[go: up one dir, main page]
Vikipedi

Haydar Aliyev

3. Azerbaycan cumhurbaşkanı (1993–2003)

Haydar Alirıza oğlu Aliyev[1] (Azerice: Heydər Əlirza oğlu Əliyev, 10 Mayıs 1923 - 12 Aralık 2003) Azerbaycanlı siyasetçi, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin üçüncü cumhurbaşkanı, Nahçıvan Yüksek Meclisi'nin 3. Başkanı. Aynı zamanda Azerbaycan'ın görevdeki cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in babasıdır. Azerbaycan'ın "ümummilli lider" ve "ulu önder" unvanlarını taşımaktadır.

Haydar Aliyev
3. Azerbaycan Cumhurbaşkanı
Görev süresi
10 Ekim 1993 - 31 Ekim 2003
Başbakan Suret Hüseynov
Fuad Guliyev
Artur Rasizade
İlham Aliyev
Yerine geldiği Ebulfez Elçibey
Yerine gelen İlham Aliyev
Geçici Azerbaycan Cumhurbaşkanı
Görev süresi
24 Haziran 1993 - 10 Ekim 1993
Yerine geldiği Ebulfez Elçibey
Yerine gelen Haydar Aliyev (Kendisi)
Geçici Millî Meclis Başkanı
Görev süresi
15 Haziran 1993 - 5 Kasım 1993
Başkan Ebulfez Elçibey
Kendisi
Yerine geldiği İsa Gamber
Yerine gelen Resul Guliyev
Nahçıvan Yüksek Meclisi 3. Başkanı
Görev süresi
5 Eylül 1991 - 23 Haziran 1993
Başkan Ayaz Mutallibov
Yakup Mammadov (geçici)
İsa Gamber (geçici)
Ebulfez Elçibey
Başbakan Beyan Ferzaliyev (Nahçıvan)
Yerine geldiği Ekper Aliyev
Yerine gelen Vasif Talıbov
SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcısı
Görev süresi
24 Kasım 1982 - 23 Ekim 1987
Başkan Vasili Kuznetsov (geçici)
Yuri Andropov
Vasili Kuznetsov (geçici)
Konstantin Çernenko
Vasili Kuznetsov (geçici)
Andrey Gromıko
Başbakan Nikolay Tihonov
Nikolay Rijkov
Yerine geldiği İvan Arhipov
Yerine gelen Andrey Gromıko
Kişisel bilgiler
Doğum 10 Mayıs 1923(1923-05-10)
Nahçıvan, SSCB
Ölüm 12 Aralık 2003 (80 yaşında)
Cleveland, Ohio, ABD
Partisi SBKP
Yeni Azerbaycan Partisi
Evlilik(ler)
Zarife Aliyeva
(e. 1948; ö. 1985)
Çocuk(lar) Sevil Aliyeva
İlham Aliyev
Dini Şii İslam
Ödülleri Sosyalist İşçi Kahramanı Sosyalist İşçi Kahramanı
Lenin Nişanı Lenin Nişanı Lenin Nişanı Lenin Nişanı Lenin Nişanı Ekim Devrimi Nişanı Vatanseverlik Savaşı Madalyası (1. sınıf) Kızıl Yıldız Nişanı Askerî Hizmet Madalyası Vladimir İlyiç Lenin 100. Doğum Günü Madalyası Kafkas Savunma Madalyası Büyük Vatanseverlik Savaşı Madalyası Büyük Vatanseverlik Savaşı 20. Yıldönümü Madalyası Büyük Vatanseverlik Savaşı 30. Yıldönümü Madalyası Büyük Vatanseverlik Savaşı 40. Yıldönümü Madalyası Büyük Vatanseverlik Savaşı 50. Yıldönümü Madalyası SSCB Veteran Madalyası SSCB Silahlı Kuvvetleri 30. Yıl Madalyası SSCB Silahlı Kuvvetleri 40. Yıl Madalyası SSCB Silahlı Kuvvetleri 60. Yıl Madalyası SSCB Silahlı Kuvvetleri 70. Yıl Madalyası SSCB Üstün Hizmet Madalyası
İmzası
Askerî hizmeti
Takma adı Heydər Baba (Haydar Dede)
Bağlılığı  Sovyetler Birliği
Branşı KGB
Hizmet yılları 1941-1969
Rütbesi
General-mayor
General-mayor

1969-1982 yılları arasında fiilen Azerbaycan'ı yönetmiş, 1993-2003 yılları arasında ise Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı vazifesinde bulunmuştur.

