul'un en önemli akarsuyu

Marmara Denizi'nin kuzeyinde yer alan bu derin noktalar doğudan batıya şunlardır:

• Çınarcık Çukuru
• Marmara Ereğlisi Çukuru
• Tekirdağ Çukuru

 

Marmara Denizi, jeolojik dönemler içinde özellikle Buzul Çağ dönemlerinde göle, kimi zaman da denize dönüşerek sürekli bir değişim yaşamıştır. Örneğin Miyosen döneminde (20 milyon yıl kadar önce) Marmara Denizi; Karadeniz, Hazar denizi ve Macaristan'a kadar uzanan bir iç denizle birlikte daha büyük bir denizin parçasıdır. Denizin yakın jeolojik dönemi incelendiğinde 12 bin yıl öncesinde deniz seviyesinin -85 m olduğu ve Marmara'nın bir göl olduğu anlaşılır. Marmaranın son kez denize dönüştüğü dönem 6500-7000 yıl öncesine tarihlenir.^[3] Bu dönemde İstanbul Boğazı'nın suyla dolması sonucu oluşan Karadeniz Tufanı ile Marmara Denizi, göl olan Karadeniz'de su seviyesinin yükselmesine ve denize dönüşmesine aracılık etmiştir.

Marmara Denizi'nde jeolojik olarak çok yakın döneme denk gelen başlıca değişimler şunlardır;

Kapıdağ Yarımadası: Tarihsel olarak adayken ve yüzölçümü düşünüldüğünde Marmara Denizi'nin en büyük adasıyken karayla birleşerek (Tombolo) yarımadaya dönüşmüştür.

Büyükçekmece ve Küçükçekmece Gölleri: Her iki göl, akarsuların aşındırdığı birer vadi iken deniz seviyesinin yükselmesi sonucunda koya dönüşmüştür. Zamanla koyun ağzında biriken alüvyonlar, deniz kulağı adı verilen alüvyon setleri oluşturarak koyun ağzını daraltıp ya da kapatıp koyun göle dönüşmesine neden olmuştur.

Vordonisi Adası: Battığı düşünülen Prens Adalarından biri. Günümüzde Manastır kayalıkları olarak adlandıran bölgenin, MS 1000 yılı Nizam döneminde gerçekleşen bir deprem neticesinde battığı düşünülmektedir. Yapılan dalışlarda bulunan MS 500 yılına ait manastır kalıntısı bölgenin geçmişte bir ada olduğunu kanıtlamaktadır.^[4]

Marmara Denizi altında Marmara fayı ya da fayları olarak da bilinen, Kuzey Anadolu Fay hatının batısında yer alan sismik olarak harketli bir fay bölgesi vardır. Tarih boyunca ürettiği depremlerle büyük yıkıma yol açan bu faylar 1509 Büyük İstanbul Depremi ve 1999 Gölcük Depremi gibi depremlerin sorumlusudur. Ayrıca günümüzde bu denizde tsunami olma riski vardır. Bunun için denize bir tsunami uyarı sistemi kurulmuştur.^[5]

 

Boğazlar dışarıda bırakılırsa Marmara Denizi ile ilgili tarihsel olarak bahsedilecek ilk şey Argonotlar Seferidir. İason önderliğinde Altın Post'u aramak için Karadeniz'e doğru yol alan bu denizcilerin mitolojik öyküsünde, denizciler Marmara kıyılarınada uğrar. Helenistik dönemde boğazlar ve Marmara Denizi, balık göç yolları üzerinde olduğu için kıyı kentlerinde balıkçılık ön plana çıkar. Byzantion gibi kentlere ait sikkelerde balık motifinin kullanımı buna örnektir.

Moby Dick romanın yazarı Melville, İstanbul'da yaşamış Bizanslı tarihçi Prokopius'un MS 10. yüzyılda Marmara Denizi'nde gemilere saldıran bir balinadan söz ettiğini anlatır. Bir başka tarihî yazar Ahmet Midhat Efendi "Sayyadane Bir Cevelan" adlı kitabında, İstanbul Surları'na asılmış balina kemiklerinden bahseder. Kaldırılan kemikler nedeniyle denizin bereketi kaçınca Padişahın, kemiklerin bulunup yerine asılmasının emreden bir fetva yayınladığından bahseder.