Yaşam öyküsü

değiştir
 
Haydar Aliyev gençliğinde

İlk yılları

değiştir

10 Mayıs 1923'te günümüzdeki Azerbaycan'ın özerk bölgesi Nahçıvan'da doğmuştur. 1939'da Nahçıvan Pedagoji Teknik Lisesi'ni bitirdikten sonra Azerbaycan Sanayi Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi'nden mezun olmuştur. 1957'de ise Azerbaycan Devlet Üniversitesi tarih bölümünü bitirmiştir. 1948'de Aliyev Zarifa Aliyeva ile evlendi.[2] 12 Ekim 1955'te kızları Sevil Aliyeva dünyaya geldi. 24 Aralık 1961'de oğulları İlham dünyaya geldi. Zarifa Aliyeva 1985 yılında kanserden öldü.

Erken kariyer

değiştir

İkinci Dünya Savaşı sırasında, Sovyetler Birliği'nin kendi kuvvetleri üzerinde istihbarat operasyonları yürüten ve firar eden veya yeterince sert savaşmayan askerleri infaz eden Smersh taburunun komutanı olarak görev yaptı.[3] 1944 yılında Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Halk Komiserliği'ne (NKGB) katıldı ve SSCB Devlet Güvenlik Komitesi Kıdemli Personel Eğitim Okulu'ndan mezun olduktan sonra 1950 yılında Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi'nin daire başkanı oldu.[4] 1954 yılında, hükûmet reformunun bir parçası olarak, daha önce Devlet Güvenlik Bakanlığı (MGB) olarak adlandırılan NKGB, bu kez KGB olarak yeniden adlandırıldı. Kaynaklar Aliyev'in Azerbaycan KGB'sinin İran ve Orta Doğu'yu da kapsayan Doğu Bölümü'nde çalıştığını gösteriyor.[5] Bu süre zarfında Aliyev, Semyon Tvsigun'un yakın arkadaşıydı.[5] Aliyev 1960 yılında Azerbaycan KGB'sinin başına geçti [6] ve sonunda tümgeneral rütbesini aldı.[7][8] Aliyev, Sovyet gizli servisinde görev yaptığı süre boyunca Azerbaycan'da çoğunlukla tanınmıyordu.[7]

refer to caption 
Aliyev KGB üniformasıyla

Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi'nin 1969 Temmuz toplantısında Haydar Aliyev Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi'nin genel sekreteri seçilerek ülkenin rehberi olmuştur. Bu kararla beraber Aliyev, Sovyet Azerbaycanı'nın fiilen lideri olmuştur. Aliyev, 1976'da Sovyet Politbüro'nun aday (oy hakkı olmayan) üyesi oldu. Yuri Andropov'un onu SSCB Bakanlar Konseyi Birinci Başkan Yardımcılığına terfi ettirdiği ve Politbüro'nun tam üyesi yaptığı Aralık 1982'ye kadar bu görevi sürdürdü.[9][10] Aliyev ayrıca 1974-1979 yıllarında Bakanlar Kurulunda birinci başkan yardımcısı olarak görev yaptı.[4]

Aliyev, 1979'da Sovyetlerin Afganistan'ı işgalini destekledi [11] 1981 Parti Kongresinde Aliyev, Brejnev'i bolca övdü.[12] 22 Kasım 1982'de Andropov, Aliyev'i adaylıktan Sovyet Politbüro'nun asil üyeliğine terfi ettirdi [10] ve onu SSCB Bakanlar Kurulunun ulaşım ve sosyal hizmetlerden sorumlu Birinci Başkan Yardımcılığı görevine atadı.[13] Böylece Aliyev, bir Azerbaycanlının Sovyetler Birliği'nde ulaştığı en yüksek makama ulaştı.[14]

13 yıl aradan sonra, 1982 yılının Aralık ayında Sovyet İttifakı Komünist Partisi Merkezi Komitesi Siyasi Bürosu'nun üyesi seçilmiş, SSCB Bakanlar Kurulu başkanının birinci yardımcısı vazifesine yükseltilmiş ve SSCB'nin rehberlerinden biri olmuştur. Haydar Aliyev yirmi yıl süresince SSCB milletvekili olmuş, 5 yıl ise SSCB Bakanlar Kurulu Başkan Yardımcılığı yapmıştır.

Aliyev, 1987 yılında Mihail Gorbaçov tarafından Başbakan Birinci Yardımcılığı görevinden ve Politbüro'dan resmi olarak sağlık gerekçesiyle görevden alındı,[14][15] ancak ikisi Gorbaçov'un yolsuzlukla mücadele kampanyası nedeniyle anlaşmazlığa düşmüşlerdi.[11][16][17] Aliyev, Gorbaçov'la arasını bozulmuştu ve Gorbaçov'un Perestroyka'sının bir parçası olarak temizlenenlerden biriydi.[18] Aliyev, 1987 yılında zorunlu emekliliğinin ardından 1990 yılına kadar Moskova'da kaldı. Bu sırada kalp krizi geçirdi.

SSCB sonrası

değiştir

Haydar Aliyev 20 Ocak 1990'da SSCB'nin Bakü'de yaptığı kanlı baskın ile ilgili olarak ertesi gün Azerbaycan'ın Moskova'daki konsolosluğunda[19] beyanatla karşı çıkarak, Azerbaycan halkına karşı işlenmiş cinayetin teşkilatçılarının ve faillerinin cezalandırılmasını talep etmiştir. O, SSCB'nin dağıldığını görerek 1991 Temmuz ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisi'ni terk etmiştir.

1992'nin başlarında , Dağlık Karabağ'da Azerbaycanlıların yaşadığı son kasaba olan Şuşa'nın düşmesinin ardından Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nda şiddetin arttığı görüldü. Bu olaylar Mutallibov'un istifası ve ardından Abulfez Elçibey liderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi'nin iktidara gelmesiyle sonuçlandı. Elçibey, 1992 yılında Azerbaycan'ın ilk özgür ve adil seçimlerinde cumhurbaşkanı seçildi.[20]

Elçibey'in iktidarda olduğu bir yıl boyunca Aliyev, Bakü'deki resmi hükûmete hiçbir saygı göstermeden Nahçıvan'ı yönetmeye devam etti. Halk Cephesi İçişleri Bakanı İsgandar Hamidov'un Nahçıvan'da Aliyev'i zorla devirme girişimi, bölgesel havaalanındaki yerel milisler tarafından engellendi. Aynı dönemde Aliyev, Nahçıvan'da dönemin Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan ile bağımsız olarak ateşkes anlaşması müzakere etti. Aliyev, 21 Kasım 1992'de Nahçıvan'da düzenlenen kuruluş kongresinde Yeni Azerbaycan Partisi'nin genel başkanlığına seçildi.[4]

1993 yılında Elçibey'in görevden aldığı askeri komutan Surat Huseynov liderliğindeki Rusya destekli askeri darbeyle Elçibey iktidardan uzaklaştırıldı.[20][21] Aliyev Cumhurbaşkanı olarak atandı,[20][22] ve Aliyev de Hüseynov'u başbakan olarak atadı.[23] Tarihçi Audrey Altsadt ve Thomas de Waal'a göre Aliyev'in darbede doğrudan bir rolü yok gibi görünüyor.[23][24][25] Ağustos 1993'te ülke çapında yapılan referandumla Elçibey'in cumhurbaşkanlığı görevinden alındı.

Aliyev, Elçibey'in Halk Cephesi partisine bağlı 33 taburu dağıttı.[26] Bu kargaşanın ortasında Azerbaycan, Dağlık Karabağ ihtilafında Ermenistan'a çok büyük topraklar kaptırdı ve Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı fiilen kaybetmiş oldu.[26]

Aliyev, 3 Ekim 1993'te 1993 Azerbaycan cumhurbaşkanlığı seçimini düzenledi ve burada bilinmeyen iki adayın kendisine karşı yarışmasına izin verdi.[23] Yüzde 98,8 oyla Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçildi.[27] [28] 11 Ekim 1998'de oyların yüzde 77'sini alarak yeniden seçildi.[29] Aliyev 2003 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday gösterildi ancak sağlık sorunları nedeniyle seçimlere katılmayı reddetti.[4]