Marmara Denizi, tarihsel batıklar açısında zengin bir denizdir. Marmaray kazıları sırasında keşfedilen Bizans'ın en büyük limanı olan Theodosius Limanı ve liman batıklarının dışında, denizin farklı bölgelerinde 6. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar dayanan birçok başka batıkta bulunmaktadır.^[6] Bunlar dışında I. Dünya Savaşına tarihlenen Osmanlı ve yabancı ülkelere ait batıklar ise Marmara denizinde yaşanan çarpışmalarını göstermesi sebebiyle deniz tarihi açısından önemlidir.

Marmara Denizi'nin ilginç bir özelliği de orta kesimlerinin kıyıdan uzaklığının 12 deniz milinden daha fazla olmasıdır. Böylece uluslararası deniz hukukuna göre bu orta kesimler Türk karasularının dışında kalmaktadır. Fakat başka herhangi bir kıyıdaş devlet bulunmadığından ve her yönde Türkiye karasuları ile kuşatılmış olduğundan dolayı Marmara Denizi'nin tamamı Türk karasuları durumundadır. Bunun esas sebebi Türkiye'nin uluslararası hukukça tanınan "kadim hak" olarak Marmara Denizi'ne iç deniz olarak sahip olmasıdır. Açık denizler için öngörülen münhasır ekonomik bölge, devletin karasularındaki tam egemenliği düşünüldüğünde Marmara Denizi için mümkün değildir.

 

 

 

 

 

Marmara kıyısındaki idari birimler;

• 1950'lerde İstanbul kıyılarında bile görülebilen Akdeniz fokları, denizde yaşayan durumu en kritik canlı türüdür. Tüm dünyada 600 bireyin kaldığı düşünülen bu memelilerin Marmara popülasyonu, denizinin güneyinde Kapıdağ Yarımadası ve civar adalarda yaşarlar^[7]
• Caretta caretta isimli deniz kaplumbağalarının günümüzde Marmara'da, Kazanağzı mevkiinde yaşayan popülasyonunun ile ilgili yapılan çalışmalar, türü ait bireylerin tespit edilememesi ile sonuçlanmıştır.^[8] Bu da türün Marmara Denizi'nde yok olduğunu düşündürmektedir. Buna rağmen zaman zaman başka deniz kaplumbağaları denizde görülmektedir. Örneğin 1997 yılında Marmara'da ağlara takılan Deri sırtlı deniz kaplumbağası.^[9]

Bunların dışında zaman zaman yakalanan köpekbalıkları ve İstanbul kıyılarında da gözlenebilen çeşitli yunus türleri Marmara direyinin diğer parçalarıdır.

 

Marmara denizinde antik çağlardan beri balıkçılık önemli bir uğraştır. 2010 yılında denizde avlanan balıklık, Türkiye balıkçılığın %8,36'sini oluşturur.^[10] Fakat günümüzde aşırı avlanma, kirlilik gibi kimi faktörler Marmara'daki balık stoklarını tehdit etmektedir. Ticari değere sahip olan tür sayısı ve avlanan balık miktarı düşüş eğilimindedir. TÜİK verilerine göre 2004'te Marmara'da avlanan 68 bin ton balığa karşı, 2009'da 31 bin ton balık avlanmıştır.^[10]

Madencilik konusunda Türkiye denizlerindeki ilk doğal gaz yatağı, TPAO tarafında Kuzey Marmara sahasında 1,200 m derinlikte Kuzey Marmara-1 kuyusunun 1988 yılındaki sondajı ile bulunmuştur. Saha, Silivri'nin 5 km batısında sahilden 2.5 km uzaklıkta bulunmaktadır.^[11] Kuzey Marmara sahasında doğal gaz üretimine 1997 yılında geçilmiştir.^[12]

Deniz turizm açısında Silivri, Marmaraereğlisi, Yalova kıyıları ve Avşa adası bölge içinde ön plana çıkmıştır.

Kirlilik, Marmara denizin başlıca sorunlarındandır. Özellikle denizin kuzeydoğusundaki İstanbul ve İzmit gibi yoğun nüfuslu şehirlerin atıkları ile İzmit Körfezi etrefındaki ağır sanayi tesisleri, denizi kirliliğin nedenleridir. Günde yaklaşık olarak 0,3 milyon metreküp sanayi, 2,1 milyon metreküp evsel atık bırakılmaktadır.^[13] Denizdeki yoğun denizanası popülasyonu ^[14] bu kirliliğin işareti olarak kabul edilir.