Haydar Aliyev 21 Nisan 2003 günü Bakü'deki Cumhuriyet Sarayı'nda düzenlenen törende rahatsızlanmıştır. Tedavisi için önce Türkiye'ye getirilmiş; daha sonra Ağustos 2003'te gittiği ABD'nin Ohio eyaletinin Cleveland şehrinde, 12 Aralık 2003'te kalp yetmezliği sebebiyle ölmüştür. Aliyev, 1999 yılında Atatürk Barış Ödülü'ne layık görülmüştür.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Heydar Aliev". 8 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2017. 
  2. ^ "Remembering Zarifa Aliyeva - wife, mother, scientist". AzerNews. 28 Nisan 2015. 25 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2020. 
  3. ^ "Heydar Aliyev, Azerbaijan's Hard-Nosed 'Savior,' Dies". Washington Post. 2003. 
  4. ^ a b c d "Heydar Alirza oglu Aliyev". en.president.az. 1 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2018. 
  5. ^ a b Cornell, Svante E. (2015). Azerbaijan Since Independence (İngilizce). Routledge. ss. 42-43. ISBN 978-1-317-47620-7. 2 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  6. ^ "Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War", Black Garden (İngilizce), New York University Press, s. 106, 2013, doi:10.18574/nyu/9780814770825.001.0001, ISBN 978-0-8147-7082-5, 21 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Mayıs 2024  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  7. ^ a b "A Soviet Politician's Rise: Talent and Guile Pay Off". Washington Post. 1984. 
  8. ^ Nikolaij Nor-Mesek, Wolfgang Rieper. The Defense Council of the USSR, Institut für Sowjet-Studien, 1984, p. 9
  9. ^ Perkin, Harold James (1996). The Third Revolution: Professional Elites in the Modern World. Routledge. ss. 204. ISBN 0415143373. 
  10. ^ a b Alexander Hopkins McDannald. The Americana Annual: An Encyclopedia of Current Events, Americana Corporation, 1983, p. 524
  11. ^ a b Lewis, Paul (13 Aralık 2003). "H.A. Aliyev, K.G.B. Officer And Azeri Leader, 80, Dies". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 11 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  12. ^ Taubman, Philip; Times, Special To the New York (28 Şubat 1986). "A SOVIET LEADER IN A WIDE-RANGING NEWS SESSION". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 1 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  13. ^ Martin McCauley. Who's Who in Russia Since 1900, Routledge, 1997, 0-415-13898-1, p. 13
  14. ^ a b Roger East, Richard Thomas, Alan John Day. A Political and Economic Dictionary of Eastern Europe, Routledge, 2002, 1-85743-063-8, p. 34
  15. ^ "Azerbaijan: Biography Of Deceased Former President Heidar Aliyev". eurasianet.org (İngilizce). 14 Aralık 2003. 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2021. 
  16. ^ Ray, Don. "Forged in fire: the making of an investigative reporter - Corruptistan". OCCRP (İngilizce). 2 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2024. 
  17. ^ "In Armenia, Azerbaijani Leader's Ancestral Village Lies Abandoned". Eurasianet. 2018. 30 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  18. ^ Brennan, Dan (15 Aralık 2003). "Heydar Aliev". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  19. ^ "Biografi". Heydər Əliyev fondunun saytı (Azerice). heydar-aliyev-foundation.org. 20 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2015. 
  20. ^ a b c "Freedom in the World 2009 - Azerbaijan". Freedom House. 2009. 15 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  21. ^ Cornell, Svante E. (2015). Azerbaijan Since Independence (İngilizce). Routledge. s. 78. ISBN 978-1-317-47620-7. 2 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. The evidence that Surat Husyenov‘s coup was engineered in Moscow is as incontrovertible as it gets. 
  22. ^ United States Library of Congress Country Studies Azerbaijan - The Coup of June 1993 11 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  23. ^ a b c Parrott, Bruce; Dawisha, Karen, (Ed.) (1997), "Azerbaijan's struggle toward democracy", Conflict, Cleavage, and Change in Central Asia and the Caucasus, Democratization and Authoritarianism in Post-Communist Societies, Cambridge University Press, ss. 110-155, ISBN 978-0-521-59731-9, 9 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Mayıs 2024  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  24. ^ Altstadt, Audrey L. (2017). Frustrated Democracy in Post-Soviet Azerbaijan. Columbia University Press. s. 62. doi:10.7312/alts70456. ISBN 978-0-231-70456-4. 2 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  25. ^ "Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War", Black Garden (İngilizce), New York University Press, s. 227, 2013, doi:10.18574/nyu/9780814770825.001.0001, ISBN 978-0-8147-7082-5, 21 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Mayıs 2024  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  26. ^ a b Waal, Thomas De (2018). The Caucasus: An Introduction (İngilizce). Oxford University Press. ss. 122-123. ISBN 978-0-19-068308-5. 2 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2024. 
  27. ^ De Waal 2003.
  28. ^ International Foundation on Election Systems (April 1994). "Elections Today". Elections Today. 4 (Number 2-3): 28. ISSN 1073-6719. 
  29. ^ "IFES Election Guide | Elections: Azerbaijan Pres 11 Oct 1998". www.electionguide.org (İngilizce). 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2018. 

Dış bağlantılar

değiştir
Siyasi görevi
Önce gelen:
Ebulfez Elçibey 		 
Azerbaycan Cumhurbaşkanı
1993-2003 		Sonra gelen:
İlham Aliyev
Önce gelen:
Ekber Aliyev 		Nahçıvan Yüksek Meclisi Başkanı
1991-1993 		Sonra gelen:
Reşid Hasanov
Parti siyasi görevi
Önce gelen:
Yeni makam 		Yeni Azerbaycan Partisi Genel Başkanı
1992-2003 		Sonra gelen:
İlham Aliyev
Önce gelen:
Veli Ahundov 		Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri
1969-1982 		Sonra gelen:
Kamran Bağırov
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Haydar_Aliyev&oldid=33992951" sayfasından alınmıştır