Küresel Isınma ile değişen deniz yapısı ve istilacı türler Marmara Denizine yönelik yeni tehditlerdir. Zehirli denizanaları^[15] ve balon balığı^[16] Marmara'daki örnek istilacı türlerdendir.

1990'lı yılların başında ilk defa görülen ve 2021'den itibaren bir çevre felaketine dönüşen Marmara Denizi deniz salyası felaketi, deniz kirliliğin nedenlerinden biri olarak görülüyor.

Denizin ilk 30 metresi hariç oksijen azlığı içerisinde olduğu açıklanmıştır. Sıcaklık, oksijensizleşme ve kirliliğin birbirini besleyen döngüler olduğu tespit edilmiştir. Mevcut şartların değişmemesi halinde, dipte biriken hidrojen sülfürlü suların yukarı doğru çıkarak ve bir koku oluşturarak kıyıya vurması beklenmektedir. Bu durumun halk sağlığı, balıkçılık ve turizm faaliyetlerine yönelik sorunlar da oluşturacağı öngörülmektedir.^[17]

Boğazlar dışında sadece Marmara Denizi'nde gerçekleşen ölümle ya da büyük çapta kirlilikle sonuçlanan kazalar şunlardır;^[18][19]

• 1975, 30 Ocak günü THY ait F-28-1000 Fokker Fellowship tipi Bursa isimli yolcu uçağı denize düştü. Kazada 41 kişi yaşamını yitirdi.
• 1979, 15 Kasım günü yaşanan Independenta tanker kazası sonrasında, 714.760 varil ham petrol 27 gün süren yangında yanmış ya da denize karışmıştır. Kazada 43 kişi öldü.
• 1997, 1997 TPAO tanker yangını: 13 Şubat günü TPAO isimli tanker Pendik Tersanesi'nde bakım onarım sırasında yanmıştır. Yangın sonucunda 1.500 ton fuel-oil denize yayılmıştır.
• 1999, 7 Kasım günü Semele ve Şipka adlı gemiler Yenikapı açıklarında çarpışmış, kaza sonucunda 10 ton fuel-oil denize yayılmıştır. Semele isimli gemi batmıştır.
• 1999, 29 Aralık günü Volganeft 248 isimli tanker hava muhalefeti sebebi ile Florya açıklarında ikiye ayrılmış, bu parçalardan biri de batmıştır. Kaza nedeniyle tahminen 1.500 ton fuel-oil denize yayılmıştır.

 

İDO tarafında İstanbul, Yenikapı İskelesi en büyük merkez olmak üzere, İstanbul kıyılarına ve adalarına, Yalova, Mudanya, Bandırma ve Marmara Adalarına seferler vardır. İzmit Körfezi'nde yapılan Eskihisar-Topçular feribot seferleri ise diğer bir ulaşım türüdür. Yük taşımacılığı amaçlı Bandırma, İstanbul arası roro seferleri ise Marmara denizindeki son önemli ulaşım türüdür. Ayrıca BUDO Bursa Büyükşehir Belediyesi Deniz Otobüsü Bursa-İstanbul arasında seferlerine başlamıştır.

• İzmit Körfez Köprüsü: İzmit Körfez Köprüsü, İzmit Körfezi üzerine yapılan asma köprü projesidir.
• İzmit Kanalı: Karadeniz'i, Sakarya Nehri ve Sapanca Gölü vasıtasıyla, İzmit Körfezi'ne bağlamayı amaçlayan kanal projesidir. İlk kez Osmanlı döneminde gündeme gelen proje, İstanbul Boğazına alternatif olması için düşünülmektedir.
• Kanal İstanbul: İstanbul'un batısında, Çatalca Yarımadasına açılacak bir kanal projesi olan Kanal İstanbul, öncelikle İstanbul Boğazı'ndaki gemi trafiğini rahatlatmayı amaçlar.

• 1509 Büyük İstanbul Depremi
• Ayrık deniz
• Deniz
• Göl
• İç deniz
• Körfez
• Marmara Denizi deniz salyası felaketi
• Nehir
• Okyanus
• Türk Boğazları

 

Wikimedia Commons'ta Sea of Marmara ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Marmara Info 28 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)